Het Boek. Jaargang 15

[p. 311]

De dateering van Jan van Doesborch's ‘refreynen’

NIJHOFF-KRONENBERG, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, no. 1784, dateeren de Refreynen int sot, amoreus, wys, door Jan van Doesborch te Antwerpen gedrukt, vragenderwijs: ‘c. 1524?’

In hoofdzaak schijnt deze hun dateering te berusten op het gezag van Kalff, naar wiens uitspraken zij verwijzen. In zijn Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de 16de eeuw, dl. 1, blz. 313, had deze gezegd: ‘zoowel de inhoud als de vorm dezer refereinen wijst op de eerste helft, misschien op den aanvang der 16de eeuw,’ een oordeel dat eigenlijk alleen den inhoud van Jan van Doesborch's boekje raakt, niet het boekje als zoodanig, dat immers veel jonger dan de refereinen zijn kan; daarenboven een niet geheel juiste meening, alleen verklaarbaar uit de nog zeer geringe bekendheid met de referein-literatuur in handschrift. In zijn ‘groote’ Geschiedenis, dl. 2, blz. 133, heeft Kalff het vraagstuk van een andere zijde benaderd: na het refereinboek van Jan van Stije. voort, geschreven in 1524 (Hs. Berlijn, Staatsbibliothek, ms. germ-in-quarto 651) genoemd te hebben, gaat hij voort: ‘De drukker Jan van Doesborch, die omtrent denzelfden tijd een bundel refereinen uitgaf’ enz. en merkt dan in zijn noten (t.a.p. blz. 158) o.a. nog op ‘1^o. dat deze [bundel] een achttiental refereinen gemeen heeft met den bundel van 1524; 2^o. dat een der merkwaardige hier voorkomende houtsneden is overgenomen uit het volksboek van Uilenspiegel....; de bundel van J. v. Doesborch kan dus bezwaarlijk ouder zijn dan 1520.’

Geen dezer twee overwegingen geeft vrijheid tot de gevolgtrekking, dat Jan van Doesborch's bundel ca. 1524 zou gedrukt zijn. Er zijn mij in de twintig handschriften met refereinen bekend: een aantal dezer stukken komen in meer dan één dezer handschriften

[p. 312]

voor; toch liggen de voornaamste dezer handschriften chronologisch ver van elkaar. Dat onze Ulenspiegel omstreeks 1519 zou gedrukt zijn, kan een zeer aannemelijke gissing zijn, maar blijft in elk geval een gissing.

Intusschen, welke andere factoren voor Nijhoff-Kronenberg ook nog mogen hebben gegolden, één hebben ze, naar mij bekend is, zeker buiten beschouwing gelaten, nl. het papier waaruit Jan van Doesborch's refereinboek bestaat.

Er is een tijd geweest, dat de incunabulisten en de geschiedschrijvers der graveerkunst meenden, met behulp van het onderzoek van het papier veel te kunnen bereiken. Langzamerhand is het vertrouwen in dat hulpmiddel verminderd, en thans meent menigeen, dat van een dergelijk onderzoek, dat neerkomt op het leeren kennen, zoeken, vinden en doortrekken resp. reproduceeren van vele duizenden watermerken, niets van belang te verwachten is.

Marie Pellechet heeft het nog betreurd, dat Castan's lijst van de watermerken in de incunabelen van Dijon niet kon worden aangevuld met facsimile's, zooals de catalogi van Hannover en Toulouse¹⁾; maar Proctor rekende alleen typen en illustraties (‘including devices’) tot de ‘main standards of comparison’²⁾. Pollard erkent wel, op het voetspoor van Bradshaw, dat het papier wel degelijk een factor is waarmede de bibliograaf rekening te houden heeft, maar in zijn praktijk is daarvan weinig terecht gekomen; hij meet de bezwaren, aan het onderzoek van het papier verbonden, zoo breed mogelijk uit, en besluit: by the aid of M. Briquet's facsimiles it might be possible, according to the method he describes, to use this multiplicity of marks as a means of determining dates. But the method is laborious and not free from uncertainty, so that other kinds of evidence are almost always preferable³⁾. Dezelfde geest heerscht onder de Duitsche incunabulisten: bij 't verzamelen van de bouwstoffen voor den nieuwen Gesamtkatalog der Wiegendrucke is het onderzoek van het papier opzettelijk verwaarloosd.

