Het Boek. Jaargang 16
(1927)– [tijdschrift] Boek, Het–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 163]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vervolging van kettersche boeken in de Nederlanden (c. 1518-1528)Hier is alles bijeengebracht, wat in deel IV-V van het Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravitatis NeerlandicaeGa naar voetnoot1) in eenig verband staat tot boeken, drukkers, schrijvers, enz. Nu nog steeds geen der medewerkende leerlingen van P. Fredericq zich er toe schijnt te zetten, deel VI van dit standaardwerk te voltooien, samen met de onmisbare registers op deelen IV-V, kan zulk een systematische ordening der bouwstoffen, van een speciale zijde bekeken, stellig zijn nut hebben. Deze excerpten uit 't Corpus documentorum inquisitionis zijn al verscheiden jaren geleden door Wouter Nijhoff gemaakt met 't doel ze eens in Het Boek te publiceeren. Hij heeft ze toen echter laten liggen en ze later aan mij gegeven, samen met veel aanteekeningen voor 't vervolgdeel van onze Nederlandsche Bibliographie van 1500-1540Ga naar voetnoot2), en tevens de toestemming, ze te laten drukken. Daar is niet dadelijk van gekomen. Maar de laatste jaren heb ik zelf zoo dikwijls uit deze belangrijke bronnencollectie geput, dat het me jammer leek, ze ook niet in wijder kring bekend te maken. Van mijn hand zijn de meeste aanteekeningen (in kleine letter), een enkele aanvulling en de registers. Stijl en taal van de excerpten zijn van Fredericq en staf overgenomen; dit ter verklaring van eenige uitdrukkingen, die een Noord-Nederlander misschien ongewoon zal vinden.
's-Grav., Febr. '27. M.E. Kronenberg. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 164]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
c. 1518. Zeeland. Uittreksel uit J.J. Reygersberch, Dye Cronijcke van Zeelandt (1551) over de verbreiding der Luthersche schriften in de Nederlanden en inzonderheid in Zeeland. IV. 10 (21). Vermeld wordt ook nog een brief van Erasmus uit Antwerpen van 18 Mei 1518, waaruit blijkt, dat toen reeds verscheiden werken van Luther in de Nederlanden algemeen werden gelezen. Deze brief van Erasmus wordt echter door Allen, Opus epist. Erasmi Rot. III (Ox. 1913), p. 587 niet op 1518, maar op 1519 gedateerd. 1519. Aug. 30. Keulen. Plechtige veroordeeling van een van Luther's geschriften door de godgeleerde faculteit van Keulen, op verzoek van die van Leuven. IV. 12-14 (25). Afgedrukt naar de uitgave te Leuven van Theod. Martinus van Febr. 1520, Condemnatio facultatis theol. Coloniensis adv. eiusdem Martini doctrinam (onderdeel van NK. 7). 1519. Nov. 7. Leuven. Plechtige en openbare veroordeeling van Luther's geschriften door de godgeleerde faculteit te Leuven. IV. 14-16 (26). Afgedrukt naar de uitgave bij Theod. Martinus te Leuven van Febr. 1520, Eiusdem facultatis doctrinalis condemnatio, etc. (onderdeel van NK. 7). 1519. Dec. 9. 's-Hertogenbosch. De inquisiteur Johannes de Colle, predikheer, die te Keulen een werk van Reuchlin (De arte cabalistica) openbaar verbrand had, sterft te 's-Hertogenbosch. IV. 18 (28).
1520. Juli 17. Rome. Bul van paus Leo X tegen Luther en zijne aanhangers (Exsurge, domine) .... Zoodra men ergens een geschrift van Luther zal ontdekken, zal men het in het openbaar verbranden, enz. IV. 21-33 (32).
1520. Oct. 23. Aken. Brief van den legaat Aleander aan den Paus .... Hij meldt, dat de Keizer, terwijl zij beide te Antwerpen waren, bevel gegeven heeft in de Nederlanden al Luther's boeken te verbranden. Te Leuven ... werden ... den 8sten meer dan tachtig boeken verbrand. Te Luik werd den 17en een bisschoppelijk edict tegen de boeken van Luther uitgevaardigd, enz. IV. 33-34 en 521-522 (34).
1520. Dec. 15? Worms. Uittreksel uit eenen brief van den pauselijken legaat Hieronymus Aleander aan den vice-kanselier Ju- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 165]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
lius van Medici, waarin hij hem herinnert, dat hij vroeger te Leuven van keizer Karel V een plakkaat tegen de boeken van Luther en zijne aanhangers bekomen heeft, welk plakkaat hij altijd bij zich houdt. V. 392-393 (747 = 34bis). Geen ex. van dit plakkaat schijnt bewaard te zijn. Zie uitvoeriger er over P. Kalkoff, Die Anfänge der Gegenreformation in den Niederlanden I (Halle a.d. S. 1903), 23-24, 27, 31, 97; volgens hem van inhoud zeker identiek met het latere plakkaat van 20 Maart 1521 (zie vooral S. 31). 1520. Dec. 31. Leuven. Uittreksel uit eenen brief van Latomus aan Rodolphus de Monckendamis aangaande het gevoelen, dat twee jaar vroeger in de Leuvensche Hoogeschool heerschte over Luther's (eerste) geschrift. IV. 34-35 en 522 (35). Ontleend aan Latomus, Articulorum doctrinae Mart. Lutheri per theologos Lov. damnatorum ratio. Antw., 8 Mei 1521. 4o. (NK. 1329). 1521. Febr. 8. Worms. Uittreksel uit eenen brief van Aleander aan den pauselijken vice-kanselier bevattende klachten en terugblik op zijn krachtdadig optreden in de Nederlanden. V. 393-394 (748 = 38bis). Hierin o.a. over 't verbranden der boeken van Luther en anderen. 1521. Febr. 28. Worms. Uittreksels uit brief van Aleander aan den pauselijken vice-kanselier. V. 394-395 (749 = 39bis). Hierin o.a. over Spaansche vertalingen van Luther's werken, te Antwerpen gedrukt, en over de opdracht om in Antwerpen en andere plaatsen van Vlaanderen boeken van Luther c.s. in beslag te nemen. Over de Spaansche Luther-vertalingen, zie verder De Gulden Passer, IV (Antw. - s-Grav. 1926), 106-107. 1521. Maart 20. Mechelen. Eerste plakkaat van keizer Karel tegen Luther's leerstelsels en boeken in de Nederlanden. IV. 43-45 en 522 (42).
