Het Boek. Jaargang 12

[p. 233]

Geillustreerde dictaten.

Het begrip dictaat is onafscheidelijk verbonden aan de universiteitsstudie. Wie onafhankelijk van universiteiten studie van het een of andere onderwerp wil maken, stelt zich op de hoogte, welke de beste boeken daarover zijn, doet daaruit zijn keus, en zet zich aan het werk. Maar aan de universiteit komt naast het boek het dictaat, ja het dictaat gaatvóór het boek, soms vervangt het het boek geheel. Wie van het universiteitsonderwijs in een vroeger tijdvak op de hoogte wil komen, moet de dictaten uit dat tijdvak ter hand nemen. Hij zal die in vele gevallen vinden in de universiteitsbibliotheken, die zulke documenten getrouw plegen te bewaren. Maar vaak zijn ze niet te vinden; veelal verzuimt men zorg te dragen voor latere bewaring van deze getuigen van afgeloopen studie.

Trouwens een volledig beeld van het onderwijs geven de dictaten niet altijd. Ze doen dit alleen wanneer werkelijk het onderwijs bestond in dicteeren. Waar het bestaat in leiding bij proeven aan laboratoria, of bij min of meer zelfstandige onderzoekingen, in besprekingen van leermeester en leerlingen, daar mag men het woord dictaat nog gebruiken voor de aanteekeningen die de leerling maakt, maar het is een oneigenlijk gebruik van het woord.

Het woord dictaat is overgebleven uit een vroeger tijdvak, toen werkelijk het onderwijs nog bestond in het dicteeren van een vooraf opgesteld stuk. Misschien is dat nu nergens meer het geval. In mijn studietijd waren er nog wel van die vaste dictaten. Een groote bekendheid had het dictaat van Cobet over Romeinsche antiquiteiten, dat jaren lang zonder wijziging gedicteerd werd, met het gevolg dat slechts weinigen de moeite namen het op te schrijven; men kon immers een dictaat koopen van een ouderen student die zijn examen al gedaan had, of er een laten afschrijven.

Gaan we in den tijd verder terug, dan ontmoeten we tijden van geestelijken stilstand, waarin de universitaire wetenschap geheel in zulke vaste dictaten was samengevat. Zoo is het zeker geweest aan de oude universiteit van Leuven, in den tijd van verval der zui-

[p. 234]

delijke Nederlanden, onder het Spaansche en Oostenrijksche bestuur van de 17e en 18e eeuw. Pirenne schetst dien toestand in enkele trekken. Een rechtstreekschen kijk erin geven de oude Leuvensche dictaten, waarvan ik er een paar hier ga beschrijven. Zij hebben een geheel eigenaardigen trek, die tot een nadere beschrijving verlokt; ze zijn namelijk geïllustreerd, niet met schetsen of krabbels van den student die het college volgde en het dictaat hield, maar met reeksjes van goed gegraveerde prenten.

Op het gebied van het boekwezen is dit wel iets heel bijzonders: een boek dat niet gedrukt is, maar waarvan de bijbehoorende illustraties wel door den plaatdruk vermenigvuldigd zijn. Wie deze prenten in den handel bracht, moest wel zeker zijn, dat er vraag naar zou zijn. Hij rekende er op dat er van den tekst elk jaar een aantal exemplaren geschreven zou worden, en dat de inhoud van deze geschreven boeken zich zoo weinig zou wijzigen dat de illustraties er stellig bij zouden passen.

I Twee quarto-boeken in stevige leeren banden uit het laatst van de 17e eeuw bevatten dictaten over logica. De illustratie bestaat uit titelbladen met open ruimten voor de in te schrijven titels, uit symbolische prentjes die misschien konden dienen om de begrippen van den logica-cursus in het geheugen te prenten, en uit louter illustreerende prenten, soms van paedagogisch-ethische strekking.

Het oudste van de twee bevat drie dictaten, samen 313 bladen, elk met een gegraveerd titelblad. Het eerste, in rood gedrukt, geeft het titelvlak in een krans van lauwer, palm en paarlen, die naar boven toe nog drie witte schildjes draagt, en onderaan één klein wit vlak met aan weerszijden medaillonportretten van Aristoteles en Plato. De geschreven titel luidt: ‘Logicae pars Prima sub doctissimo Domino D: Henrico Michiels’. In het veldje daaronder staat de naam van den student: ‘scripsit Joannes van Delden’. In de drie bovenvlakken het jaartal, Anno 1679, en de spreuk ‘Porcus alit Doctos’ die het ‘Pedagogium Porci’ aanduidt, waar de lessen worden gegeven. Onderaan is de naam van den uitgever gegraveerd: Apud Michaelem Haye prope praedicatores.

Een andere omlijsting dient voor De twee volgende titels. Ze heeft alleen een middenveld, waarboven het varkentje in een lauwerkrans met op een lint de spreuk porcus alit doctos, aan den linkerkant de schutspatroon, de H. Antonius met bel en varken, rechts de HH. Maria en Anna met het kindeke Jezus, in de basis het wapen van Leuven tusschen Plato en Aristoteles. Daaronder

[p. *11]

1

2

3
‘L'ACTEUR’ EN ‘ENTENDEMENT’

[p. *12]

1

2

3

4

5
Prenten, uitgegeven tot opluistering van Leuvensche dictaten, 17^e en 18^e eeuw. verkleind.

[p. 235]

Arnold Lowmans fecit en Franciscus Wyckmans exc. (afb. 1).

