Het Boek. Jaargang 15

[p. 214]

Varia

Vierde Bibliothecarissen-Congres

Op Maandag 31 Mei en Dinsdag 1 Juni zag dit jaar de stad Enschedé het talrijke en geschakeerde gezelschap bijeen, dat thans voor de vierde maal als Bibliothecarissen-congres vergaderde. Van vele andere congressen onderscheiden de onze zich door vreedzaamheid en levensvreugde. Terwijl elders de meest strijdlustige der vakgenooten elkaar op een congres de prioriteit van een bewering, het gelijk in een zaak of zelfs het recht van spreken plegen te betwisten, of anders verschillende richtingen elkaar met leuzen bestrijden ten einde moties te kunnen voorstellen en doen verwerpen, vindt men bij ons veeleer een zekere feeststemming, die zelfs door tegenstrijdigheden en kleine tegenslagen niet is te verstooren. In de eerste plaats bewijst dit dat wij een beschaafd en levenslustig soort menschen zijn, waarover wij zelf zeker het recht hebben ons volop te verheugen. Daarmee lijkt echter de opgeworpen vraag: ‘Of het in het belang der congressen zou kunnen zijn indien deze niet elk jaar doch met langer tusschenpooze zouden samenkomen’ nog niet beantwoord. Het congresbestuur heeft toegezegd het voor en tegen van deze vraag rijpelijk en buiten de sfeer der feeststemming te overwegen, voordat het aan de plannen van een congres in 1927 te 's-Hertogenbosch vaster vorm zal geven.

Op Maandagmiddag om half vier opende Dr. H.E. Greve als voorzittter het congres in het bijzonder geschikte zaaltje der Volksuniversiteit met een rede, waarin hij o.a. stilstond bij de nagedachtenis van vier mannen, wier overlijden voor de bibliotheekwereld een ernstig verlies beteekent: Mr. Duparc, R. van der Meulen, Dr. Byvanck en J.W. Enschedé. Vervolgens hield Pater K.J. Derks S.J. uit Nijmegen een voordracht over den ‘Index van verboden boeken’. Pater Derks stelde voorop dat hij met zekeren schroom de bespreking had op zich genomen van deze instelling der R.K. kerk, die niet alleen buiten de kerk doch ook daarbinnen steeds aan zooveel kritiek was en moest zijn blootgesteld, en motiveerde de historische noodzakelijkheid van een dergelijk middel tot voorlichting bij de leiding der geloovigen. Spreker herinnerde eraan hoe eensdeels de Heilige Canisius als machtig tegenstander van den toenmaligen Index was opgetreden, hoe anderdeels het overal in de eerste plaats de wereldlijke macht was die censuur op boeken en drukwerken instelde, en hoe ook andere geestelijke gemeenschappen dan de R.K. kerk, b.v. de Nederlandsche Hervormde kerken in vroeger eeuwen de noodzakelijkheid inzagen om sommige schrijvers en geschriften als onrechtzinnig te brandmerken. Vervolgens ging Pater Derks de geschiedenis en de tegenwoordige inrichting van de samenstelling der Indices na. De oudste veroordeelingen van geschriften dateeren van lang voor de hervorming; de vonnissen troffen de uiting van meeningen die door de kerk als ontoelaatbaar waren aangewezen en geschriften die door hun levenshouding de geestelijke waarden der eenige kerk aantastten. Aanmerkelijk werd de taak van den Index verzwaard, toen de boekdrukkunst de vermenigvuldiging en verspreiding van boeken in korten tijd tot

[p. 215]

ongekenden omvang bracht en bijna gelijktijdig Luther aan de kerk de gehoorzaamheid opzegde. Door een afwisselend verscherpen en verzachten trachtten de Pausen der volgende eeuwen steeds opnieuw de kracht en de uitvoerbaarheid van het boekenverbod te handhaven. Paus Leo XIII heeft ten laatste de regels verzacht. Thans zijn van den Index afgevoerd alle schrijvers van vóór 1600, wier met de leer der kerk strijdende meeningen geheel onderwerp der historie zijn geworden; ook de regeling betreffende het gebruik der verboden boeken, voor studiedoeleinden en in het algemeen tot het verscherpen van het inzicht in de levensbeschouwing van andersdenkenden, zijn soepeler geworden. Spreker noemde eenige bekende Nederlandsche mannen en vrouwen, wier naam op den Index voorkomt, lichtte toe welke beweegreden daarbij waarschijnlijk den doorslag heeft gegeven en maakte duidelijk hoe het komt dat sommige werken en schrijvers na onderzoek op den Index worden geplaatst, terwijl andere daarop niet voorkomen omdat het onderzoek zich niet tot hun werk heeft uitgestrekt. De verklaring daarvan ligt in de werkwijze der Congregatie van den Index, die in de praktijk als een gerechtshof met geheime zittingen in hoofdzaak slechts die werken uit elke litteratuur kan onderzoeken, welke haar door de geestelijke autoriteiten der verschillende landen als kwestieus worden voorgelegd.