Van louter practisch standpunt is dat te begrijpen en zelfs te

1) Catalogue général des incunables des bibliothèques publiques de France, dl. 1 (Paris 1897), blz. VIII, noot 1.

2) Jan van Doesborgh Printer at Antwerp (London, December 1894), p. 12.

3) Catalogue of books printed in the XV^th century now in the British Museum (London 1908), p. xv.

[p. 313]

billijken: dat onderzoek is reeds op zichzelf een moeizame en tijdroovende arbeid; wat zou het dus zijn, waar het zooveel duizenden boeken geldt. Het voleindigen van het geheel binnen afzienbaren tijd is van meer beteekenis dan de mindere of meerdere volmaaktheid van enkele onderdeden.

Maar toch, van een hooger standpunt gezien: het systematisch, voortdurend verwaarloozen van het onderzoek van het papier zou zeer te bejammeren, ja onverdedigbaar zijn, want het zou niet geringe schade voor de wetenschap beteekenen. Het papier, in casu het watermerk, is en blijft een objectief element van groote beteekenis, mits men het goed wete te gebruiken. Sommigen mogen zich in de waarde van hun materiaal hebben vergist en zich daardoor tot te haastige gevolgtrekkingen laten verleiden, het blijft een feit, dat met behulp van de watermerken, papieren handschriften veel nauwkeuriger te dateeren zijn dan door de beschouwing van het schrift. Erkend dient echter, dat daartoe een uitgebreid materiaal onmisbaar is: de mate van zekerheid der gevolgtrekkingen is evenredig aan het aantal voorbeelden van identieke watermerken.

Het is hier de plaats noch het oogenblik, dit in den breede nader te betoogen: een verwijzing naar wat mannen als Midoux-Matton, Briquet, Likhatscheff en menig ander daaromtrent geschreven hebben, moge hier volstaan. Laat ik er alleen nog aan herinneren, dat bij het dateeren van schilderijen en beelden de kleederdracht en de wijzigingen in de mode in de meeste gevallen geen enger tijdsgrenzen aan de hand doen, dan de watermerken van een boek; toch zal geen enkel kunsthistoricus, geen enkel oudheidkundige er ook maar aan denken deze en dergelijke factoren buiten zijn beschouwing te laten. En het zij mij ten slotte vergund hier nog bij te voegen, dat een aanzienlijk eigen materiaal, voor 't grootste gedeelte uit Nederlandsche documenten in binnenen buitenland verzameld, en een reeds lange ervaring, mij al vroeg tot dezelfde gevolgtrekkingen hebben gebracht, en dat menige proef op de som: eerst het papier onderzoeken en daarnaar een handschrift dateeren, en dan pas nagaan of er ook tijdaanwijzingen in den codex te vinden zijn, mij een groot vertrouwen in dat materiaal heeft geschonken.

Wat geldt voor handschriften, is ook toepasselijk op drukwerken, - vallen niet alle betoogen, dat Jan Brito de uitvinder der boekdrukkunst is, bij het onderzoek van het papier dadelijk in

[p. 314]

duigen?¹⁾ - niet het minst op de postincunabelen, waarbij de groote verscheidenheid van lettertypen, die bij de studie der wiegedrukken zulk een gewichtige factor is, al spoedig wegvalt, en waarvan het papier, in tegenstelling met dat hunner voorgangers, nog maar weinig onderzocht is.

Laten we dus trachten uit te vorschen, wat de watermerken, die in het papier van het eenig bekende, reeds door Mone gebruikte²⁾ exemplaar van Jan van Doesborch's Refreynen voorkomen, ons leeren kunnen.

Het boekje bestaat uit 26 quaternen, oblong, gesigneerd: [A], B - O, [Aa], Bb - Hh, [aa], bb - ee, alles samen 216 bladen³⁾, gebonden in een blooten hoornen band, die heel wat jonger is, en eer uit het midden der 17de dan uit de laatste jaren der 16de eeuw afkomstig is. 's Binders ploeg heeft de quaternen B, C en D een weinigje uit den haak geduwd en de laatste letter van menig vers, vooral op de keerzijden, geheel of gedeeltelijk meegenomen. Gemeten in het midden van het quatern O, dat net in 't midden van 't boekje goed in den haak zit, zijn de afmetingen: 91,5 mm. hoogte bij 127,5 breedte. De nerven van het papier loopen zonder uitzondering waterpas: alle katernen zijn dus uit reeds in-quarto gevouwen vellen papier gesneden. Het 9^de uitgezonderd, zitten alle watermerken langs de bovensnee en zijn in de lengte doorsneden, wat bewijst dat de quartobladen vrijwel middendoor geknipt zijn. Behalve datzelfde negende is geen enkel watermerk nog in zijn geheel aanwezig; van de meeste is er zelfs alleen de kleinste rechter helft, wat bewijst dat niet van alle doorgesneden quartobladen de bovenste helft althans voor dit exemplaar der Refreynen gebruikt zijn.

