Het Boek. Jaargang 12

[p. 298]

Judicium Jovis in valle amenitatis.

[p. 299]

De aarde als aanklaagster van den mensch.

Het is bij de beschrijving van Duitsche incunabelen eene aangename verpoozing, als men tusschen al die zware standaardwerken van Boetius, Albertus Magnus, Nicolaus de Lyra enz. eens een boekje van kleineren omvang en aardigeren inhoud aantreft. In de kennismaking met zulk een boekje, met eene origineele houtsnede, wil ik door eene korte beschrijving met afbeelding de lezers van Het Boek doen deelen.

Het is een plechtige rechtszitting van den oppersten rechter, Jupiter, met een enorme kroon op het hoofd, schepter en rijksappel in de handen, ten troon gezeten in een ommuurd veld met vier poorten. Aan weerszijden de strijdende partijen, in een bescheiden hoekje de vrome heremiet die dit geheel eenige rechtsgeding heeft bijgewoond en later verteld. In het landschap dat den achtergrond vormt, ziet men hem nog tweemaal, biddende voor een kruisbeeld, en wandelende op den weg die naar de rechtsstad voert. De partijen zijn de Aarde en de Mensch; de Aarde als aanklaagster wordt bijgestaan door een aantal goden, de Mensch alleen door zijne penaten. Het onderwerp van de aanklacht wordt aangegeven in den titel:

Judicium Jouis in valle amenitatis habitum ad quod mortalis homo a terra tractus propter montifodinas in monte Niveo aliisque multis perfectas ac demum parricidii accusatus.

De aanklacht betreft dus het mijnwerk, het wroeten van den mensch in de moeder-aarde, die hij daarmede wreedelijk wondt. Het boek is dan ook ontstaan in het Ertsgebergte en moet gedrukt zijn te Leipzig omstreeks 1492; het heeft noch drukkersnaam noch jaartal. De auteur Paulus Niavis, artium Magister, draagt het werk in een inleidend schrijven op aan Steffanus Gulden plebanus in Zwickau. Zijn eigen woonplaats noemt hij niet, maar hij vertelt dat hij het verhaal gekregen heeft van een kennis Rupertus Horennaw van Gossengrün. Dit is een plaats in het uiterste westen van Bohe-

[p. 300]

men, en niet ver van daar, in het woud bij Lichtenstat, was het gebeurd. Rupert die van de universiteit naar huis kwam, vond de geheele streek vervuld van het verhaal van den heremiet die in de berg-eenzaamheid nabij zijn kluis was afgedwaald en in slaap gevallen, en daarop plotseling wakker geworden, al zoekende naar den terugweg, bij die merkwaardige rechtszitting was terechtgekomen. De student had ‘in patria’ beloofd het verhaal in het Latijn te vertalen, maar hoewel hij ‘baccalaureus in artibus’ was, viel hem dit toch te moeilijk, en zoo vroeg hij Paulus Niavis, of deze het wilde doen. Ook hij zag er tegen op, maar was ten slotte gezwicht. Het verhaal, het mocht dan een wezenlijk visioen of een verdichtsel zijn, was dit wel waard; immers juist pleitredenen zijn zoo nuttig en leerzaam voor de lezers. En hier krijgen ze eerst de aanklachtrede door Mercurius uitgesproken, en dan de ernstige verdediging van den mensch. Daarop nog kortere reden wisselingen van de goden die de aanklacht steunen. Dat alles boeit des te meer omdat het over onze eigen belangen handelt, vooral over die van de bergstreken, waarin de mons Niveus ligt.

Het bovenschrift van den tekst omschrijft den inhoud nader: Mirabilis visio Heremite eius qui clausam habitat in nemore iuxta Lichtenstat vbi sacellum est sancti Alberti qui dum errans iudicium vidit Jouis ad quod homo tractus parricidii erat accusatus. Daarop volgt eene beschrijving van het bergwoud met zijnhoogten en valleien, zijn beken en stroomen die naar twee richtingen afvloeien, noordelijk naar de Mulde, zuidelijk naar de Eger; van het vrome leven van den ouden kluizenaar; van zijne wandeling, na zijn gewone gebed in een alleenstaand kapelletje, op den dag na het feest der apostelen Philippus en Jacobus in het jaar 1475; van den rijkdom aan bloemen en boomen om hem heen, als hij, van de hitte vermoeid, wat gaat zitten rusten; van het gezang der vogels:

Concentus intonuit avicularum. philomena, que ut vulgus fert cantu pullum suscitans, neque diurno pepercit, neque spacio nocturno, quin clangorem subtilians aera voce, atque adeo dulcissona replet. adest quoque vicedula, in gramine nidificans solum raro relinquit. Canunt in arborum ramis parices canapei segeces cardueles vernum estivumque tempus exornantes nec turtur deest, suam(?) susurro; nec palumbes que in ulmis gemit, auribusque prestat dulcedinem.