1521. na Maart 20. Gent. Uittreksel uit de stadsrekeningen over het aanbrengen van het plakkaat tegen Luther's boeken. IV. 45 (43).
1521. April 8. Luik. Afkondiging der pauselijke bul tegen Luther en zijne aanhangers, alsmede der bul op de boekencensuur, door den Luikschen bisschop Erardus vander Mark. - De wereldlijke en geestelijke overheden zullen den legaat Aleander helpen in het verbranden der Luthersche geschriften. V. 397-398 (752 = 43ter). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 166]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1521. Mei 3. Gent. Bevel van den Raad van Vlaanderen, gericht tot alle de ambtenaars van het graafschap, om hun voor te schrijven het keizerlijk plakkaat van 20 Maart 1521 tegen Luther en zijne geschriften stipt na te leven. IV. 46 (45).
1521. Mei 8. Worms. Latijnsch edict van keizer Karel tegen Luther en zijne aanhangers gericht tot al de ambtenaars en onderzaten zijner verschillige landen. IV. 47-58 en 504-507 (46). Hierin o.a. over Luthersche en andere kettersche boeken. Afgedrukt naar het origineele hs. in het Vatic. Archief. Een eerste druk er van verscheen te Leuven bij Theod. Martinus; eene ex. in het Vatic. Archief, niet gelijk Fredericq meent met de titel Acta Wormacensia, maar getiteld Caroli V edictum imperiale ex conventu Wormatiae habito 1521 contra Mart. Lutherum (TA. i.v. Karel V). Een nadruk met gelijke titel bij Willem Vorsterman te Antwerpen (NK. 1262). 1521. Mei 8. Worms. Tweede plakkaat of edict (Ned. en Fransch) van keizer Karel tegen Luther en zijne aanhangers, bijzonder gericht tot de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, de ambtenaars en de onderzaten van de Nederlanden. IV. 58-76 en 523 (47). De Ned. en Fra. bewerkingen van het vorige Lat. edict. Naar hss. afgedrukt; de Fra. tekst naar een onvolledig hs. Gelijktijdige drukken schijnt Fredericq niet te hebben gekend. Ze bestaan echter wel; van alle zijn exx. in het Vatic. Archief. De twee Ned., waarschijnlijk beide door Claes de Grave te Antwerpen gedrukt, zijn respectievelijk getiteld Edict keyserlic uuytghegheven by Kaerle V int verzamen te Woorms in 1521 ieghens Mart. Luther en Ghebod ende edict keyserlic enz. (TA. i.v. Karel V). De Fransche van dezelfde drukker is getiteld Edict et mandement de Charles V ordonne et faict a la iournee de Wormes en 1521 contre Mart. Luther (hiervan bovendien een onvolledig ex. in 1922 bij Mart. Nijhoff, thans Leuven UB.; zie EA. i.v. Karel V). Over de verhouding van de Ned.-Fra. uitgaven tot het Lat. Edictum uitvoerig IV. 504-507, A. van Renterghem, Aanteekening op het edict van Worms tegen Luther. Zie vooral de critiek op dit opstel bij P. Kalkoff, Das Wormser Edikt in den Niederlanden in Histor. Vierteljahrschrift VIII (Leipz. 1905), 69-80. 1521. Juni 19. Leuven. Brief van Aleander aan den vice-kanselier over zijne bemoeiingen te Luik en te Leuven tegen Luther. V. 399-400 (754 = 47ter). O.a. over boeken van Luther in Luik en over het drukken het Edictum imperiale ex conventu Wormatiae habito 1521 contra M. Lutherum te Leuven. 1521. Juni 24. Gent. Uittreksel uit Jan Van den Vivere's Chronijcke van Ghendt, blz. 53, over 't verbranden van Luthersche boeken ter Vrijdagmarkt aldaar. IV. 76 (48). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 167]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1521. Juni 24. Gent. Uittreksel uit de rekeningen van den Raad van Vlaanderen over het openbaar verbranden der boeken van Luther. V. 400 (755 = 48bis).
1521. Juni 24 (en 28?). Gent. Uittreksel uit het Memorieboek over het verbranden van Luthersche boeken op de Vrijdagmarkt en over de tentoonstelling aldaar van den Lutheraan Lieven de Zomere, bakker, terwijl zijne Luthersche boeken verbrand werden (in 1522). IV. 76-77, 523 (49).
1521. Juni 27. Leuven. Uittreksels uit eenen brief van Aleander aan den vice-kanselier over het opmaken en drukken van het edict van Worms te Leuven en over den toestand aldaar. V. 400-401 (756 = 49bis) Bevat o.a. klachten over de Leuvensche drukker (Theod. Martinus), die volgens hem opzettelijk treuzelde bij 't drukken van 't Edictum imperiale, stellig omdat Aleander een tijd geleden boeken van Luther bij hem in beslag had genomen. 1521. Juni, tusschen 8 en 29. Antwerpen. Aanteekening van Albr. Dürer, die zegt aldaar van Cornelius Grapheus een werk van Luther ten geschenke te hebben ontvangen (Luther's Babylonische Gefängniss). IV. 77 (50).
