Het Boek. Jaargang 13

[p. 87]

Varia.

Pseudonymen

Mej. A. de Kempenaer, werkzaam aan de Koninklijke Bibliotheek, den Haag, is bezig met een aanvulling op van Doornincks Vermomde Schrijvers. O.a. is haar daartoe een door van Doorninck zelf bijgewerkt exemplaar in bruikleen afgestaan.

Zij zou het zeer op prijs stellen, opgaven te mogen ontvangen van niet algemeen bekende opgeloste pseudonymen (ook initialen en zinspreuken), zoo mogelijk met nauwkeurige aanduiding, waar de oplossing gevonden is.

Over een eenig boek en zijn geschiedenis
(Particuliere correspondentie, N. Rott. Crt. 18 Juli 1923)

Padua, 10 Juli.

In 1450 kwam in Ferrara, dat toen nog een onafhankelijk hertogdom vormde, een zekere Borso d'Este aan de regeering. Hij voelde veel voor pracht en gulheid, was zachtmoedig en rechtvaardig, beschermde trouw kunst en nijverheid. Zijn volk had hem daarom zeer lief en zag met bewondering hoe hij de stad versierde met grootsche monumenten. Geen vorstelijke kunstliefhebberij was Borso vreemd. Dus streefde hij met hartstocht naar het bezit van een bibliotheek van verluchte handschriften, de toen alleen vorsten waardige uitgaven van werken, waarvan de boekdrukkerskunst langzamerhand den tekst onder ieders bereik bracht. Zooals eens de vorsten van Boergondië en de prinsen van Frankrijk zich door de beroemdste schilders van hun tijd gebedenboeken lieten illustreeren, die nog de kleinooden van onze bibliotheken zijn, stelde ook Borso zich niet tevreden met den aankoop van buitenlandsche manuscripten. Hij wilde alle collega's overtreffen. Daarom ontwierp hij het plan van een volledig verluchten Bijbel en droeg de uitvoering daarvan niet op aan de schilders, die reeds zijn gul hof gezocht hadden - welke profeet is geëerd in zijn eigen land? -, maar aan mannen van buiten. Alles werd zorgvuldig op schrift gesteld. Maecenassen en kunstenaars beiden hielden toen van ondubbelzinnige contracten, die volgens het Italiaansche spreekwoord langdurige vriendschap scheppen. In Mei 1455 werd de overeenkomst gesloten. Het perkament deed men uit Bologna komen, de Milaneesche schoonschrijver Pietro Paolo Maroni nam de verzorging van den tekst op zich.

Hem werd zes frank per quaderno uitbetaald. Dat was natuurlijk het makkelijkst te regelen, grooteren last konden de schilders bereiden, het talent laat zich niet zoo kommandeeren. Dat zou ook Borso bemerken. Zijn zaakgelastigde, die zich verheugde in den naam van Galeotto dell'Assassino (Galeiboef Moordenaarszoon) kwam met Taddeo Crivelli en Franco de' Russi overeen, dat zij het werk in zes jaar zouden voltooien, waarvoor de hertog hun een geschikte woning in de stad zou verschaffen, dadelijk tweehonderd frank betalen en de rest in termijnen, telkens wanneer een quaderno geleverd werd. Maar al gauw moest er een verandering worden gebracht die de levering van een quaderno per maand verplicht stelde. Bij hetzelfde

[p. 88]

geschrift werd Franco, die minder gauw schijnt gewerkt te hebben dan Crivelli met een straf bedreigd als hij niet op tijd klaar kwam. Die straf zou hem echter kwijt gescholden worden als hij aan het eind van het jaar in het geheel twaalf quaderni geleverd had. Uit de kasregisters der hertogen en uit de boeken van Crivelli blijkt, dat de leiders vele helpers aan het werk zetten en in het geheel voor het tot stand brengen van het werk ongeveer vijftien duizend dukaten beurden. De heeren Crivelli en Franco schijnen hun medewerkers goed onder slag gehad te hebben. Ze schiepen zoo gelijkmatig werk, dat het den geleerden nog niet gelukt is hun verschillende handen te onderscheiden.

Het is trouwens weinigen gegeven geweest de 1409 figurenrijke tafereeltjes op hun gemak te bestudeeren en te genieten van de oneindig rijke verbeeldingskracht waarmee de dieren- en plantenornamenten uitgevoerd zijn die tot een ten minste gelijk getal den tekst in randen sluiten. De lotgevallen van den codex gedurende de laatste zestig jaren zullen dat den lezer duidelijk maken. De ‘bijbel van Borso’ is namelijk, nadat de Oostenrijkers in 1859 gedwongen werden Modena te verlaten, waar het kunstwerk in de bibliotheek sedert het verdwijnen van het hertogdom Ferrara ten toon gesteld lag, een speelbal geworden van het politieke lot der volken. In 1859 immers namen de Oostenrijksche Habsburgers hun geërfd eigendom - zoo vatten zij tenminste de zaak op - mee naar Weenen en daar kreeg zelden iemand het te zien. Vooral geen Italiaan. Daarover vertelt de bekende schrijver van een groote Italiaansche kunstgeschiedenis, Adolfo Venturi, het volgende: ‘Eens op een goeden dag kreeg men te Weenen het idee de kunstverzameling, die men uit Este meegenomen had voor het publiek open te stellen. Wij stonden natuurlijk dadelijk klaar om die te begroeten en met de oogen onze’ schatten te streelen. Maar al heel gauw sloten zich weer de deuren van het ‘huis van Este’ en reeds vóór dat oogenblik was voor mij de schrijn, waarin de ‘Bijbel van Borso d'Este’ lag, dicht gebleven. Wel was ik gekomen op verzoek der Oostenrijkers zelf om de miniaturen te bestudeeren en te publiceeren in het ‘Jahrbuch des K.K. Allerhöchsten Kaiserhauses’, maar de blinde haat tegen den Italiaan behield de overhand.’

