Het Boek. Jaargang 12

Boekbespreking.

Een nieuw werk van Zedler over Coster en Gutenberg.
Die neuere Gutenbergforschung und die Lösung der Costerfrage. Von Gottfried Zedler. Frankfurt a.M., Jos. Baer & Co. 1923.

Heeft Zedler een bijdrage willen leveren voor het ‘vijfde eeuwgetijde’ van de uitvinding der boekdrukkunst door Laurens Jansz. Coster te Haarlem in 1423? Neen, zijn advies om met zulk een herdenkingsfeest te wachten tot 1936 is bekend; dat zijn boekje het jaartal 1923 draagt is slechts een geestig spel van het toeval. Maar hij voelde behoefte om zichzelf en anderen in een bondiger geschrift rekenschap te geven van de ontvangst van zijn boek, dat nu twee jaar oud is, en met 't oog op de aanmerkingen en bestrijdingen zijne meening nader toe te lichten.

Veel reden om over de ontvangst tevreden te zijn heeft hij niet. In Duitschland beschouwt men hem als den aanrander van den roem van Gutenberg, in Nederland als den man, die Laurens Coster heeft ‘verdraaid en verminkt’. Is dat verdiend? - Laten we liever vragen: Is het zijn eigen schuld? En dan moeten we antwoorden: Gedeeltelijk wel; de toon van gezag die hij aanneemt, de zekerheid waarmee hij over den geheelen gang der uitvinding, of liever over de reeks van uitvindingen die ons het moderne boek heeft geschonken, zijne meening verkondigt, alsof door hem nu alle moeielijkheden zijn opgelost en verdere tegenspraak niet meer geoorloofd is - daardoor moest hij wel kritiek uitlokken, wel prikkelen tot weerlegging op een wellicht te scherpen toon.

Vragen we echter, of die scherpe critiek zonder een woord van waardeering billijk is, dan is het antwoord: Neen. Een onderzoek als dat van Zedler verdient zeker hooge waardeering en op het tijdschrift Het Boek rust in dezen eene ernstige verplichting, Niet alsof de kritiek zelve niet haar recht zou hebben; zij zal wellicht ook nu weer volgen. Maar dan mag hier vast een woord van hartelijke waardeering voorafgaan.

Zedler heeft alles onderzocht en weet nu ook alles precies. Hij weet te vertellen, hoe Coster zijn letters goot, welke typen hij het eerst gebruikte, waarom hij daarna andere ontwierp, hoe hij een type maakte dat bij proefneming niet voldeed, hoe een ander type niet door hem, maar door zijn opvolger gebruikt is, weer een ander door een concurrent in een andere plaats. Hij weet ook over Costers persoon heel veel, dat geen geschiedschrijver heeft verteld, o.a. wat de eenige reden was, waarom hij zijne dochter aan een weduwnaar uithuwelijkte. Bij dat alles zal hij zich moeten getroosten, dat een ander er anders over denkt, zelfs dat iemand eene bewering als die over het motief van die uithuwelijking als onzinnig en waardeloos ter zijde laat. En het kan ook niet missen, dat tegenover zijne hypothesen over dezen preciesen gang van de vinding van Coster, en van die van Gutenberg, een ander weer eene geheel nieuwe stelt, die misschien het onderzoek weer verder brengt.

Maar wat staat daar niet veel tegenover! Nog in 1900 werd in de Guten-

[p. 359]

