Het Boek. Jaargang 12

[p. 127]

Een zeldzaam werkje van Martinus Duncanus.

Maarten Donck, gewoonlijk Martinus Duncanus genoemd, en Jakob Buyck zijn twee bekende roomsche figuren uit den amsterdamschen alteratie-tijd. Duncanus was de laatste pastoor der Onze-lieve-Vrouwe- of Nieuwe Kerk, Buyck die der St. Niklaas- of Oude Kerk¹⁾.

Een oogenblik vóor een ernstig meenings verschil tusschen beiden een betreurenswaardige verwijdering veroorzaakte, vinden webeider namen broederlijk vereenigd in een klein geschriftje van Duncanus, waarvan hier de volledige titel volgt:

Sommighe ghe // beden in alle last ende noot van // sienlijcke ende onsienlijcke vyanden // Duncano collectore.
Math. 7. Luce 11. // Bidt, ghy sult vercryghen, soeckt, ghy sult // het vinden, clopt, ghy sult inghelaten worden // want al wie daer bidt, die vercrijcht het, // die daer soeckt, die vindet, die daer clopt, // dien wort die deur opghedaen.
Mathei 6 // Als ghy bidt, maeckt niet veel woorden als die // Heydenen doen. Dat is: sprect niet contrarie // het een teghen het ander, als die ongheloui // ghen, die een deel goets een deel quaets bid- // den. Haer eyghen profijt en weluaert, maer // vernielinghe van haer vyanden.
Also seyt S. Jacob. Wort niet veel Meesters. // Dat is: leert niet contrarie die eene teghen // den anderen. Aug. in prolog. retract.
Die dan lange tijt ende lange gebeden spreeckt, // die doet niet teghen Christum. Want Christus // heeft selfs lange gebeden gebruyct. Jo. 17. // ende gantse nachten ghebeeden. Luce 7.

Het bestaan van dit boekje stond vast; 't was uit Hezius' levensbeschrijving van Duncanus²⁾ bekend als ‘een devoot bedeboecxken, tegens alle noot ende last den Heere te bidden’, maar er scheen geen enkel exemplaar overgebleven. Dr. Felix Rütten³⁾ kon er al-

1) Over beiden zie men de voortreffelijke artikels van Dr. A.H.L. Hensen in het 3e dl. van Nieuw Nederi. Biogr. Woordenboek.

2) [Hezius] Corte beschrijvinghe van 't leven ende steruen van den weerdighen Heer, Meester Martinus Duncanus (Antwerpen, 1594).

3) Martin Donk (Martinus Duncanus) 1505-1590. (Münster I.W. 1906).

[p. 128]

thans, ondanks een uitgebreid onderzoek in Nederland, Duitschland en België, nergens een ontdekken. Daarom is het zeker niet overbodig het exemplaar, dat ik onlangs in handen kreeg, uitvoeriger te beschrijven.

Het is boven en beneden tamelijk kort afgesneden, zoodat steekwoord en signatuur aan den voet der bladzijden hier en daar zelfs iets geleden hebben. In zijn tegenwoordigen toestand meet het 128 × 90 mm. en telt 48 ongenummerde bladzijden. De signatuur is (A)-Aiiij, B-Biiij, C-Cv. Toch heeft het laatste katerntje slechts 8 bladen of 16 blz., evenals A en B. Misschien zijn de twee laatste bladen weggevallen, maar dat daarmee geen druk verloren ging, bewijst het adres op de laatste bladzijde:
Gheprent tot Aemstelredam aende // oude side in die Kerckstraet By my Har- // men Janszoon, Figuersnijder woo- // nende in die vergulden Passer.¹⁾

Het boekje werd, nadat het door 't gebruik reeds eenigszins geleden had, in de vorige eeuw in een zwart chagrijnleeren bandje gestoken en op snee verguld. Bij die gelegenheid werden voor en achter zes witte blaadjes ingezet.

Voor den druk zijn gothische letters gebruikt. Enkele op- en onderschriften zijn in latijnsche letter, de opdracht op de verso van den titel en de goedkeuring op het einde zijn in cursief. Opden titel is de tekst Math. 7 Luc. 11 in civilité-letter gezet. In den rand zijn de plaatsen der schriftuurteksten aangegeven.

De gebeden, hier en daar afgewisseld met ‘Een leere’, zijn grootendeels getrokken uit de H. Schriften en kerkhymnen. Mogelijk heeft Duncanus ze reeds elders, althans gedeeltelijk, in dezen vorm gevonden. Immers op den titel noemt hij zich eenvoudig ‘verzamelaar’.