In die liefelijke omgeving valt hij in slaap, en kan, plotseling ontwaakt, den terugweg niet vinden. Al dwalende, zeker door een bijzondere beschikking, komt hij dan in eene vallei met een ronden

[p. 301]

heuvel tusschen steile rotsen, waar de opperste rechter troont. Hier brengt de beschrijving al de gegevens door den houtsnijder in prent gebracht. De heremiet treedt vol belangstelling in den rechtshof en gaat daar bescheiden in het gras zitten bij een der poorten, Jovis porta. Juist wordt de rechter, zooals de vorm dat eischt, toegesproken met het verzoek om recht te doen, en hij geeft bevel de klagers voor te laten. De dienaar roept hen met luider stem op, en een vrouw treedt naar voren, ‘mulier nomine Terra honesta liberalis, pallide faciei, veste viridi amicta, gressum maturius attingens, cuius oculi instar fontis scaturientis fluxere, caput lesum, vestitum distractum ventrem denique vidisses multimode perforatum’. Men ziet haar dus de doorgaande mishandeling wel aan, bleek en stroomen tranen schreiend, met gewond hoofd en lichaam en verscheurd kleed. Zij wordt vergezeld door de goden Bachus Ceres Nais Minerva Pluto met Charon en de Faunen. Daartegenover treedt de Mensch binnen, alleen bijgestaan door een troepje penaten als raadslieden.

Een lang en krachtig pleidooi van Mercurius, die als advocaat voor de mishandelde aarde optreedt, schetst het goddelooze bedrijf van den Mensch die zijne eigene moeder door zijn bergwerken zoo voortdurend mishandelt, en daarbij tevens de verschuldigde vereering der goden verzuimt, Bachus en Ceres verwaarloost, de bronnen schendt, de wouden verwoest, en ook de wetenschap niet meer beoefent; zelfs de machten van de onderwereld voelen zich niet meer veilig.

De Mensch raadpleegt zijne raadslieden, de penaten, en spreekt zijn verdedigingsrede. Hij wijst aan, dat de beschuldigingen onverdiend zijn, en dat het bergwerk een arbeid is die hem door zijn bestemming zelve is opgelegd. Aardig is het begin van zijne argumentatie: geen land kan zichzelf geheel onderhouden, vele landen zouden onbewoonbaar zijn als er geen ruilmiddelen waren, en de beste ruilmiddelen zijn juist de metalen, die hij uit den grond moet halen. Dat hij de goden niet zou eeren, is even onjuist; de kostbare metalen leveren de voorwerpen aan den dienst der goden gewijd.

Na de beide pleidooien schrijft de rechter kortheid voor. Bachus, en daarna Ceres houden korte aanklaagredenen, en worden door de penaten met kracht weerlegd. Daarna wordt eene nog bondigere behandeling in vraag en antwoord voorgeschreven. Mercurius vraagt de penaten, hoe zij het wagen zich tegenover de goden te stellen. Zij antwoorden dat het lot van den mensch hun ter har-

[p. 302]

te gaat, zoodat ze hun bijstand niet mochten weigeren. De redenwisseling gaat nog een poosje door. Dan treedt de aarde op en toont haar staat van mishandeling. De mensch brengt in het midden, dat zij zelve deze veroorzaakt door haar schatten zoo diep te verbergen, en dat hij eer recht heeft te klagen over den zeer harden arbeid die dit hem oplegt; zij noemt zich zijn moeder, maar behandelt hem inderdaad als een stiefmoeder. Minerva klaagt dat de mensch door al dat aardsche gedoe verblind, het hoogere verwaarloost. Pluto wordt zelfs in zijn onderaardsche rijk verschrikt en bedreigd. Nais de godin van de bronnen brengt nog hare klacht in, Charon voegt zich daarbij daar zelfs de rivieren van de onderwereld gebrek aan water krijgen. De Faunen klagen over de schade aan de bosschen, en het vernielingswerk der kolenbranders. De mensch voert aan, dat zonder hun arbeid geen menschelijk werk volbracht zou kunnen worden.

Jupiter laat, nu de zaak voldoende is toegelicht, de wederzijdsche argumenten te boek stellen, en draagt in een kort zakelijk schrijven de beslissing op aan Fortuna. ‘Tu que falli mendatio non possis, forensem hanc disceptationem assume, dignamque et dis sententiam et hominibus ad nos mittere cura’.

Fortuna leest en overweegt, en zendt per brief haar beslissing. Deze houdt in, dat de mensch de bergen moet doorgraven, mijnwerk doen, 't land bebouwen en handel drijven. Hij moet de aarde kwetsen, zich van de wetenschap afwenden, Pluto verontrusten. Hij moet in de waterstroomen de ertsaderen nasporen. Maar zijn lichaam moet door de aarde worden verzwolgen, hij moet dronken worden van wijn, honger lijden, en niet weten wat heilzaam is, en is nog aan tal van gevaren onderworpen.

Jupiter neemt kennis van de beslissing, en zegt dat dit een volkomen rechtvaardig vonnis is.

De kluizenaar, die alles heeft gezien, gaat heen, beklimt een berg, vanwaar hij zijn cel weer ziet, en gaat naar huis. ‘Et est finis.’

C.P. Burger Jr.