De geschreven titel van het tweede stuk luidt: Annotata in Vniversam Logicam sub Doctissimo Domino Dn̄o H. Michiels Scriptore Joanne Van Delde Harlemensi A^o 1678 10 mense 1 Die.

Het derde stuk is van denzelfden student, maar geeft de voordracht van een anderen professor weer: Annotata PomeridianaLogicae Sub Doctissimo Domino Dn̄o G. Reinardi Scriptore Joanne Van Delden Harlemensi.

Behalve de titelbladen is voorin een allegorische gedrapeerde vrouwenfiguur geplaatst met een kraai op 't hoofd, een slang om den arm en twee kikvorschen voor zich op den grond; onder de zitbank twee groote gesloten folianten. Het prentje heeft het nummer 3; er onder is geschreven: de Logica. Verder eenige prentjes van eene reeks, die we nog nader zullen leeren kennen:

Entia per accidens: een landhuis met tuinen, landerijen en bijgebouwen; op den voorgrond een hoop steenen.

De gradibus: Phaethon die met zijn tweespan neerstort.

De signo: een kaartspel op een tafel.

Aan het slot een huis met een steiger er voor, en een boompje op den geveltop, met de woorden: Fine coronato nobilitatur opus.

Eindelijk als schutblad tegen het achterplat van den band een groote prent, een jongeling in narrenpak voorstellende, met deze drie disticha:

Quicumque es solo studiosus nomine, specta

Hunc stultum, fratrem conspiciesque tuum.

Nil hunc oblectat, nisi vana crepundia: Quid te?

Te chartae oblectant, alea, pôcla, pila.

Haec tua, quae tractas, studiose, crepundia. Stulte!

Si sapias, libros volue reuolue tuos.

Zoo wordt aan den dommen student die zich met spel en drank bezig houdt, voorgehouden dat hij niet meer dan een dwaas is.

Weer: Apud Michaëlem Haye Louanij prope Predicatores Hybernos.

Zoowel het tweede als het derde stuk van dezen dictaatband begint met een ingeplakte gebloemde houtsnee-initiaal: de letter Q. Door den vraag- en antwoordvorm was deze letter steeds van pas: ‘Quid est philosophia?’ ‘Quid est definitio?’

II. Rijker geïllustreerd is het tweede dictaat-boek. De eenvoudige, fraaie lederen stempelband heeft op den rug den titel Logica vocalis. Op het schutblad is, met minder zorg dan het handschrift zelf, een uitvoerige titel geschreven: ‘Logica vocalis Aristotelis. sub doctissimo domino D. Huberto Raalen Gandensi, Professore

[p. 236]

Secundario In pedagogio Porci habitante Anno Domini 1682’. Daaronder ‘dulce est meminisse Laboris.’

Op het volgende blad begint de tekst, met fraai geschreven bovenschrift: ‘Proemium Breve Jn Pomeridianam Logicae Partem’. Dit deel beslaat 74 bladen, en eindigt met het onderschrift

PrInCIpIVM LaVDa, bonVs sI seqVItVr fInIs,

zooals men ziet, een jaarvers dat weer 1682 aanwijst. Dit geheele stuk heeft acht prenten.

Daarop volgt van hetzelfde jaar en van dezelfde hand een tweede dictaat van denzelfden hoogleeraar: Annotata Doctissimi Domini D: Huberti Raellen Professoris Secundarij Gandensis Anno Domini mdclxxxii.

Deze titel is geschreven in de omlijsting die we reeds uit het dictaat van Johannes van Delden uit Haarlem kennen, met den Heiligen Antonius en het varkentje. Hier is op den middelband van het Leuvensche wapen een naam geschreven, dien we wel zullen mogen beschouwen als dien van den vlijtigen schrijver: AD Leeuw: de drie hoofdletters in een monogram vereenigd. Dit deel bestaat uit 150 bladen met 11 prenten, met een slotvers zonder jaartal:

Principium lauda, Quod consequitur bona cauda.
Totum laudatur, si finis Laude beatur.

De prenten die door de beide deelen verspreid zijn, soms dubbel voorkomende, kunnen we tot verschillende groepen brengen.

Vooreerst de prentjes in omlijstingen, waarmee het vorige handschrift ons al kennis deed maken. Het kaartspel met aanduiding ‘De signo’, komt hier in beide deelen voor; daarbij aansluitend:

De signo practico: een bul met koninklijk zegel - yo el rey - vastgehouden door een hand uit een wolk.

De signo demonstrativo: een kerktoren met klok en wijzerplaat.

De voce: een vogel in kooi, aan een boomtak gehangen.

Zonder bijschrift, geplaatst bij het hoofdstuk ‘de voce simplici et complexa’ een zestal vogels neerschietende op een waterplas.