1521. Juli 6. Brussel? Uittreksel uit eenen brief van Aleander aan den vice-kanselier over moeilijkheden aangaande het edict van Worms en zijne Fransche en Nederlandsche vertalingen, enz. V. 401-402 (757 = 50bis). Zie voor dit edict boven onder 46 en 47. Uit deze brief blijkt, dat Aleander het zelf in 't Fransch heeft vertaald en van plan is naar Antwerpen te gaan om het daar te laten drukken; misschien tegelijk de Ned. uitgave. In bovenstaande brief verder iets over koning Christiaan van Denemarken en Luthersche boeken voor hem bestemd. 1521. Juli 13. Antwerpen. Uittreksel uit Bertrijn's Chronijck der stadt Antwerpen, blz. 71 over het verbranden van Luther's boeken door den beul. IV. 78 (51). Vermeld worden hier in een noot vier gelijktijdige drukjes, Ned. vertalingen van Luther, alle bij Cl. de Grave te Antwerpen gedrukt (NK. 1426, 1421, 1425, 1427). Men kan er nog meer, van andere Antwerpsche drukkers, aan toevoegen; zie o.a. NK. 1416, 1424(?) en 1428. 1521. Juli 13 en 14. Antwerpen. Uittreksel uit Geldenhauer's Annotationes historicae over het gebeurde te Antwerpen tijdens het verbranden van Luther's boeken aldaar. V. 402-403 (758 = 51bis). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 168]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1521. Juli 16. Antwerpen. Brief van Aleander aan den vice-kanselier over de plechtige afkondiging van het edict van Worms aldaar op Zaterdag 13 Juli en over de verbranding van ongeveer 400 Luthersche boeken, enz. V. 403-404 (759 = 51ter).
1521. Juli 25. Gent. Uittreksel uit Geldenhauer's Annotationes over het verbranden van Luther's boeken aldaar. V. 405 (760 = 514).
1521. Juli 27. Gent. Uittreksel uit eenen brief van Aleander aan den vice-kanselier over het gebeurde aldaar bij het openbaar verbranden van Luther's boeken. V. 405-406 (761 = 515). Meer dan 300 boeken van Luther zijn verbrand, ten deele in de Nederlanden, ten deele in Duitschland gedrukt. 1521. Juli. Rome. Breve van paus Leo X gericht tot den markgraaf van Antwerpen, om hem geluk te wenschen over zijne werkzaamheid in het vervolgen der Luthersche ketterij en het verbranden der Luthersche boeken. V. 406-407 (762 = 516).
1521. Aug. 17. Brugge. Uittreksel uit de Hallegheboden over de afkondiging aldaar van het keizerlijk plakkaat tegen Luther's boeken, enz. IV. 78-79 (52).
1521. Aug. 19. Utrecht. Uittreksel uit de kronijk van het klooster te Amersfoort over de sommen betaald voor het verbranden der Luthersche boeken aldaar. IV. 80 (53).
1521. Aug. 26. Brugge. Brief van Aleander aan den vice-kanselier over zijne bemoeiingen tegen de Luthersche ketterij, de gewillige houding van den Brugschen magistraat en de verdachte gevoelens der Kartuizers en Benedictijnen aldaar. V. 407-408 (764 = 53ter). Aleander heeft gehoord, dat de Karthuizers en Benedictijnen te Brugge een groot aantal kettersche boeken bezitten. Vgl. echter V. 409, een latere brief van Aleander (2 Sept. 1521), waaruit blijkt, dat te Brugge geen enkel boek gevonden is. 1521. Sept. 5. Zoibven (Zabern? Elzas). Uittreksel uit eenen vertrouwelijken brief van Willem, bisschop van Straatsburg, aan Erardus vander Mark, bisschop van Luik, waarbij hij hem een kettersch boekje (zonder naam van auteur) zendt, enz. V. 411 (767 = 536). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 169]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1522. Jan. na 13. Utrecht. De negen kettersche leerstellingen door meester Herman Gerrits of Gherardi, priester, aldaar in de Ste Caeciliakerk openbaar afgezworen. IV. 86-87 (62). Deze leerstellingen zijn ook gedrukt achter NK. 1751 (zie bij 65). 1522. Febr. 9. Brussel. Notarieele acte van ... de openbare herroeping van broeder Jacob Praepositus in de Ste Gudulakerk. IV. 88-96 en 523 (65). Afgedrukt naar de gelijktijdige uitgave van Willem Vorsterman te Antwerpen, Anathematizatio et revocatio fratris Iacobi Praepositi, aanwezig te Gent (en elders; zie NK. 1751). 1522. Febr. 9. Brussel. Verkorte vorm der bovengenoemde herroeping van Praepositus bij Bernardus Lutzenburgus, Catalogus hereticorum, etc., Heretici de litera J. IV. 96-97 (66).
1522. Febr. 15. Antwerpen. Gebod van den magistraat over het onderhouden der twee keizerlijke plakkaten tegen Luther, zijne geschriften en zijne aanhangers. IV. 98-99 (68).
1522. tusschen Februari 29 en April 2. Gent. Ondervraging van twee boekbinders (Jan Ryckaert en Gillis vanden Walle) om te weten, of zij niemand kennen, die boeken van Luther zou bezitten. Beiden hebben er zelf geene, doch de tweede duidt eenige personen aan, die er hebben. IV. 101 (71).