Nadat de voorzitter den spreker had bedankt en het voorstel had gedaan eventueele vragen tot na het verschijnen der lezing in het orgaan uit te stellen, gaf hij het woord aan Mej. S. Lobo die het onderwerp ‘Jeugdbibliotheek en school’ inleidde. In een helder overzicht gaf de spreekster de verhouding aan tusschen de bibliotheek voor de jeugd en de schoolboekerij, zooals die zich voornamelijk in Amerika, in de Skandinavische landen en in ons land ontwikkelt. Zij wees op de mogelijke samenwerking die o.a. daar bereikt wordt, waar de jeugdbibliotheek als een soort algemeene centrale aan verschillende scholen gelijkwaardige heele bibliotheekjes verschaft, waarvan dan de onderwijzers de verdere uitleening aan de leerlingen regelen, en die na een bepaalden tijd in de jeugdbibliotheek terugkeeren om daarna verwisseld te worden. Deze verdeeling der werkzaamheid tusschen bibliotheek en onderwijzer wordt reeds op vele plaatsen met goed gevolg toegepast. De gelegenheid tot gedachtenwisseling moest tot den volgenden dag worden uitgesteld, daar de tijd genaderd was dat het gemeentebestuur van Enschedé het congres zou begroeten.

Dit geschiedde in het rijke patriciërshuis dat door een vorstelijke gift van Mevr. Blijdenstein-van Heek als huisvesting voor de Openbare leeszaal is geschonken. De hartelijke toespraak van den burgemeester, den heer Edo Bergsma, gaf een beeld van de belangstelling van het gemeentebestuur voor deze kostbare stichting van eenige vermogende ingezetenen. Nadat de voorzitter voor de verwelkoming had bedankt, bezichtigden de aanwezigen het gebouw met zijn vele, gedeeltelijk nog niet in gebruik genomen, zalen en vertrekken en namen algemeen den indruk mee, dat daarin een prachtige gelegenheid voor vruchtdragenden arbeid is geschapen. De avond vereenigde de congressisten met een aantal hunner gastheeren en gastvrouwen aan een zeer geanimeerden en met vele geestige toespraken gekruiden maaltijd.

Den volgenden ochtend werden de werkzaamheden om half tien hervat in de zaal van het Volkspark. Na het afdoen van verschillende huishoudelijke zaken, waarbij o.a. het congresbestuur in zijn geheel werd herbenoemd en ook de reeds aangeroerde vraag over plaats en tijdstip van het volgende congres ter sprake kwam, opperde de heer J. van Dijk bij de rondvraag het denkbeeld om voor een volgend congres als onderwerp aan de orde te stellen: de sociaalpaedagogische strekking der openbare leeszalen. Het bestuur nam deze aanwijzing in overweging. Daar voor een openbare discussie over het onderwerp van Mej. Lobo thans geen belangstelling bleek te bestaan, gaf de voorzitter het woord aan Dr. F. Kossmann voor zijn voordracht over ‘Liederen op losse bladen’. Spreker deed eenige grepen uit de geschiedenis der voor verkoop op straat bestemde, door mars