Venturi was de laatste Italiaan, die tot het kleinood toegelaten werd. De publicatie werd opgedragen aan Julius Hermann. Zijn opstel in den 21sten jaargang van het genoemde Jahrbuch en de daarbij gereproduceerde miniaturen bleven het eenige studiemateriaal.

Zoo was het nog, toen het verdrag van Sèvres bij artikel 159 onder andere den codex van Modena toegewezen had aan Italië. Een militaire missie begaf zich naar Weenen en pakte ondanks alle protesten alles in waarop ze de hand kon leggen. De verluchte Heilige Schrift echter onttrok zich aan alle nasporingen. Keizer Karel zelf had ze met nog twee andere codices in zijn paleis laten brengen en hij stoorde zich aan niets, zelfs niet aan een uitdrukkelijk bevel van de Oostenrijksche regeering. Nog één poging waagde generaal Segre. Hij liet om den keizer tot overgave te dwingen uit de staats-, vroeger hofbibliotheek drie handschriften weghalen, die in belangrijkheid zoo ongeveer overeenkwamen met de achtergehoudene. Zoo kwamen de Wiener Genesis, de Dioscorides en de Hortulus animae naar Rome. De Oostenrijksche regeering moest zwijgen, want Karel had zich met de opgeëischte boeken in Zwitserland buiten haar bereik gesteld.

Nu zwijgt de historie eenigen tijd. Dan begint ze plotseling weer ongeveer half April van dit jaar en wel op het bureau van den chef van de afdeeling kunsten en wetenschappen te Rome. Daar presenteert zich aan Ardicino Colasanti de heer Tammaro de Marinis, een bekende antiquair en vertelt opgewonden, dat hem te Parijs de bijbel van Borso te koop aangeboden is voor vier millioen frank. De Marinis had de voorkeur gevraagd tot het eind van de maand en was onmiddellijk naar Rome gesneld om de regeering te waarschuwen.

Colasanti begaf zich op staanden voet naar den minister Gentile en besprak met hem de zaak. Geld, zooveel geld kon de staat onmogelijk beschikbaar stellen zelfs voor zoo'n buitenkansje. Hoe men de zaak ook

[p. 89]

draaide en wendde, uit de schatkist kon men de millioenen niet putten. Toen kreeg de minister het idee zich te beroepen op burgerdeugd en noemde den naam van een Milaneesch industrieel, Giovanni Treccani.

Men liet er geen gras over groeien, telegrapheerde naai Milaan. Den volgenden morgen kwam de heer Treccani, geheel onvoorbereid, op het ministerie. In een paar woorden was hem de zaak duidelijk gemaakt. Treccani - hij is Milanees - zei ook niet veel, legde uit, dat hij van plan geweest was een aanzienlijke som te schenken aan een wetenschappelijke instelling, die wellicht de Italiaansche industrie zou kunnen bevorderen en zeide. zich tot den volgenden morgen te willen bedenken omtrent het nieuwe plan. Maar hij nam zijn besluit al eerder. Denzelfden avond - 't was een Maandag - telegrafeerde hij aan zijn agent te Parijs: ‘Ik kom Woensdag. Houd drie en een half millioen frank tot mijn beschikking.’ Met Milaneesche punctualiteit was hij werkelijk Woensdag te Parijs en sloot zonder veel praatjes den koop. Op het moment zelf, dat het contract geteekend was, bood een Parijsch antiquair hem een millioen frank winst, wanneer hij hem het boek wilde afstaan....

De bijbel werd gedeponeerd in de brandkast van het Italiaansche gezantschap te Parijs en vandaar haalde de heer Colosanti hem zelf af om hem naar Rome te vervoeren. Daar stelde de heer Treccani zijn koninklijke gave den koning van Italië persoonlijk ter hand.

Eerst was er eenige onzekerheid omtrent de stad, die de eer genieten zou, het kleinood voortaan te bewaren. Men sloeg voor, het Milaan toe te vertrouwen ter eere van de Milaneesche vrijgevigheid van den schenker; toen werd Ferrara genoemd, waar Crivelli, Franco en hunne helpers het hadden geschapen: ook Rome kreeg natuurlijk zijn beurt, maar eindelijk besloot men Modena de voorkeur te geven, waar de rijke bibliotheek het eeuwenlang gehuisvest heeft. Nu liggen de beide zware deelen weer op de oude plaats, die men sedert 1859 opzettelijk altijd leeg gelaten had.