1522. April 23. (Brussel). Eigenhandige herroeping van Corn. Grapheus. - Hij verklaart, dat hij de ketterijen van Luther verwerpt alsmede de kettersche stellingen, die voorkomen in zijn voorwoord van het boek De libertate Christiana van Jan Pupper van Goch. IV. 105-110 (74). Van Goch, De libertate christiana was in Maart 1521 door toedoen van Grapheus te Antwerpen bij Hillen verschenen; exx. o.a. Antw. Mus. Plantijn en Parijs BN. 1522. April 10 - na April 24. Gent. Onderzoek van de schepenen in zake van den Lutheraan Lieven De Zomere .... Broeder Jan Roeyaert verhaalt het gedrag van den beschuldigde op de Vrijdagmarkt, toen men aldaar (op 24 Juni 1521) de boeken van Luther verbrandde .... Eindelijk komt de ondervraging van Lieven zelf, voornamelijk over zijne kettersche boeken. IV. 110-113 (75). Deze blijkt te hebben ‘twee boucken (waarvan een geleend is), ... twelcke es de condempnacie; den 11en es van den X gheboden ende licht tzynen huusen up trit- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 170]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
soor onder andere diversche boucken van retorycken. Ten ander es ooc wel waer, dat zekere persoonen aen hem commende vraghende of hy noch boucken haedde ter causen van Luuter, up twelcke dat hy antwoordde dat ja, dat hy er noch vele van Luuter haedde, twelcke waeren, zo hy meende, boucken van retorycken .... dat hy te sermene(?) haedde ghenaemt captyvitate in Babelonica, zo dat hy daerwaerts ghync ende las een quateerne .... maer, by dat hem de materie te hooghe was, liet varen. .... Ten anderen heeft ooc van ghelycke ghelesen eenen bouc van Jeronimus Bloume.’ - Met de verboden ‘condempnacie’ zal bedoeld zijn Condemnatio doctrinalis librorum M. Lutheri per quosdam magistros nostros Lov. et Col. facta met de aangehangen Responsio Lutheriana ad eandem condemnationem (bij Panzer, Annales, drie uitgaven van 1520; Ned. drukken zijn niet bekend). Voor een Antwerpsche uitgave (1520) van Luther's geschrift over de 10 geboden, zie o.a. Sepp, Verboden lectuur, 45 en De Hoop Scheffer, Gesch. der Kerkherv., 114; geen ex. bekend. Luthers' tractaat De captivitate babylonica ecclesiae was in 1520 te Wittenberg verschenen. Voor wat hier Jeronimus Bloume heet, geeft P. Kalkoff, Die Anfänge der Gegenref. in den Niederl. II. 23 en 91 de vrij gezochte emendatie Ystorien Bloume. Niet zeer aannemelijk; dit werk bestond zelfs niet in druk. Blijkens welwillende inlichtingen, van het Gem.-Archief te Gent ontvangen, heeft het hs. ook duidelijk: Jeroninus(sic) Bloume. Aangezien het verband, waarin het boek hier genoemd wordt, het niet noodzakelijk maakt, dat het een verboden werk is, heb ik gemeend, of er soms Hieronymus' Aureola (‘ex floribus S. Hieronymi contexta’) mee bedoeld wordt. Zie verschillende Lat. uitgaven bij Hain 8584-8588; uit de beschrijving van 8586 blijkt, dat deze Aureola de ondertitel van Flores Ieronimi droeg. Een Ned. vertaling is ons niet bekend. De identificatie blijft echter slechts een gissing. 1522. na April 24. Gent. Uittreksel uit de rekening van den schout over het tentoonstellen van den bakker Lieven De Zomere en het verbranden zijner Luthersche boeken. IV. 113 (76).
1522. Mei 2. Leiden. De magistraat beveelt de boeken van Luther aan het gerecht te brengen, opdat zij zouden verbrand worden. Er wordt ook verboden die boeken te verdedigen. IV. 120-121 (81).
1522. Mei 6. Antwerpen. Uittreksel uit Die excellente cronike van Vlaenderen (1531) over de verbranding van Luthersche boeken aldaar tijdens een bezoek van den Keizer. IV. 121 (82).
1522. Mei 6. Antwerpen. Uittreksel uit de Chronycke van Antwerpen (16e eeuw) over de herroeping van Cornelius Grapheus te Antwerpen en het verbranden van Luthersche boeken. IV. 121 (83).
1522. (Mei 7?) Brussel. Instructie van keizer Karel voor Frans Vander Hulst en voor diens assessor Joost Laurensz, aangaande hunne rechten en plichten als inquisiteurs..... Vander Hulst mag één exemplaar van ieder van Luther's boeken bezitten. IV. 123-127 en 524 (86). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 171]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1521-1522. Aug. 12. Brugge. Uittreksel uit de rekening van den schout .... over het verbranden van veel Luthersche boeken. IV. 134 (92). 1522. Oct. 11. Antwerpen. Uittreksel uit de rekening van den schout over de tentoonstelling der boekbinders Merten Coevoet, Willeken van Brugge, Adriaen en Arend als Lutheranen, over martelingen door hen ondergaan en over de verbranding van Luthersche boeken aldaar. IV. 139-140 (100). Adriaen de boeckbinder is zeer klaarblijkelijk de drukker Adriaen van Berghen; zie Tijdschr. v. boek- en bibl.wezen IV. 256 en Het Boek XVI. 2. 1522. Oct. 11. Antwerpen. Uittreksel uit de Chronycke van Antwerpen (16e eeuw) over de tentoonstelling van eenen drukker en van eenen zegelsteker als Lutheranen. IV. 140 (101). 1522. Nov. 2. Gent. Uittreksel uit eene rekening over eenen bode van den Raad van Vlaanderen, die aan den inquisiteur vander Hulst, te Antwerpen in het augustijnenklooster verblijvende, eenen brief der Landvoogdes met allerlei Luthersche boeken en papieren uit Gent heeft gebracht. IV. 143 (106). 1522. Nov. 18. Brussel. Nederlandsche vertaling van een Latijnsch smeekschrift door Cornelius Grapheus gericht tot Jan Carondelet. IV. 143-151 (107). Er blijkt uit, dat Grapheus werd vervolgd wegens het schrijven van een voorrede voor Jan van Goch's werk, De libertate christiana. Zijn Divi Caroli .... in Germania reditus. Antw., Hillen van Hoochstraten, (1520; zie NK. 1026), bewijst zijn goede gezindheid, enz. 1522. Open brief van Jacob Praepositus (in het Duitsch) aan de Christenen over zijne vervolgingen. IV. 163-172 en 524 en V. 447 (116). Drukje van de tijd, Ein schone vnd clegliche history, opgenomen als bijlage bij H.Q. Janssen, Jacobus Praepositus, 289-306. Later is het Lat. origineel door Fredericq gevonden, Historia utriusque captivitatis (Wittenberg 1522, en vgl. NK. 1752). 1523. Juli 1. Brussel. Duitsch verhaal van Martinus Heckenhofer ( = Reckenhofer) over de verbranding van Jan (Esch, van Essen) en Hendrik (Voes), kettersche Augustijnen van Antwerpen, gevolgd van de opgave hunner 61 leerstelsels, enz. IV. 193-199 en V. 448 (141). Afdruk van het gelijktijdige boekje Dye histori so zwen Augustiner ordens gemartert seyn, etc. (Bibl. Belgica H 157). