Het Boek. Jaargang 14

[p. 5]

Italiaansche nieuwsberichten over de gebeurtenissen van 1572

Oude nieuwsberichten zijn altijd belangwekkend. Om te weten te komen wat er in vroegere jaren, wat er in vorige eeuwen gebeurd is, hebben we meer aan andere geschiedbronnen, aan officieele stukken, waaruit bepaalde feiten, overeenkomsten, rechtszaken, familiebetrekkingen met zekerheid kunnen worden vastgesteld, aan mededeelingen van verstandige schrijvers die te boek gesteld hebben wat er is geschied. Maar om op de hoogte te komen van den indruk dien de gebeurtenissen op de tijdgenooten maakten, en van de stemmingen bij het publiek, vinden we in de nieuwsberichten kostbare aanwijzingen. Nieuwsberichten uit de 16e eeuw zijn maar bij uitzondering bewaard; berichten uit Italië over de gebeurtenissen in ons land uit den felbewogen tijd van onzen vrijheidsoorlog zijn zeker de kennisneming waard. Ik mocht het dus als een zeer bijzondere vondst beschouwen, toen mijn oog viel op de vermelding van Avvisi di Fiandra uit het jaar 1572.

Het is wel geheel toevallig, dat de twee velletjes druks, die deze Avvisi behelzen, bewaard zijn. We hebben dit daaraan te danken dat ze gebonden zijn achter een Italiaansche comedie van hetzelfde jaar, die voor ons geen wezenlijk belang heeft¹⁾, in een eenvoudigen, maar fraaien en stevigen perkamentomslag. Slechts een van de beide quaterns vormt een geheel met titel²⁾ en slot; het bevat niet uitsluitend berichten uit en over de Nederlanden. Integendeel, het handelt voor verreweg het grootste deel over ooster-

1) L'Erofilomachia, overo il Duello d'amore, et d'amicitia, comedia nuova, de l'Eccellentiss. dottor dileggi M. Sforza d'Oddo gentil'huomo Perugino. Ad instantia de Luciano Pasini. In Perugia per Valente Panizza Stampator publ. M.D.LXXII.

2) Avvisi nuovamente venuti di Fiandra, da Corfu, da Messina, da Castelnuovo, et da Genova, Dove intenderete parte del successo, et de gl'assalti di Castelnuovo. Et molti altri avvisi della nostr' Armata, la quale si trova insieme, e si dice che va à Constantinopoli. E di piu s'intende degl' Imbasciatori del gran Turco, che si trovano in Roma. Con la lettera scritta dalla sorella del Turco, al S.D. Giovanni. Stampata in Bologna con licenza de' Superiori e ristampata in Siena. Zie de afbeelding.

[p. 6]

sche zaken, over den Turkenoorlog. Slechts ééne bladzijde, een bericht uit Brussel van 1 Juni 1572 brengt nieuws van hier. Ik laat het bericht volgen, met vertaling aan den voet der bladzijde.

Di Brusselles il 1. di Giugno. E Comparso qua il Duca di Lungavi'la, con dodici mila fanti, et quattromila Cavalli, in favore del Conte Lodovico di Nansau, che si troua in Mosderia, sendo stata dall' esercito del Re Cattolico recuperata Valentiena, & Cambrai, dicesi qua che dalla parte di Alemagna vengono il Duca di Sassonia, & il Conte Paladino, con settemila caualli in lor soccorso, e le Terre si cominciano à solleuar per tutto, e queste Republiche sono tutte contra il Duca d'Alua per hauer troppo rigidamente gouernato. Hora il detto Duca reuoca le sue forze di Zelanda per recuperar di qua, e fra tanto i nemici dalla parte del mare salteranno per tutto in terra ferma, ne sua Eccellenza si troua

[p. 7]

tante forze per resistere à tanti nemici, che vengono à assaltare da tutte le parti questi stati.
Hoggi à nome del Re Cattolico parte il Conte di Herbastain per far 11. insegne di fanteria Alemanna, & il Conte di Moghenga ha carico di farne quattro altre compagnie, ma non si sa con che sostentare questa guerra, per che non ci sono danari, & i Valloni, che sono pagati fanno piu male che li Spagnuoli di 19. paghe, ne hanno hauute 4. solamente, & ci è tanta carestia che non si può viuere¹⁾.