Repugnantia: een hand uit een wolk richt een zwaard op een rond spiegelvlak, zoodat de punt die van het spiegelbeeld raakt.

De fallacys: een vinkebaan.

De equivocis: een zeehond en een hond in een landschap, beschenen door een sterk stralende ster. (afb. 2).

Nog eens De Fallacia: twee mannen in bespreking voor een kraam op

[p. 237]

een markt, waarin allerlei vaatwerk enz. en op tafel twee geheimzinnige handen, die een stuk voor den dag brengen.

Eindelijk aan het slot weer: Fine coronato nobilitatur opus.

Van eenigszins anderen aard, waarschijnlijk aan boekillustratie ontleend, zijn:

De Verbo: een prediker voor eene luisterende menigte.

De Sono: koning David harpspelend.

De Argumentation: een openlijk debat van een jongeling, tusschen twee paranymfen staande te midden van eene vergadering van grijze geleerden.

De Oratio (sic): het laatste oordeel, gegrav. door B.A. Bolswert. De zielen in een vlammenpoel, bidden tot degenen die op de aarde staan: ‘Saltem vos amici mei Miseremini mei’, engelen halen de zielen opwaarts naar den hemel die bovenaan is voorgesteld. Alles in zeer fijne gravure met cijfertjes bij de groepen. Het prentje heeft dus zeker eene andere bestemming gehad; het kreupele bijschrift is later aangebracht.

De Requisitis: Jezus aan het kruis, geplaatst in een bekken; in het bloed dat uit zijn wonden daarin stroomt worden twee naakte zielen door engelen gewasschen. Onderschrift: Nihil inquinatum intrabit regnum Caelorum. Ook hier schijnt het opschrift ‘de Requisitis’, en de naam van den uitgever ‘Michael haies exc.’ later toegevoegd.

Iets anders dan enkel illustratie is een schematische voorstelling van logische begrippen, die in beide deelen staat, met bovenschrift tabvla oppositarvm. Ook weer met het uitgevers-adres van Michael Haye. (afb. 3).

Eindelijk is er nog, ook van dezen uitgever, eene zeer curieuse voorstelling van den Pons Asinorvm. Acht zuilen, A tot H, staan rechts en links in een poel, links E Subiectum, door twee smalle planken consequens en repugnans verbonden met F en H, rechts evenzoo A praedicatum met B en D. Tusschen de twee groepen liggen vele planken, elkaar kruisende, waarvan eenige deze opschriften dragen: Barbara et Dary; Cesare Ferio Festino Celarent; Dabitis et Baralipton; Disamis Datidi cum Darapti; Fapesmo Frises; Felapt; Bocard; Feriso; Celantes Camestres Baroco. Langs deze bruggen, geheugen-hulpmiddeltjes voor den dommen student, kan men wellicht nog naar den overkant komen, maar de onbezonnen jongeling die van F naar B wil gaan over de brug met opschrift Non stat, tuimelt er af en komt in den ezelspoel terecht. Daar ziet men een aantal ezels ingedompeld met hun attributen, kaarten, dobbelsteenen en verkeerbord, bekers, rooktuig, schietgeweer enz. enz. (afb. 4).

[p. 238]

III. Van de achttiende eeuw, maar van overeenkomstig karakter, is een dictaat over physica en mechanica. Een flink lederen bandje uit dien tijd omsluit het octavo-boek van ruim 130 bladen waarvan eenige blank gelaten, en een 13 tal prenten.

De titel op het voorste schutblad luidt:

Phisices pars 2da Dictata a doctissimo DD Zaman professore secundario scriptaque a Sig: Joh: Lefebvre montensi anno 1770 Lovanii in pedagogio Lilii

De indeeling wordt een paar blaadjes verder aangegeven:

Tractatus de motu/De mechanica/et de hydrostatica.

Daarop volgt eene reeks van vier prentjes, geheel van dezelfde soort als die in de logica-dictaten.

De motu locali: Een vorstelijke figuur op een wagen staande ment een vierspan.

De motu successivo: Een man die op een ladder naar boven klimt.

De Motu Reali: Een ruiter in wilden galop.

De motu contra naturam: Een man wordt met de armen ruggelings aan een galg naar boven getakeld. (afb. 5).

Dan eerst komt de doorloopende tekst, met eene geregelde reeks prenten, drie bij het hoofdstuk de motu, vier bij de mechanica, twee bij de hydrostatica, elk met een aantal afbeeldingen van instrumenten en proeven, zooals men die in handboeken vindt.

Bij de logica-dictaten van de vorige eeuw toont dit wel een voor uitgang; minder speelsche illustratie; een meer wetenschappelijk karakter. Maar dit ligt misschien aan het vak, dat uit zichzelf afbeelding van instrumenten enz. eischt. De voorste prentjesreeks wekt het vermoeden, dat de algemeene geest nog niet sterk veranderd was.

Deze drie dictaatbanden zijn door de gemeente Amsterdam ten geschenke gegeven aan de nieuwe Leuvensche Universiteitsbibliotheek.

C.P. Burger Jr.