1) Bij Moes (De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de zestiende eeuw), die ons boekje niet kent, vond ik slechts één ongedateerd drukwerkje, dat als woonplaats vermeldt: inde Kercstraet.... inden vergulden Passer (blz. 332, n^o. 233). Nu droeg een gedeelte der Warmoesstraat dien naam (1. c. blz. 36). Toch meen ik er op te mogen wijzen, dat Harmen Jansz, volgens De Roever, tegen Mei 1578 - dus omstreeks den tijd, dat ons boekje verscheen - verhuisde naar de ‘Zuytzyde in de Olofspoort,’ waar hij van de stad een huis huurde voor drie jaren, en eveneens een ‘craem’ aan de oostzijde van de Nieuwe brug. Na drie jaar is hij teruggekeerd in de Warmoesstraat (Moes, blz. 297 v.). Werd intusschen misschien zijn huis verbouwd en zijn werkplaats uitgebreid? Een druk met het adres ‘Olofspoort’ is niet bekend.
Moes zegt (blz. 298) dat Harmen Jansz. na 1578 ophield katholiek te zijn, - juister is misschien: zich katholiek te toonen - en leidt dit o.a. af uit het feit, dat hij voor de regeering bleef drukken. Men bedenke echter, dat hij in die dagen de eenige drukker te Amsterdam was. Ook na 1578 kwamen er nog katholieke boeken van zijn pers.

[p. 129]

Herinneren we nog aan de omstandigheden, waarin het boekje geschreven werd en het licht zag.

Te Amsterdam, waar Duncanus den 23 Sept. 1572 des nachts met toortsen was ingehaald, en als pastoor der Nieuwe Kerk opgetreden, gistte het in die dagen zoowel op politiek als godsdienstig gebied. Nog bleef de stad aan Spanje trouw, maar wenschte geen spaansch garnizoen op te nemen. De stadsregeering met het meerendeel der burgerij hield vast aan den ouden godsdienst en wees de openlijke aanhangers der nieuwe leer de stad uit, maar kon niet beletten, dat een veel grooter aantal geheime begunstigers achterbleven, en dat hun aantal voortdurend versterkt werd door vreemdelingen, door den handel daarheen gelokt. Mocht Oranje er in slagen de stad voor zich te winnen, dan beteekende dat -de gebeurtenissen sinds 1572 toonden het duidelijk-de overheersching van het Calvinisme over het katholiek geloof. Van dezen troebelen en vooral voor de katholieken zorg vollen tijd draagt het boekje den stempel.

Duncanus had, zoo het schijnt, gedurende den geheelen Advent van 1577 gepredikt; de inspanning en zorgen hadden den 72-jarigen grijsaard den 28. Dec. op het ziekbed geworpen, dat hij vóór de Vasten van 1578 niet verliet. Tijdens deze gedwongen rust moet hij het boekje geschreven hebben. ‘Siende die aenstaende perijkelen heeft hij een devoot bedeboecxken gemaakt tegens alle noot ende last den Heere te bidden’, verhaalt Hezius. Nog vóór zijn herstel droeg hij het op aan zijn medepastoor der Oude Kerk, Jacob Buyck. De opdracht luidt:

M. Jacobo Buyck suo college Martinus Duncanus Amstelredamensium Pastor sal. d.
In hoc angelico choro precatorum et precatricum, quem deo adiunante (lees: adiuvante), populoque suo bonam obediendi voluntatem dante, nuper pariter instituimus, optime Collega, suspicor quosdam esse quibus non suppetit copiae cornu unde promant affatim quid precentur, et quomodo suum pensum presoluant (lees: persolvant). Collegiitaque non nihil, quo si utantur, dum aliud non suppeditet, non inutiliter, spero, suam horam triuerint. Hoc igitur, quicquid est, tibi optime Collega, dedicatum volui, ut qui huius institui (lees: instituti) et principij fuisti, sis et totius progressus particeps, si modo iudices dignum quo populo praescribatur. Alieno enim iudicio stare amamus, vale in Christo quarto Februarij. An. 1578.

Buyck verleende de gevraagde goedkeuring: ‘Preceshas utiliter

[p. 130]

imprimi ac utilius legi posse iudico’. Aldus op de laatste bladzijde.

Men merke op, dat niet de goedkeuring gedateerd is van 4 Februari, gelijk uit Van Heussen's tekst¹⁾ zou kunnen opgemaakt worden, maar de opdracht. Enkele dagen later, den 8. Febr. ging er de amsterdamsche vroedschap eindelijk toe over, om een verdrag met den Prins en de Staten te sluiten. Zeer juist teekent J. Alberding Thijm, s.j., die in de Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem (dl. 41, blz. 311-12) onlangs hetzelfde boekje besprak, hierbij aan: ‘De laatste zin: “Alieno iudicio stare amamus” wordt tamelijk pikant, als men bedenkt dat nog in dezelfde Februari-maand het hevige geschil tusschen de beide overigens waardige en ijverige collega's uitbrak omtrent het al of niet geoorloofde van den eed op de Satisfactie; waarin de Bisschop van Haarlem voor het eigenlijke punt in quaestie aan de zijde van Duncanus stond, daar men bij dien eed immers niet verder ging dan het reeds bezworene bij de Pacificatie van Gent (1576).’

Mariëndaal bij Grave.

L. van Miert, S. j.

1) Batavia Sacra II 400.