Dit korte bericht is niet zonder belang. Hoe levendig schildert het den indruk dien de geuzenopstand in de katholieke wereld maakt. De inneming van den Briel wordt niet vermeld - dat was misschien in een vorig berichtje geschied -, maar de schrik door dit plotselinge optreden der watergeuzen, en den snel voortgeplanten opstand veroorzaakt, spreekt levendig uit de beknopte mededeeling. En hoe was men overtuigd, dat het te strenge regiment van Alva dat alles veroorzaakt had, en dat de Hertog hier de landen geheel tegen zich had!

Sluitstukje van de beide nieuwsberichten.

Van nog meer belang is het andere blaadje, al is het ook niet in

1) De Hertog van Longueville is hier gekomen met 12.000 voetknechten en 4000 ruiters, ten gunste van Graaf Lodewijk van Nassau, die zich te Bergen bevindt, terwijl Valencijn weer hernomen is door het leger van den Koning; ook Kamerijk; men zegt dat van den kant van Duitschland de Hertog van Saksen en de Paltsgraaf hun met 7000 ruiters te hulp komen, en het land begint overal in opstand te komen, en deze gewesten zijn alle tegen den Hertog van Alva, om zijn te strenge bestuur. Nu roept de Hertog zijn macht uit Zeeland terug om hier terrein te winnen, en intusschen zullen de vijanden van den zeekant overal het vaste land bespringen, en Z.E. heeft geen voldoende macht om zooveel vijanden te weerstaan, die deze landen van alle kanten komen aanvallen.
Heden vertrekt de Graaf van Eberstein (?) uit naam van den Koning om elf ‘insegne’ Duitsch voetvolk bijeen te brengen, en de Graaf van Megen heeft last nog vier compagnieën te vormen, maar men weet niet waarmede dezen oorlog vol te houden, omdat er geen geld is, en de Walen, die betaald zijn, doen meer kwaad dan de Spanjaarden die van 19 betalingen er maar vier hebben ontvangen, en er is een zoo groote duurte dat men niet kan leven.

[p. 8]

zijn geheel bewaard; het is de tweede quatern (blz. 9-6) van een nieuwsblaadje van twee vel druks. Als het los ergens gevonden was, zou druk en herkomst niet vast te stellen zijn. Nu is het duidelijk door de gelijkheid van druk en vooral door het volkomen identieke sluitstukje, dat het van dezelfde drukkerij is als het reeds beschreven blaadje, dus ook te Siena gedrukt, en denkelijk ook wel weer naar een oorspronkelijk Bologneesch blaadje. Welk van de twee ouder is, schijnt niet uit te maken; de gedateerde berichten in het eerste zijn van Brussel 1 Juni, Lyon 3 Juni, Venetië 14 Juni, Genua 15 Juni. In het tweede hebben we een schrijven van Rossetto van 25 Mei, een bericht over een brief uit Constantinopel, van 27 April, en het nieuws uit Venetië van 12 Juni. De verschijning van de beide blaadjes ligt dus zeker niet ver uiteen.

Voor ons komt het aan op dien brief uit Rossetto, gericht aan den ‘dienst van de Religion Hierosolimitana’, en van ‘Sua Signoria Illustr. & Reverendiss. F. Aldino di Calatrava’. Uit den brief zelf blijkt dat deze geestelijke heer in Italië woont en geregeld berichten krijgt van den schrijver, en dat deze zijn nieuws verneemt van het Spaansche gezantschap te Rossetto, waar men van Sevilla uit wordt ingelicht. De berichten maken dus een heelen omweg, want Rossetto is blijkbaar een Oostersche residentie (Rosette in Egypte¹⁾); de berichtgever zendt vooral nieuws over de gebeurtenissen in het oosten, en het is iets bijzonders dat juist hier een langer bericht uit het westen komt, waarbij de schrijver opmerkt, dat men zeker de hoofdfeiten in Italië al veel eerder zal hebben vernomen.