berg-Festschrift de ernstige Hollandsche overlevering van de Haarlemsche uitvinding en het goede Keulsche bericht van 1499 of met stilzwijgen voorbijgegaan, òf afgewezen met gezochte en onmogelijke uitvluchten en veronderstellingen; het getuigenis zelf van de reeks vroege Hollandsche drukken, die zoo duidelijk spreken van eene oudere techniek dan die van de Mainzer drukken, werd verwaarloosd of verwrongen. Hoe heel anders staat het nu daarmede! Daar is een Duitsch onderzoeker opgetreden, wien niemand ernst en toewijding kan ontzeggen, en hij komt van zelf tot de voor de hand liggende gevolgtrekking, dat de betrouwbare overlevering wel degelijk twee opeenvolgende uitvindingen aanwijst, een voorafgaande Haarlemsche, en eene daarop volgende Duitsche. Nu kan men glimlachen over de omschrijvingen: de uitvinding van de vervaardiging van kleine schoolboekjes, en: de geniale uitvinding van de drukkunst, - maar de hoofdzaak van Zedler's betoog is goed en juist. De dwaze tegenstelling tusschen Gutenbergianen en Costerianen schuift hij op zij, en ondanks de ergernis in Duitschland, en de geprikkelde critiek van Nederlandschen kant, is daarmede iets wezenlijks bereikt. Zijn juister inzicht werkt al zichtbaar na, en leidt het onderzoek op betere banen. Wie wetenschappelijk onderzoek boven partijdigen strijd stelt, moet den harden werker, den ernstigen onderzoeker en den moedigen strijder voor wat hij voor waar en juist houdt, dank en waardeering brengen. Dank verdient hij bovendien voor zijn typenstudie, zijn reeks afbeeldingen, beschrijvingen en ontledingen van elk van de Costertypen, die ieder belangstellende nu kan bekijken en bestudeeren, al behoeft hij ook met al de beschouwingen en de gevolgtrekkingen van den onderzoeker niet blindelings mee te gaan.

C.P. Burger Jr.

Nieuwe Deensche bibliografische studien van Nielsen.
Lauritz Nielsen, Boghistoriske Studier til Dansk Bibliografi 1550-1600. - København, Forening for Boghaandvaerk, 1923, 164 S. + XI Tavler. 4^o. 20 Kroner.

Ruim vier jaar geleden verscheen Nielsen's Dansk Bibliografi 1482-1550. die ik in dit tijdschrift heb besproken¹⁾. Thans geeft de Deensche bibliograaf ons alweer een soort vervolg daarop, Boghistoriske Studier til Dansk Bibliografi 1350-1600. 't Is een voorstudie tot een volledige Deensche bibliographie over dat tijdvak, terwijl als verder doel een algemeene Deensche bibliographie na 1550 beoogd wordt, een universeele onderneming, die alleen door de samenwerking van velen tot stand zal kunnen komen.

Nielsen is een bibliograaf, wiens werk ik steeds met bizondere belangstelling volg. In de eerste plaats, omdat hij zijn vak volkomen verstaat en 't geen hij uitgeeft altijd degelijk en af is. Maar bovendien, omdat hij een van de weinige moderne bibliografen is, gevormd in de soliede school van Bradshaw, Proctor en Haebler, die hun studiën buiten het gebied vandeeigenlijke incunabelen voortzetten en dus nieuwe problemen hebben op te lossen, ook aan ons hier in 't land niet vreemd. Want het is een feit, dat een incunabulist op 't oogenblik bij zijn studie wel beschikt over alle denkbare hulpmiddelen, door de voorarbeid van velen vergaard, als daar zijn Typenrepertorium, tal van typenreproducties, ontelbare beschrijvende incunabel-catalogi en nuttige concordanties. Maar overschrijdt men eenmaal de critieke 31 Dec. 1500, eindpunt van de incunabeltijd, dan staat er nog slechts een heel enkele wegwijzer langs 't bibliografische pad en moet men op eigen kracht steunen. Het is de blijvende verdienste van Wouter Nijhoff, aan wie trouwens niemand durf en initiatief zal kunnen ontzeggen, in ons land dit nieu-

1) Jaargang IX (1920), 17-23.

[p. 360]

we, onbetredene veld van de post-incunabelen te hebben ontgonnen. Misschien is Nielsen minder bewust dan Nijhoff op 't nieuwe uitgegaan en voornamelijk tot 't bestudeeren van de latere drukken gekomen, omdat het beperkte gebied van de Deensche incunabelen veel te klein was voor zijn groote werkkracht. De resultaten blijven er niet minder belangrijk om. Zijn vorige boek bracht ons tot 1550, thans krijgen we de periode van 1550-1600. Volgens een streng wetenschappelijke methode en met eindeloos geduld heeft Nielsen het typografisch materiaal van iedere drukkerij geïnventariseerd, typen, ornamenten, initialen, enz. enz. De groote moeilijkheid is, dat in de 16e eeuw typen veel minder karakteristiek en persoonlijk zijn dan in de incunabeltijd; ze worden langzamerhand een handelsartikel en komen herhaaldelijk bij meer dan één drukker voor¹⁾. Zelfs initialen en randen zijn dikwijls niet meer uitsluitend het eigendom van een enkele drukkerij. Toch lukt het gewoonlijk nog wel, uit de combinatie van de verschillende typografische bestanddeelen de ongeteekende drukken te determineeren. Zoo bleken b.v. de vignetten een goed hulpmiddel te zijn; zulke kleine gevalletjes waren niet kostbaar en dus bezat elke drukker meestal een eigen voorraadje, dat zijn materiaal in dit opzicht individualiseerde²⁾.