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 172]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1523. Juli 1. Brussel. Duitsch verhaal over de verbranding te Brussel der kettersche Augustijnen van Antwerpen. IV. 199-202 (142). Afdruk van het gelijktijdige boekje, wel eens aan Luther toegeschreven, Der actus vnd hendlung der degradation vnd verprennung der Christl. dreien ritter, etc. (Bibl. Belgica A 140). 1523. Juli 1. Brussel. Duitsch stukje, toegeschreven aan Luther, over de verbranding aldaar der kettersche Augustijnen van Antwerpen. IV. 202-204 (143). Afgedrukt naar het gelijktijdige boekje, Die artickel warumb die zwen Christliche Augustiner münch zu Brussel verprandt sind (Bibl. Belgica A 149). Achter dit drukje is Luther, Sendbrieff an die Christen ynn Holland vnd Braband opgenomen (zie verder onder 158). 1523. Juli 10 en 14. Brussel. Twee Lat. brieven over de verbranding van de twee kettersche Augustijnen van Antwerpen, samen met de lijst hunner 62 veroordeelde leerstelsels. IV. 207-214 en V. 447-448 (148). Naar de beide uitgaven Historia de duobus augustinensibus ob Evangelii doctrinam exustis Bruxellae 1523. (Bibl. Belgica H 158 en 159). 1523. (28 Aug.?) Wittenberg. Open brief van Luther aan de broeders in Holland, enz. over den marteldood der twee Antwerpsche Augustijnen te Brussel. IV. 223-224 en V. 447-448 (158). Afgedrukt naar Luther, Eyn brieff an die Christen ym Nidderland (zie verschillende uitgaven Bibl. Belgica L 533-536). Een Nederl. vertaling, klaarblijkelijk van later tijd, wordt opgegeven in Bijdragen d. Evang.-Luthersche kerk, I. 14-17 en bij J.I. Doedes, Losse bladen uit de gesch. v.d. invoering der kerkherv. in Nederl. (Utr. 1853), 68-70. 1523. Leiden en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen bode naar Leiden om den drukker Jan Zevertsz. naar Den Haag te ontbieden. IV. 244 (183). Over Jan Seversz. en zijn veroordeeling zie o.a. Het Boek XIII. 18 vv. 1524. Jan. 31. Delft. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over eene reis van Claes van Dam, substituut van den procureur-generaal, naar Delft, om den drukker van zeker kettersch boek (‘Somma vander theologie onlancx binnen der stede van Delft vercocht’) op te sporen. IV. 254 (193). Bedoeld is natuurlijk de Summa der godl. scrifturen oft een duytsche theologie, (zie o.a. NK. 1968-1969). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 173]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1524. Febr. 11 en 12. Leiden. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van Claes van Dam met eenige dienaars naar Leiden om Jan Zevertsz., die een kettersch boek (Somma theologie) gedrukt had, aan te houden. IV. 255 (195).
1524. Febr. 23 en Maart 12. Leiden. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen deurwaarder naar Leiden, om den ketterschen boekdrukker Jan Zevertsz. vóór het Hof te dagvaarden, en den staat van diens roerende en onroerende goederen op te maken. IV. 261 (201).
1524. Maart 23. Mechelen. Bevel van den Keizer, gericht tot den stadhouder en den Raad van Holland tegen de drukkers, verkoopers of bezitters van het Evangelie van S. Mattheus, de Somme der Theologie en andere kettersche boeken .... alle kettersche boeken in den aard van het Evangelie van S. Mattheus en de Somme der Theologie moeten verbrand worden. IV. 265-266 (205). Het Evangelie van S. Matthaeus, vertaald door Joh. Pelt, is in Amsterdam bij Doen Pietersz. gedrukt (1522); zie NK. 369 en vgl. er over nog E.W. Moes, De Amst. boekdrukkers, enz. I, no. 39. 1524. April 1. Holland. Keizerlijk plakkaat tegen de drukkers van kettersche boeken in Holland. - Niettegenstaande vroegere plakkaten, worden er nog vele boeken gedrukt zonder voorafgaande toelating. IV. 268-269 (209).
1524. April 16. Leiden. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen deurwaarder naar Leiden, om voor de derde maal den boekdrukker Jan Zevertsz. vóór het Hof te dagen. IV. 270-271 (212).
1524. (na April 16). Leiden. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen deurwaarder naar Leiden, om den boekdrukker Jan Zevertsz ten vierden male vóór het Hof te dagen. IV. 271 (213).
1524. Mei 14 en 20. Amsterdam. Geschil tusschen den magistraat van Amsterdam en den Raad van Holland in eene zaak van proceduur, tegen verdachte ketters. IV. 271-272 (214). Hierbij o.a. Willem Corver en Jacob, die boekebynder. Over Willem Corver, boekverkooper en misschien ook drukker, zie o.a. Het Boek XV. 241-256. Jacob de boekebynder zal zeker dezelfde zijn als Jacob Boeckebynder, die in 1525 valschelijk beticht was van kettersche en onzedelijke gebruiken; zie daarover Corpus etc. IV. 387 (354). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 174]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1524. Mei 30. 's-Gravenhage. Aanteekening uit het Register van den procureur generael van Holland over het verbod conventiculen te houden, tegen verscheidene personen uit te spreken. IV. 274 (217). Hierbij o.a. weer Jacob de Boekbinder en Willem Korver. 1524. Juni 17. Utrecht. Uittreksel uit de besluiten des Raads over de verbanning van den drukker Jan Zevertsz., wegens Luthersche ketterij. IV. 274-275 (218). In de noot wordt gewezen op Jan Zevertsz. als drukker en verspreider van Luthersche geschriften blijkens het opstel van P.A. Tiele in Bibliograph. Adversaria IV. 75 vv. Zie echter de weerlegging van diens beweringen in Het Boek XIV. 334-338. Ook de aangehaalde Bibliographie des martyrologes protestants I. XXVI-XXVIII (cf. ook. Bibl. Belgica i.v. Martyrologes M 226. 26-28) over Seversz. is niet geheel betrouwbaar, aangezien deze daar met zijn Amsterdamsche naamgenoot verward wordt, Jan Seversz. die Croepel (zie over deze onder bij 591). Verder worden ook de Amsterdamsche boekverkooper Willem Korver en Joost de boecke-binder ‘wonende in Sint-Jansstraete’, die met anderen voor het Hof van Holland gedaagd zullen worden volgens besluit van 11 Mei 1524, in de noot genoemd. 1524. Juli 13. 's-Gravenhage. Veroordeeling bij verstek door het Hof van Holland van Jan Zevertsz., drukker te Leiden, tot levenslange verbanning uit Holland, Zeeland en Friesland, en verbeurdverklaring zijner goederen, wegens het drukken van kettersche boeken. IV. 282-283 (224). Uitdrukkelijk wordt in de veroordeeling de Somma vanden godlycke scriftueren ofte Duytsche Theologien genoemd. 1524. Aug. 23. Utrecht. Verbod vanwege den Raad aangaande de kettersche boeken. IV. 288 (232).