Ik laat het belangrijkste uit den brief hier volgen, met telkens de vertaling aan den voet der bladzijde. Het handelt over tehuis gekomen koloniale vloten, over hetgeen deze op de reis hebben doorgestaan, en over berichten die ze hebben meegebracht. Allereerst de beschrijving van een zeeslag tusschen de terugkeerende Indische vloot, en een vloot van den Graaf van Nassau; ook hier dus een bericht dat van belang is voor den zeeoorlog van onze watergeuzen.

1) Linschoten zegt in zijne Beschryvinghe, achter het Itinerario (blz. 16) over den benedenloop van den Nijl:... van hier door Egyptelandt loopende, bevocht zij dat ghcheele landt, ende maeckt het vruchtbaer, ende loopt naderhandt in de Midlandsche Zee tegens Cyperen over, ende dat voornamelijcken met 2. schiprijcke stroomen, behalven d'andere, waar af die eene tot Rossetto, een dagh reysens van Alexandrien in die zee loopt, d'ander tot Pelusio nu Damiata geheeten.

[p. 9]

Di Siuiglia viene scritto qui all' Imbasciatore Cattolico, che la Flotta, che veniua da l'Indie non hauendo scontrato la Carouella che esso Re Cattolico le mandaua incontro per auuisarla, Come il Conte di Nassau haueua messo insieme quaranta Naui armate per assaltarla, e rubarla, e venuta tanto auanti, che s'è incontrata con l'armata di Nassau, poco oltre alla Roccella, e venendo alle mani insieme, durò il fatto d'arme dall' apparir del Sole, fin presso à mezzo giorno, senza conoscer da qual parte la vittoria piegasse, piacque à Dio benedetto finalmente, che Nassau fusse del tutto rotto, e se non gli giugneua il soccorso d'alcune naui, che à sorte si trouauano quiui alla Roccella, se n'andaua prigione con tutti i suoi; però restò con perdita di quattro naui che li furono affondate, e con morte da forse cento de suoi d'archibusate, dalla parte della Flotta, ne perirono forse venticinque e si affondò vna Carouella di Spagna: come molto prima di noi qua potrà hauere inteso in Italia¹⁾.

Deze schildering van den zeeslag is van wezenlijk belang. Als we in aanmerking nemen, dat in de opgaven van verliezen-cijfers in gevechten, en vooral in zeeslagen, altijd de eigen verliezen zoo laag mogelijk, die van den vijand willekeurig hoog worden opgegeven, dan blijkt, dat hier tusschen de watergeuzen en de Spaansche retourvloot een slag is geleverd, waarbij de partijen gelijk stonden, en dat de Spaansche vloot maar ter nauwernood hare schatten heeft kunnen verdedigen. Dus wel weer een heel merkwaardige kijk in den zeeoorlog der watergeuzen, waarvan we zoo weinig weten, omdat onze geschiedboeken er zoo weinig van vertellen. In 't oog van de buitenwereld was blijkbaar die ‘vloot van Nassau’ een zeemacht, waarmee Spanje ernstig te rekenen had.

Zeker niet minder merkwaardig is het verhaal dat volgt, het bericht dat de uit Indië gekomen vloot van hare reis meebracht.

Porta detta Flotta, che nel partire che fece dall' Indie, trouorono vicino à Capo di buona speranza, vento tanto forzato, che non solamente

1) Van Sevilla wordt hier aan den Catholieken Ambassadeur bericht, dat de vloot, die van Indië kwam, het karveel niet ontmoet heeft, dat de Cathol. Koning haar tegemoet zond, met bericht, hoe de Graaf v. Nassau 40 bewapende schepen had bijeengebracht om haar aan te vallen en te berooven; ze is zoover doorgevaren, dat ze de oorlogsvloot van Nassau heeft ontmoet even buiten La Rochelle; beide raakten handgemeen, en het gevecht duurde van zonsopgang tot nabij den middag, zonder dat men kon zien aan welken kant de overwinning zou zijn. Het behaagde den genadigen God ten laatste, dat Nassau geheel verslagen werd, en als hem geen hulp gebracht was door eenige schepen die toevallig daar te Rochelle waren, dan was hij gevangen gemaakt met al de zijnen; nu bleef het bij verlies van vier schepen die in den grond geboord werden, en den dood van misschien honderd van zijne mannen die sneuvelden; van den kant van de Vloot sneuvelden misschien 25 man en een Spaansch karveel zonk. Ge zult dat, veel eerder dan wij, in Italië kunnen vernomen hebben.