Nielsen's Studier zijn op de volgende wijze ingedeeld. Na een inleiding volgt een heel goed algemeen overzicht over de ontwikkeling van de drukkunst in Denemarken tot 1600. Daarna komen we tot de détails en wordt in een 3 tal hoofdstukken het heele drukmateriaal behandeld; 1. de typen, 2. de ornamenten (initialen, lijsten, randen, vignetten en roosjes) en 3. de illustraties (houtsneden en enkele kopergravures). Elf tafels met 106 figuren aan het slot van het boek dienen als voorbeelden van 't besprokene. Deze 3 hoofdstukken zijn hoogst verdienstelijk, vooral omdat Nielsen zich nooit beperkt tot 't geen zijn eigen land oplevert, maar over de grenzen heen kijkt en afkomst en gelijksoortige buitenlandsche typen en versierselen bestudeert. Chauvinisme kan men hem allerminst verwijten; hij heeft een open oog voor de tekortkomingen van de Deensche drukkunst en wijst steeds op het gebrek aan originaliteit³⁾. Als vroeger in de incunabeltijd was ook nu Duitschland het groote voorbeeld. Wat de illustraties betreft, daarbij klaagt Nielsen zeer over 't gemis aan voorstudies in zijn land. Zulk een klacht doet ons weer eens even stilstaan bij 't heuglijke feit, dat wij hier in Nederland Holtrop's Monuments lypographiques en Nijhoff's Art typographique bezitten, dat Conway in zijn groote werk en vele anderen in kleinere studies belangstelling voor onze houtsned en hebben getoond en ook bij enkele jongere kunsthistorici het gevoel voor deze kunst nog niet is verdwenen.

Na de bespreking van 't drukmateriaal komt 't Speciel Del, waar één voor één het Bogtrykkeres Materiel og typografiske Praksis van 12 drukkers wordt beschreven tot in kleine bizonderheden. Alleen bibliografen zullen de omvang van zulk een werk kunnen begrijpen en waardeeren. Men komt hier in de regionen, waar de moderne bibliograaf met de resultaten van zijn wetenschap tot bijna wiskunstige zekerheden reikt. De verzameling ongeteekende, onzekere, defecte en ongedateerde drukken, die terecht worden gebracht, dank zij deze methode, levert daar een schitterend bewijs van. Als laatste bijlage volgt nog een lijst van de drukken, die bij het onderzoek hebben gediend. Voor het meerendeel zijn het boeken van de Kon. Bibliotheek te Kopenhagen; Nielsen is daar een van de onder-bibliothecarissen en een wetenschappelijk man van zijn capaciteiten vindt er natuurlijk een prachtig terrein voor dergelijke studies.

Eén aanmerking heb ik tot slot. Koptitels boven de verschillende hoofdstukken en afdeelingen zou ik graag gehad hebben; dat maakt 't gebruik van zoo'n boek veel makkelijker en men hoeft niet altijd de inhoudsopgave weer op te slaan.

1) S. 6 en vgl. ook W. Nijhoff in de Inleiding tot onze Ned. Bibliographic van 1500-1540, blz. XII.

2) S. 46-47.

3) Zie o.a. S. 34.

[p. *20]

Dr. C.P. Burger Jr.

[p. 361]

Druk, papier en bladverdeeling zijn voortreffelijk. Het geheel is een uitstekende studie en ik raad ieder bibliograaf, die onbeschreven periodes gaat bewerken, de bestudeering van Nielsen's methode warm aan.

's-Gravenhage, Dec. 1923.

M.E. Kronenberg.