1524. Juli 13 en Sept. 9. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de verbeurde goederen van Jan Zevertsz. IV. 289-291 (234).
1524. Dec. 1. 's-Gravenhage. Notarieele acte van de verbintenis aangegaan bij 't ontvangen der pastorij van Voorburg door Jan van Polanen; onder meer dat hij de Luthersche secte niet zal voorstaan, geene kettersche boeken ten zijnent zal houden, enz. IV. 294-296 (240).
1524. Dec. 21. Kampen. Bevel van den magistraat van Kampen om alle Luthersche boeken in de handen der burgemeesters te leveren. IV. 297-298 (243). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 175]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1524. vóór Dec. 31. Dordrecht (en Delft). Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van twee zijner leden eerst naar Dordrecht, om een onderzoek in te stellen nopens Cornelis Woutersz, schoenmaker, die een kettersch boek geschreven had, enz. IV. 299 (245). Vermeld wordt een uitgave van Luther, Seven psalmen. Geprent ende gemaect by Cornelis Wouters alias Coperpotgen, 1525; zie o.a. De Hoop Scheffer, Gesch. der kerkherv. 402-403. Geen ex. bekend. Misschien wordt hier dit werk bedoeld, maar de dateering levert een bezwaar op tegen de identificatie. De Hoop Scheffer, a.w. 404-405 (en vgl.VI) schrijft ook nog over een vertaling, die Cornelis Wouters gaf van Luther, Eyn Deutsch Theologia onder de titel Den ouden Adam, die hij eveneens op 1525 dateert. Soms een vergissing? Wel is ons een Ned. uitgave van Den ouden Adam, een excellente devote godlijcke theologie. Antw., Claes de Grave, 13 Mrt. 1521 bekend (een ex. te Brussel BR., zie TA.; het is niet door Luther geschreven, maar slechts uitgegeven). Niets wijst er echter op, dat deze Ned. vertaling van Cornelis Wouters is. 1524. Dec. 31. Dordrecht en Mechelen. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van zijnen griffier naar Mechelen bij de Landvoogdes en den Stadhouder, om instructies te vragen nopens Cornelis Wouters, schoenmaker te Dordrecht, die verscheidene kettersche boeken geschreven had. IV. 299-300 (246).
1525. vóór Januari 2. Dordrecht. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van twee raadslieden naar Dordrecht, om den schoenmaker Com. Woutersz., van ketterij verdacht, te onderhooren. IV. 305 (255).
1525. Febr. 14. Antwerpen. Veroordeeling tot zes jaren verbanning uitgesproken door den magistraat tegen Jan Berckmans, scheemaker, omdat hij kettersche boekjes verkocht en uitgedeeld had. IV. 308 (259).
1525. Febr. 14. Antwerpen. Veroordeeling tot eene bedevaart naar Keulen, op de verbeurte van zijn voorste lid, uitgesproken door den magistraat tegen Hendrik Peters, boekverkooper, die Luthersche boeken verkocht had. (Den 25 Febr. is hij in Antwerpen terug en biedt zijne getuigenisbrieven aan.) IV. 308-309 (260). Klaarblijkelijk de drukker Henrick Peetersen van Middelburch. 1525. Febr. 14. Antwerpen. Verordening van den magistraat over de drukkers, binders en boekhandelaars .... De magistraat | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 176]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
schrijft voor, dat ieder werk te Antwerpen gedrukt den naam des schrijvers, het jaartal, den naam, het merk en de woonplaats des drukkers dragen zal, enz. IV. 309-310 (261).
1525. Febr. 16. Amsterdam. Uittreksel uit de protocollen van Andries Jacobsz. vermeldende, dat broeder Cornelis, president der Minderbroeders, bij den bisschop van Palermo (Carondeletus) de ketters dier stad aangeklaagd heeft wegens verdachte boeken en liederen. IV. 310-311 (262).
1525. begin April. Wittenberg. Brief van Luther aan de Christenen van Antwerpen. IV. 326-330 (270). Afgedrukt naar het gelijktijdige boekje Eyn brieff D. Martini Luther An die Christen zu Antorff. (Wittenb. 1525). 1525. April 28. Hoorn. Brief van Jan Michiel Waldorian (van Woudrichem), deken van West-Friesland, aan het kapittel van den Dom te Utrecht, over den ketterschen priester Willem Ottens. IV. 337-338 (279). Deze ketter heeft o.m. een ‘libellum famosum’ tegen Wilhelmus Bartholomeus, pastoor te Hoorn geschreven. - Voor een samenvatting van de plaatsen, waar zijn verdere lotgevallen beschreven zijn, zie V. p. XV. 1525. Mei 16 en 17. Utrecht. Besluit des Raads waarbij de drukker Jan Zeversz. terug in de stad mag komen, welke genade 's anderendaags wordt vernietigd en in eene levenslange ballingschap, ook voor zijne drukkersgezellen, wordt veranderd. IV. 344-345. (289). Zie een kleine rectificatie van deze data in Het Boek XIII. 142. Niet op 16 Mei, maar op 7 April 1525 is aan Seversz. vergund weer in Utrecht te komen. 1525. Mei 29. Utrecht. Gebod des Raads tegen de drukkers, ver. koopers of lezers van kettersche boeken, enz. IV. 348 (295)-
1525. Juni 20. Delft. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen bode naar Delft, om den schout dezer stad te verzoeken twee personen te willen aanhouden, den eenen wegens godslastering, den anderen wegens het bezitten van Luthersche boeken. IV. 361 (316).