[p. 10]

non possettero spuntar detto Capo, ma furono rispinti di la dall' Isola di san Lorenzo ottocento leghe dalla banda verso mezzo giorno, oue trouorono, e scoperseno vn nuouo paese, e cosi fruttifero, & habitato, che restorono marauigliati, e quello che per industria humana, non harebbono possuto trouare, lo trouorono per gratia di Dio. In questo paese non possettero hauere pienamente lingua, ma bene caricarono una Carouella di molte cose marauigliose, e strane di quel luogo, come d'animali, di perle, & altre gioie; & particularmente d'vna nuoua sorte di spetiaria, di natura marauigliosa; Questa e di forma simile al Garofano, ma vn poco piu grossetto, e di colore rossigno, l'Albero dicino esser simile a quello del Pistacchio di foglie, e di Rami, ma alquanto più piccolo, tiene questa propietà, che mangiata rende l'huomo così allegro, che per quattro, ò sei hore perde la memoria d'ogni cosa, che possa trauagliarli l'animo, e à chi l'vsa spesso, e in abbondanza fa fare effetti simili, che fanno i Briachi per il molto vino, ha il sapore come la Senape d'Italia, di questo successo in Siuiglia si è preso gran piacere, e si darà carico à Illano Gonzalo forse farà tornare à riconoscere, & conquistare questa nuoua prouincia¹⁾.

Wat kan het voor land zijn, dat hier beschreven wordt. Oostelijk van de Kaap de Goede Hoop, en dan 800 mijlen uit den koers zuidwaarts komt men bij het traditioneele, het niet bestaande Papegaaienland, Psittacorum regio, een deel van het zuidelijke vasteland, dat in de geografie van de 16e eeuw zulk een groote plaats inneemt. Volgens Ptolemaeus was de Indische Oceaan een afgesloten zee, Oost-Azië zat met een landverbinding aan Zuid-Afrika vast. De vaart van Marco Polo had al getoond dat deze voorstel-

1) Deze vloot brengt het bericht, dat zij, uit Indië vertrokken, nabij de Kaap de goede hoop een zoo geweldigen wind ontmoetten, dat zij niet alleen de genoemde Kaap niet konden omzeilen, maar terug gedreven werden voorbij het eiland Sint Laurens (Madagascar) 800 mijlen uit den koers zuidwaarts, waar ze een nieuw land vonden en ontdekten, zoo vruchtbaar en bewoond, dat zij verbaasd waren. Wat door menschelijken ondernemingsgeest niet had kunnen worden gevonden, dat vonden ze dus door Gods genade. In dat land konden ze niet goed ter spraak komen, maar wel belaadden ze een karveel met veel vreemde waren, producten van dat land, als dieren, paarlen en andere edele gesteenten, en in 't bijzonder een nieuw soort van specerij, van wonderlijke natuur; in vorm gelijk aan de kruidnagel, maar een weinig grooter en van rossige kleur; de boom is, naar ze zeggen, gelijk aan die van de Pistacchio wat bladen en takken betreft, maar vrij wat kleiner. Ze heeft deze eigenschap, dat ze, gegeten, den mensch zoo vroolijk maakt, dat hij vier of zes uur lang niet denkt aan alles wat den geest kan bezwaren, en dat zij bij dengene die haar dikwijls en overvloedig gebruikt eene dergelijke uitwerking heeft als bij hen die dronken zijn van veel wijn. Ze heeft den smaak van Italiaansche mosterd. Over dit succes heeft men in Sevilla groote voldoening en er zal last gegeven worden aan Illano Gonzalo, dien men wellicht weer daarheen zal zenden om die nieuwe provincie op te zoeken en te veroveren.

[p. 11]

De Indische zee volgens Ptolemaeus.