Deze watermerken zijn:

1.

Een hand, van binnen gezien, met tegen elkander gedrukte vingeren, zonder aanwijzing der geledingen, met een quatrefoil met stengel op den middenvinger, een deel van den voorarm uitstekende uit een mouwgarnituur. - In quatern [A]. - Hetzelfde merk bij Briquet, Les Filigranes, n^o 11465, uit een akte dd. 1516; en in de rekeningen der abdij

1) Zie mijn uitgave van het fragment der door Jan Brito gedrukte vertaling van de Disticha Catonis, in het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, dl. 19 (1901), blz. 275 vlgg.

2) Übersicht d. Niederländischen Volksliteratur, s. 216, nr. 296.

3) Nijhoff-Kronenberg geven op 218 bll., met het katern ee als quintern; ten onrechte. Wel is er voor- en achteraan telkens één wit blad; maar deze twee bladen behooren niet tot het boekje: ze zijn van een geheel ander papier, en afkomstig van den binder.

[p. 315]

	Leeuwenhorst over 1531, op het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage. Een merk dat, met lichte varianten die meestal toevallige afwijkingen zijn (slijtage, vervormingen en verkrommingen veroorzaakt door het gebruik van den vorm), van 1515 tot 1536 veelvuldig voorkomt.
2.	Een lange, smalle Gothische P met een quatrefoil op stengel er boven op; vergeleken met het oog, is de schacht buiten verhouding lang; de staarten van de schacht zijn tegen elkander gedrukt. Hoogte van het geheel: 78 mM. - In de quaternen E, G, H, [aa] en ee.
3.	Een dito, 80.5 mm. hoog, die wellicht niet eens een variante van het voorgaande, maar er identisch mee is: daar de merken niet geheel aanwezig zijn, is daaromtrent geen zekerheid te verkrijgen. In de quaternen F, Dd, Gg, Hh en dd.
4.	Een klein geschuind wapenschild met drie lelies, gekroond, met een letter onder de punt van 't schild. - In quatern I. - De middelmoot van het merk ontbreekt. Van de aanhangende letter is juist genoeg over om te kunnen zien, dat het een F is; op de kroon hoort dan nog een quatrefoil met zeer korten stengel. Hetzelfde merk bij Briquet, op. cit. n^o. 1817, uit stukken van 1524 tot en met 1532; Likhatscheff, n^o. 1589 en 1590, heeft het uit een handschrift uit 1534; het komt ook voor in de rekening van de grietenij van Rauwerderhem over 1527-1528, op het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage.
5.	Een hand van binnen gezien, met tegen elkander gedrukte vingeren, met de aanwijzing van de geledingen en van den nagel van den duim, die stijf tegen de palm is gedrukt; met een quatrefoil met stengel op den middenvinger; zoo goed als geen pols, met een mouwgarnituur. - In quatern K. - Hetzelfde merk bij Briquet, op. cit. n^o. 11428, uit de rekeningen van het groote ziekenhuis te Namen over 1530, op het rijksarchief aldaar; en in de rekening van de abdij van Rijnsburg over 1525, op het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage.
6.	Een gothische P met bloem en stengel, kleiner dan 2 en 3. - In quatern L.
7.	Een kleine ‘drincpot’ met deksel, gekroond, met twee ooren; in den buik een parel tusschen twee evenwijdige biesjes. - In de quaternen M en Ff. - Dezelfde kan, maar dan met een quatrefoil er boven op, en verder alleen met toevallige varianten, is een van 1516 tot 1543, maar vooral van 1520 tot 1536 veel voorkomend merk.
8.	Een wapenschild met drie lelies, geboord en daarop acht paarlen, gekroond (d.i. het wapen der hertogen van Alençon), met een kleine Romeinsche P onder het schild. - In quatern [Aa]. - Volmaakt hetzelfde merk, behoudens een tweede bloem op de kroon die hier ontbreekt, wat echter toeval zijn moet (want zonder die tweede bloem, en mét letters er onder, komt dit wapen nergens elders voor), als Briquet op. cit. n^o. 1828, uit de jaren 1525, 1526, 1527, 1529; verder in het Re-

[p. 316-317]

Watermerken uit het Gentsche exemplaar van de Refreynen int sot, amoreus, wys, Antwerpen Jan van Doesborch. (De stippellijnen wijzen den rand van het papier aan).