1525. Juli 11 - Sept. 15. 's-Gravenhage. Omstandig Nederlandsch | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 177]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
verhaal van de lotgevalllen van den martelaar Pistorius, .... door zijnen kerkergezel Gnapheus beschreven. IV. 452-496 (379). Afgedrukt naar de gelijktijdige uitgave Een suuerlicke ende seer schoone disputacie, enz. (Antw.? Niclaes van Oldenborch); zie NK. 1009. Op blz. 495 worden nog drie andere uitgaven vermeld. De Lat. uitgave (Straatsburg, 1546) is op blz. 406-452 (378) herdrukt. 1525. Sept. 15-23. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de Protocollen van Andries Jacobsz. .... Een plakkaat is afgekondigd geworden, waarin verboden wordt van Luther te spreken of zijne geschriften te lezen, enz. IV. 501 (389).
1525. Sept. 24. 's-Gravenhage. Derde plakkaat van Karel V tegen de Lutheranen (en Luthersche boeken). V. 1-5 (391). Uitdrukkelijk worden hierin genoemd de boeken van Luther, Pomeranus (Bugenhagen), Carlstadt, Melanchton, Oecolampadius, Franc. Lambertus en (Justus) Jonas. 1525. Mei 11 - Sept. 27. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de onderhoudskosten betaald aan de twee cipiers der Voorpoort in zake van de volgende ketters, die aldaar gevangen zaten: o.a. Jacob Janss., boekbinder. Maertyn, boekbinder. V. 8-11 (398).
1525. April 11 - Sept. 27. Leiden en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland ... over de vervoerkosten van Leiden naar 's-Gravenhage o.a. van den boekdrukker Maerten. V. 11-12 (399). Een drukker Maerten te Leiden is niet bekend; klaarblijkelijk is een boekbinder bedoeld. Zie vorige aanhaling. Omgekeerd wordt in de volgende aanhaling een drukker boekbinder genoemd. Misschien dezelfde als Maarten van Berghen (zie onder bij 537). 1525. Nov. 1. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over het verbeurdverklaren der goederen van den boekbinder (= drukker) Jan Zevertsz. van Leiden. V. 38 (430). Zie aanvulling daarop in Het Boek XIII. 21-22. 1525. Mei 6-10 en Nov. 13-14. Bergen-op-Zoom en Leuven. Acte van den notaris Willem Cavertson over het onderzoek geleid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 178]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
door den algemeenen inquisiteur Coppin tegen Nicolaes Christi, priester van het begijnhof te Bergen-op-Zoom, van ketterij beticht. .... Eindelijk wordt ook bevonden, dat hij kettersche boeken bezat. V. 41-62 (436). Hij erkent Luther, De captivitate Babilonica te hebben bezeten. 1525. Nov. 18. 's-Gravenhage en Amsterdam. Uittreksel uit de rekening van het Hof van Holland over de reis van eenen bode naar Amsterdam, nopens het verbranden van kettersche boeken (van Sinte Pouwels epistelen), bij Doen Pietersz. gedrukt. V. 63 (438). Dit boek is beschreven NK. 371. 11. 1525. Dec. 3. Kampen. Besluit des Raads tegen degenen, die kettersche boeken bezitten of drukken .... Wie kettersche boeken bezit, moet ze binnen de acht dagen aan burgemeesteren overleveren; op straf van boete is het verboden zulke werken te drukken of over die ‘materien’ te spreken. V. 71-72 (445). Uitdrukkelijk worden genoemd boeken van Luther en verder Die Duytsche theologie (of Summa der godl. scrifturen), ‘het Nye Testament nyes gedruckt mitter gloesen’ (hiermee kunnen verschillende uitgaven bedoeld zijn; misschien is het verbod wel gericht tegen de uitgave van 26 Oct. 1525 uit het naburige Deventer [NK. 382], waarvan de glossen sterk hervormd getint zijn), ‘item het Pater noster mitter gloesen’. Wordt met het laatste soms M. L(uther), Van dat h. Pater noster een verclaringhe bedoeld? (zie NK. 1435, dat dan te laat gedateerd zou zijn en vgl. Sepp, Verboden lectuur, 77-78, waar vermoedelijk dezelfde uitgave als NK. 1435 bedoeld wordt). Vgl. ook nog NK. 2092. 1525-1526. Kortrijk. Uittreksel uit de rekening van den schout over de tentoonstelling en de verbanning van Pieter Notebaert, Lutheraan, alsmede over het verbranden zijner kettersche boeken (twee werken van Luther). V. 96-97 (482).
1526. Jan. 12. Oudenaarde. Uittreksel uit de stadsrekeningen over een wijngeschenk eenen minderbroeder aangeboden, om bij laste van schepenen een boek onderzocht te hebben. V. 97 (484).
1526. Jan. 15. Luikerland. Bevel van den Luikschen prins-bisvchop en kardinaal Erardus vander Mark tegen het drukken en serkoopen van Luthersche boeken, enz. V. 98-101 (487). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 179]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1526. Mei 12. 's-Hertogenbosch. Acte van de schepenen dier stad over de verklaringen van Otto Bollix Janssoen, die onder eede bevestigd heeft, dat hij in niets schuld heeft bij het ontvluchten zijner dochter uit het klooster van Rossem. - Nooit heeft hij haar dit aangeraden, of haar kettersche boeken gegeven, enz. V. 131-132 (518).