[p. 12]

ling onjuist was, dat men om Oost-Azië heen kon varen. Door de Portugeesche vaarten om Africa heen - sinds Bartolomaeus Diaz - was ook in het westen gebleken dat zulk een samenhang niet bestond. En het schip van Magellaan dat zonder hindernis de geheele vaart van het oosten naar het westen door den Indischen Oceaan volbracht, gaf een volledige bevestiging van deze dubbele waarneming. Toch heeft het heel lang geduurd - tot de reis van Tasman - eer die kust ten zuiden van den Indischen oceaan geheel uit de geographie verdween.

De oudste na-Ptolemaeische afbeelding van de wereld, door Waldseemüller, laat van die landverbinding het oostelijke stuk bestaan als aanhangsel van Oost-Azië; het vormt ten oosten van Achter-Indië een derde, zeer groot schiereiland, Apianus en anderen die hem volgen handhaven dit, hijzelf laat het in zijn tweede groote wereldkaart, de Carta marina, al weer weg.

Een andere voorstelling die zich langer heeft gehandhaafd, vinden we op de globe van Schonerus, die nu in Wieder's groote werk tot onze kennis gebracht wordt; de afbeelding van een segment van de kaart doet dit duidelijk zien¹⁾. We zien als het ware de kustlijn van Ptolemaeus terug, maar zuidelijker, en zonder samenhang met de oude wereld. De vaart van het schip van Magellaan tusschen Afrika en het Zuidland door is aangegeven.

Deze voorstelling van het Zuidland is overgenomen door Mercator, en daardoor in de 16e eeuw algemeen aangenomen. Zie het fragment van de kaart van Rumoldus Mercator op blz. 15.

Dat dit groote Zuidland bestond, werd bevestigd door de vaste overtuiging van de zeevaarders, ook bij de geografen terug te vinden, dat men bij de gevaarlijke omvaart van de Kaap de Goede Hoop een - zij het ook zeer wijde - straat doorvoer; en door hetgeen men in den Indischen archipel wist, namelijk dat daar zuidwaarts een groot land lag.

En op dat land, ten zuiden van de Kaap, moesten papegaaien leven. Wie ze daar gezien had, weten we niet, maar misschien mag men vermoeden dat de vele vogels die men bij de vaart om de Kaap ontmoet, tot deze overlevering geleid hebben. Mercator zegt dat het papegaaien van zeer bijzondere grootte waren²⁾. Nu

1) Monumenta cartographica, ed. by F.C. Wieder. Reproductions of unique and rare maps etc. Martinus Nijhoff publisher, The Hague. Zie de bespreking jaarg. 1924 blz. 359.

2) Psittacorum regio sic a Lusitanis appellata ob incredibilem earum avium ibidem magnitudinem.

[p. 13]

Gedeelte van een segment van de globe van Schonerus.

[p. 14]

we de globekaart van Schoner hebben, zien we, hoe deze trek bij het verhaal gekomen is; daar wordt bij Madagascar vermeld¹⁾ dat daar vogels van zeer bijzondere grootte op gezette tijden komen aanvliegen. Het schijnt wel dat hier eene herinnering aan den vogel Rok tusschen speelt; maar zeker is de reusachtige grootte van die vogels eenigszins bij toeval aan de papegaaien in het Zuidland gegeven; zooals de afbeelding doet zien, staat de inscriptie over de vogels die op Madagascar komen aanvliegen, op de oude globe-kaart heel dicht bij de Psittacorum terra.

Maar we moeten van die oude fabelen tot ons nieuwsbericht van 1572 teruggaan. Moeten we daarin nu niets anders zien dan een fantastisch uitgewerkte schets van dat Papegaaienland en het als zoodanig kalm ter zijde leggen? Ik geloof het niet. Vooreerst, het berichtje vermeldt geene papegaaien, maar geeft vrij preciese beschrijvingen van een aantal producten, en het is niet aannemelijk dat men door pure fantasie dat niet bestaande land met die rijke voortbrengselen zou hebben begiftigd. Ze behooren zeker ergens anders te huis.

Ons nieuwsbericht heeft echter - ehalve het feit van die merkwaardige ontdekking - nog allerlei vreemde trekken. Het kan aan den eenen kant niet geheel op fantasie berusten, en kan toch, ook in zijn hoofdtrekken, niet juist zijn. Het moet opgesteld zijn door iemand, die van den toestand van de wereld heel slecht op de hoogte was, ja daar in 't geheel geen begrip van had, en die daardoor verschillende berichten domweg, en toch weer niet zonder handigheid, verbond en tot één maakte.