[p. 318]

	gister van passeringen te Sluis over de jaren 1523-1525, op het gemeentearchief aldaar^1). Hetzelfde wapen, met een er onder kent Briquet, op. cit. no. 1827, uit papier uit 1522; met toevallige varianten: van 1517 tot 1529; een ander voorbeeld: Nijmegen, Stadsarchief, 1522-1523. Zonder eenige letter: Briquet, no. 1826: 1521 en 1523; verder in het leenregister F van het archief van Nijenrode aangelegd in 1523, op het Stadsarchief te Nijmegen^2).
9.	Een kleine Romeinsche P, met een quatrefoil op de schacht. - In quatern Bb.
10.	Een viervoeter, waarschijnlijk een paard, met een quatrefoil met stengel op zijn rug, en een riem om den nek. - In quatern Cc.
11.	Een groote handschoen, met de vingeren tegen elkaar gedrukt, de duim weinig uitstaande; met een quintefoil (een bitterzoet?) met stengel op den middenvinger. - In quatern Ee. - Er is geen noemenswaardig verschil tusschen dit merk en Briquet, op. cit. no. 11341 - tenzij dan dat dit laatste een tamelijk wijd uitstaanden duim heeft -, uit de jaren 1526, 1527, 1532. Waarschijnlijk is dit verschil toevallig.
12.	Een kleine star met 6 stralen. - In quatern bb.
13.	Een kleine ossenkop, zonder neus, met een stang met een stuk waarvan maar een paar millimeter meer te zien zijn, en dus niet nader te bepalen. - In quatern cc.
14.	Een kruis met drie dwarsbalken, waarvan de onderste met appeltjes aan de uiteinden, op een voet (het merk is waarschijnlijk zeer onvolledig). - In quatern N. In de quaternen B, C, D en O komen geen watermerken voor.

Een zoo groot aantal watermerken zou een zeer gunstige conjonctuur zijn voor het berekenen van het drukkersjaar dezer Refreynen, indien we voor al deze merken over identische voorbeelden uit gedateerde documenten mochten beschikken. Dat zulks niet het geval is, ligt, zooals gezegd, aan het feit dat de postincunabelen tot nog toe nog nauwelijks binnen het onderzoek van het papier betrokken werden. Gelukkig zijn er onder de merken die in Jan van Doesborch's Refreynen voorkomen en waarvoor ons identieke voorbeelden ten dienste staan, verschillende die zeer praegnant zijn.

Volgens de berekeningen van Briquet werd 54 % van het gewoon-formaatpapier binnen de 5 jaar na de fabricatie verbruikt;

1) Zie J.H. de Stoppelaar, Het papier in de Nederlanden gedurende de middeleeuwen, inzonderheid in Zeeland, blz. 86, Plaat XIV, no. 9.

2) Vgl. mijn Handschriften van Jan van Ruusbroecs Werken, hs. Rr, blz. 599.

[p. 319]

80 % binnen de 10 jaar; 90 % binnen de 15 jaar; zoodanig dat men een speelruimte van 30 jaar zou moeten aannemen. Heeft men een ongedateerd papier met een watermerk, waarvan men een identisch, gedateerd exemplaar kent, dan kan immers de gezochte datum 15 jaar vóór of 15 jaar na den bekenden liggen. Likhatscheff was tot de gevolgtrekking gekomen, dat het meeste papier binnen de 10 jaar verbruikt is, zoodat men volgens hem, met 20 jaar speelruimte zou kunnen volstaan,

Al is in deze materie een groote mate van voorzichtigheid zeer zeker geboden, zoo durf ik mij, op grond eener reeds langjarige ondervinding, veeleer aan de zijde van Likhatscheff dan aan die van Briquet te scharen: deze laatste is in de eerste plaats een onvolprezen verzamelaar en kenner der watermerken op zich zelven, zonder dat hij met dat materiaal verder druk manoeuvreerde, terwijl voor schrijver dezes aldoor juist dit laatste: het bepalen van den tijd van ongedateerd papier, hoofdzaak was.