[p. 216]

kramers en liedjeszangers verspreide gedichten, die sedert de 16e eeuw tot heden toe op losse bladen worden gedrukt en onder het volk gebracht. Hij wees op de oudste in verscheiden bibliotheken en archieven verspreide overblijfsels, enkele geheele bladen en een groot aantal afgeknipte gedeelten daarvan, en toonde aan hoe men uit de afmetingen en de nerven van het papier ook bij de knipsels en strooken met zekerheid kan besluiten op welke wijze zij gedrukt waren. Van de 16e eeuw tot in de 18e en 19e eeuw blijkt er een normaal formaat te zijn van zulke bladen met de afmetingen ongeveer 30 bij ongeveer 40 c.M., die òf in de breedte met gewoonlijk 6 òf staande met gewoonlijk 4 kolommen waren bedrukt. Spreker herinnerde hierbij aan de in ‘Het Boek’ van dit jaar uitvoerig beschreven bladen uit de Pruisische Staatsbibliotheek, aan de strooken met Geuzenliederen in de archieven te Kampen en Groningen, aan het volledige blad in de Leidsche bibliotheek en vele andere, waaromtrent hij ook in dit tijdschrift nog enkele mededeelingen zal doen in een bespreking over de Geuzenliederen die ter perse is. Met een beroep op de belangstelling van de bibliothecarissen voor dergelijke op zichzelf en om hun inhoud vaak onbelangrijke drukwerken, uitdrukkelijk ook gericht aan de beheerders van muziekbibliotheken, die zoo gemakkelijk uit hetgeen voor hun doel eigenlijk niet dienen kan een sluimerende verzameling van de eendaagsvliegen der muzikale straatmode kunnen vormen, eindigde spreker zijn lezing, die geen aanleiding gaf tot debat.

Vervolgens werd het woord gevoerd door den heer Dr. J.E. baron de Vos van Steenwijk, over ‘De beteekenis van het Instituut voor Intellectueele Samenwerking van den Volkenbond te Parijs en onze Nederlandsche Bibliotheken’. Spreker wees in het kort op het bemiddelende doel dezer instelling en lichtte de beteekenis van een uitvoerige vragenlijst toe, die door het Instituut aan de bibliotheken van verschillende landen is gezonden. Hij sprak de hoop uit dat zijn uiteenzetting tot belangstelling en medewerking zou leiden van de zijde der Nederlandsche bibliotheken bij het streven van het Instituut.

Hierna sloot de voorzitter het congres met een woord van dank aan de deelnemers en de sprekers, die naar zijn meening hadden getoond dat er meer dan genoeg stof is om de werkzaamheden van een jaarlijksch congres te vullen.

Intusschen wachtte ons reeds een keurverzameling van auto's, door particulieren ten gebruike aangeboden, waarin het gezelschap een uitstekend geslaagde tocht door Twente ondernam. De goede zorgen der regelingscommissie hadden voor een afwisseling van stoffelijke en geestelijke genietingen gezorgd, en bij de laatste wederom de kennismaking met natuurschoon en historische merkwaardigheden op een wijze verdeeld, die bij alle deelnemers niet anders dan de aangenaamste herinneringen kan hebben achtergelaten.

K.

Dertien dagh

Dr. P. Leendertz wijst op eene misvatting in den uitleg van den cisiojanus van de maand Januari in de vorige aflevering (blz. 135). ‘Derthien dach is niet de octaaf van Driekoningen, maar de dag zelf, nl. de dertiende na Kerstmis. Verg. Eng. twelfthday = Driekoningen-avond’.

Een pseudoniem en een drukfout

De latere hoogleeraar A.G. van Hamel schreef zijn eersteling, getiteld ‘Parijsch Leven en Denken’, - niet vermeld in de lijst zijner geschriften

[p. 217]

door Salverda de Grave in de Levensber. v.d. Maatsch. d. Ned. Lett. 1907/8, maar wèl in het Biogr. Wbk. d. Noord- en Zuidned. Letterk. 2e dr. door J.G. Frederiks - onder het pseudoniem Jean Maigret in De Gids 1867 IV, waar zoowel onder het stuk als in de inhoudsopgave door een drukfout staat Jean Margret! Ook in het Register over 1837-76 is de fout gebleven!Nu is ‘hamel’ (uitgesproken: hoamel) een Groningsch woord voor ‘mager’ en het pseudoniem dus alleraardigst gevonden, omdat het Fransche ‘maigret’ volkomen hetzelfde begrip teruggeeft, en het kiezen daarvan lag voor de hand, omdat de Van Hamels als kinderen van den Waalschen predikant van dien naam hun jeugd te Groningen doorbrachten. Jammer echter dat de verminking van het woord bij het drukken de zaak grondig heeft bedorven!

Hoe Frederiks aan de juiste lezing is gekomen is natuurlijk niet na te gaan: mogelijk heeft de auteur zelf hem er aan geholpen.

A.A. Ganderheyden.