In 1572 was Portugal nog niet Spaansch. Schepen die om de Kaap uit Indië terugkwamen, hadden met den Koning van Spanje niets te maken. Het volstrekte misverstand van den schrijver komt nog sterk uit in een toevoegsel over de schatten die de vloot naar Spanje bracht:

Si intende che questa Flotta ha condotto cinque milioni d'oro; vno di S. Maestà Cattolica, & il resto de Mercanti, e dodici Curtiglie di perle, e molt' altre pretiose merci; le quali se veniuano in potere di Nassau, come s'ingegnò d'hauere, poteua trauagliar con lunga guerra li Cattolici, ma Dio benedetto ha fatto riuscir vano il suo disegno²⁾.

1) Madagascar habet leones elephantes linceos leopardos. in hac commemorantur aves vaste magnitudinis statis anni temporibus advolare solite.

2) Men verneemt dat die Vloot 5 millioen aan goud overbracht, één van Z.M. den Cath. Kon., de overige van de kooplieden, en twaalf cortiglie paarlen en veel kostbare waren bovendien. Als dat alles in de macht van Nassau was gekomen, zooals zijn toeleg was, dan kon hij de Katholieken met een langdurigen oorlog bestookt hebben, maar de genadige God heeft zijn aanslag doen mislukken.

[p. 15]

De Indische Oceaan volgens Mercator. Kaart van Rumoldus Mercator, 1587.

[p. 16]

Hier zien we duidelijk dat er sprake is van een Spaansche zilvervloot, die natuurlijk niet uit Indië kwam om de Kaap, maar die uit West-Indië kwam. Er zijn zeker twee berichten tot een gemaakt. Het eene vertelde van een Spaansche zilvervloot die in de golf van Biscaye met de geuzen slaags raakte, het andere van een Portugeesche retourvloot die door stormen bij de Kaap tegengehouden en ver uit den koers gedreven is¹⁾. Bij welk van beide berichten behoort nu de beschrijving van dat nieuw ontdekte land met zijn kostbare producten? Natuurlijk bij het Spaansche bericht; dit blijkt uit de voldoening die men in Sevilla heeft over de ontdekking, en uit de opdracht aan een Generaal met Spaanschen naam, om de nieuwe provincie te veroveren. Die provincie lag dus niet in het onbekende zuiden, maar ergens in America. Waar, zou ik niet kunnen zeggen. Maar een ander misschien wel. Die Spaansche Generaal moet te vinden zijn; wie er naar zoekt, zal niet angstvallig op het jaar 1572 moeten zoeken. Ook hier kan de berichtgever dingen die toevallig tegelijk vermeld werden, domweg - of handig, al naar men het noemen wil - in één verhaal vereenigd hebben. Naar aanleiding van die verschillende wederwaardigheden van Spaansche en Portugeesche retourvloten kan er eene herinnering opgehaald zijn aan een vroeger door zulk een vloot aangebracht bericht, dat dan vervolgens in hetzelfde verbonden verhaal zijne plaats heeft gevonden.

Zoo zijn in ons nieuwsbericht, dat als geheel het werk van een warhoofd is, toch zeker drie oorspronkelijke berichten van belangrijken inhoud, en met nog vrij veel bijzonderheden die niet zonder waarde zijn, tot ons gekomen. Voor onze geschiedenis is zeker de zeeslag tusschen de watergeuzen en de Spaansche zilvervloot het belangrijkst; de vlootberichten geven een kijk zoowel in de Spaansche als in de Portugeesche koloniale geschiedenis, en het ontdekkingsverhaal kan voor de geschiedenis van Spaansch America belang hebben.

C.P. Burger Jr.

1) Hoeveel er voor de retourvloten gelegen was aan het passeeren van de Kaap, en hoe gevaarlijk, en hoe gevreesd de stormen daar waren, wordt levendig geschetst in Linschotens Itinerario. Zie uitg. Linschoten-vereeniging, 2e deel blz. 146-54.