Geldt het een document, voorzien van verschillende watermerken, d.w.z. niet een enkel blad, maar een boek (van welken aard dan ook), dán kunnen de grenzen beslist nauwer getrokken worden, zooals door Briquet zelf ook erkend wordt. Laten we de voorzichtigheid zoover mogelijk drijven, en eerst 30 jaar speelruimte aannemen. Dan bereiken we met de merken, waarvan we identische, gedateerde exemplaren kennen, het volgende:

1^o. Merk 1 komen we tweemaal tegen, in 1516 en 1531; dat geeft: 1531-15 en 1516 + 15 = 1516-1531.

2^o. Merk 4 komen we tegen van 1524 tot en met 1534; dat geeft 1534-15 en 1524 + 15 = 1519-1539.

3^o. Merk 5 eveneens tweemaal, 1525 en 1530; dat geeft 1530-15 en 1525 + 15 = 1515-1540

4^o. Merk 7 komt tientallen van malen voor van (zie b.v. Briquet, op. cit. n^o 12861-12866); deze twee jaartallen zullen op weinig na de uiterste grenzen van het gebruik van dat papier zijn. 1516-1543

5^o. Merk 8: 1523, 1525, 1526, 1527, 1529; dus 1529-15 en 1523 + 15 = 1514-1538.

6^o. Merk 11: 1526, 1527, 1532; dat geeft 1532-15 en 1526 + 15 = 1517-1541.

Hieruit zullen we besluiten, volgens het 5^o, dat Jan van Doesborch de Refreynen niet vóór 1514 gedrukt heeft, en volgens het 4^o, niet nà 1543.

[p. 320]

Passen we daarop de redeneering van Likhatscheff toe, dan komen we tot de jaartallen:

1^o. Merk 1: 1531-10 en 1516 + 10 =	1521-1526.
2^o. Merk 4: 1534-10 en 1524 + 10 =	1524-1534.
3^o. Merk 5: 1530-10 en 1525 + 10 =	1520-1535.
4^o. Merk 7: uiterste grenzen:	1516-1543.
5^o. Merk 8: 1529-10 en 1523 + 10 =	1519-1533.
6^o. Merk 11: 1532-10 en 1526 + 10 =	1522-1536.

Wat als uiterste jaartallen geeft 1519 en 1543.

Of we dan het gezochte jaar niet nog dichter kunnen benaderen? Ongetwijfeld.

Vooreerst is Jan van Doesborch's jongste druk te Antwerpen: ‘Van.brabant. die. ∥excellente. Cronike.∥ Van Vlaenderē /Hollāt/ Zeelant int generael...... 1530, XXX in Iunio’¹⁾.

Na dat jaar schijnt hij verhuisd te zijn naar Utrecht: hij wordt daar althans omstreeks 1540 als drukker of boekverkooper gesignaleerd²⁾. Dat brengt dus al terug tot ca. 1530. Ten tweede, vinden we onder de in zijn Refreynen voorkomende watermerken er twee, die al bizonder praegnant zijn, t.w. het vierde en het achtste. De geheele vorm van deze merken is zeer constant, en: ze zijn maar korte jaren in gebruik geweest. Het geschuinde wapen met drie lelies en een F er onder duikt op te Brugge in 1524; te Kleef in 1525; te Luneburg in 1527; te Antwerpen in 1528-1536. Dat zou als uiterste getallen geven: 1524-1530.

Reeds het bloote wapen van de hertogen van Alençon brengt ons tot 1523; dat wapen met een er onder, vond Briquet wel reeds in 1517, maar dat was te Mézières; in 1522, te Châlonssur-Marne; in de eigenlijke Nederlanden: te Dowaai, Brugge en Amsterdam, pas in stukken uit 1523; daarna te Ossenbrugge (zooals Osnabrück bij ons vroeger heette), in 1524; daarna te Troyes in 1529; met de kleine Romeinsche P ten slotte brengt het ons van 1523 tot 1529, daaronder met stukken geschreven te Sluis, 1523-1525; te Brussel 1525; te Namen 1527; te Rijsel 1529.

Dit voert ons tot het besluit, dat Jan van Doesborch zijn Refreynen hoogst waarschijnlijk tusschen 1523 en 1529 gedrukt heeft.

Willem de Vreese

1) Zie thans Nijhoff-Kronenberg, n. 654, 655, 656.

2) Zie Ledeboer, Lijst der Boekdrukkers... in Noord-Nederland (Utrecht 1876), blz. 46.