1526. Juli 17. Mechelen. Vierde plakkaat van keizer Karel V tegen de protestanten. V. 142-148 (529). Uitvoerig tegen kettersche boeken. Opnieuw worden uitdrukkelijk die vermeld van Luther, Pomeranus (Bugenhagen), Carlstadt, Melanchton, Oecolampadius, Franc. Lambertus en (Justus) Jonas benevens ‘alle Euangelien, Epistelen, Prophetien ende andere boucken vanden H. Scriftueren, in Duytsch, Vlaemsch of Walsch, gheappostilleirt, ghegloseirt, of hebbende prefacien of prologue, inhoudende dolinghen of doctrine vanden voors. Luther ende zijne adherenten, enz. 1526. Aug. 12. Hoorn. Claes Henricxz. wordt tot zes jaar ballingschap veroordeeld wegens kettersche gesprekken en het bezitten van een kettersch boek (beginnende: Wy willen, etc.), waaruit hij op straat en in zijn huis gezongen had. V. 148 (530). Een kettersch boek, klaarblijkelijk met liederen, dat aanvangt ‘Wy willen’ is ons niet bekend. Het zal niet het lied zijn ‘Wy willen ons gaen verheffen’, aangezien dat van rechtzinnig-katholieke inhoud is; zie F. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied II ('s-Grav. - Antw. 1907), 2448-2450. 1526. Aug. 13. Gent. Michiel Neetezone en Jan vanden Steene, boekbinders, worden tot vijftigjarige ballingschap veroordeeld, omdat zij boeken van Luther gekocht en behouden... hebben. V. 148-149 (531).
1525. Oct. 1-1526 Oct. 1. 's-Hertogenbosch. Uittreksel uit de stadsrekeningen over de onkosten van de tentoonstelling en de boetedoening van Lutheranen en over het verbranden hunner boeken aldaar. V. 150 (535).
1526. Oct. 8. 's-Gravenhage. Banvonnis door 't Hof van Holland uitgesproken tegen Maarten van Berghen, die een kettersch boek (geheeten 't Boucksken vanden euangelisschen schoemaker ende vanden papisten coerheeren) verkocht had en in het bezit van een kettersch lied bevonden was. V. 151-152 (537). Dit is Een schoone disputatie van eenen evangelischen schoenmaeckere, enz. door Hans Sachs; zie de Hoop Scheffer, Geselt. der kerkherv. 407. Geen ex. bekend. Over Maarten van Berghen vgl. boven 398-399. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 180]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1526. Oct. 8. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de zaak van Maarten van Berghen. V. 152 (538). Hetzelfde boekje van Hans Sachs, dat in 537 genoemd is, wordt ook hier vermeld. 1526. Oct. 29. Antwerpen. Gebod van den Magistraat over het verkoopen, drukken, lezen of bewaren van kettersche boeken, waaronder diegene met verdachte voorrede. V. 154 (541).
1526. Oct. 30. Antwerpen. Veroordeeling tot eene bedevaart ten Heiligen Bloede te Wilsenaken, uitgesproken door den Magistraat tegen Hans van Remunde, boekdrukker, die Luthersche boeken gedrukt had. V. 154-155 (542). Waarschijnlijk zijn verboden bijbels bedoeld; zie o.a. NK. 380-381. 1526. Oct. 30. Antwerpen. Veroordeeling tot eene bedevaart naar Boulogne en Parijs, uitgesproken door den Magistraat tegen Hendrik Henricxsens van Bergen-op-Zoom en Tanneken Zwolfs van Brussel, die Luthersche boeken verkocht en uitgedeeld hadden. V. 155 (543).
1526. Dec. 10-16. Amsterdam. Uittreksel uit de Protocollen van Andries Jacobs .... Aangaande twee burgers, bij wie kettersche boeken gevonden zijn, zal de Magistraat handelen volgens de plakkaten. V. 161-163 (549). Bij de een zijn gevonden: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 181]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de geestelijkheid. Er zijn Nederduitsche en Hoogduitsche uitgaven van bekend, die teruggaan op een Nederl. voorbeeld. Dit is echter nog niet gevonden. De vroegste gedateerde Duitsche druk is van 1527. Ook door de Leuvensche index van 1546 en later is het verboden (‘Een niewe suuerlyke vigilie int Duytsch met den Pater noster’). Zie o.a. Sepp, Verboden lectuur, 93 en uitvoerig, met Nederd. en Duitsche tekst, R. Windel, Die deutsche Vigilie der gottlosen Papisten, Münch und Pfaffen (Leipz. 1908) in Flugschriften aus den ersten Jahren der Reformation hrsg. von O. Clemen Bd. III, Heft 3. 1526. December 22. Leeuwarden. Plakkaat van G. Schenck, gouverneur van Friesland, gericht tot den Magistraat van Leeuwarden, aangaande de kettersche boeken. V. 164-165 (551). Uitdrukkelijk worden vermeld de boeken van Luther, Pomeranus (Bugenhagen), Carlstadt, Melanchton, Oecolampadius, Franc. Lambertus, (Justus) Jonas. 1527. Januari 16. Antwerpen. Verbod van den Magistraat Engelsche Nieuwe Testamenten, te Antwerpen gedrukt, en, die nu aldaar, als alom in Engeland, verbrand worden, te bewaren. V. 184-185 (567). In een noot wordt vermeld, dat dit de vertaling van het N. Testament in 't Engelsch van William Tyndale is, waarschijnlijk door Hans van Ruremund te Antwerpen gedrukt. - Het komt mij echter veel waarschijnlijker voor, dat dit verbod gericht is tegen de uitgave bij Christoffel van Ruremund in 1526 te Antwerpen verschenen. Verg. bij de literatuur, door Fredericq c.s. aangehaald, nog eenige verdere bronnen in De Gulden Passer IV. 113. 1527. Maart 14. Holland. Herhaling van het plakkaat van 24 Sept. 1525 tegen de Lutheranen in Holland afgekondigd. V.190 (574).
1527. Maart 20. Bergen. Nieuwe afkondiging van het keizerlijk plakkaat van 22 (=20?) Maart 1521 tegen Luther. V.191 (575).
1527. Maart 26. 's-Gravenhage en Amsterdam. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van een raadslid, eenen secretaris en eenen deurwaarder naar Amsterdam om een onderzoek te doen over kettersche boeken, die men dacht in Holland gedrukt te zijn. V. 192-193 (578).
1527. April 4. 's-Gravenhage, Amsterdam, enz. Brief van den Raad van Holland aan den graaf van Hoogstraten, stadhouder, over de verspreiding der ketterij, enz..... Wegens het bezitten van kettersche boeken werden ook aldaar (te Amsterdam) een kreupele en een ander gestraft, maar te licht volgens den Raad. V. 193-197 (580). Is met deze kreupele soms de drukker Jan Seversz. die Croepel bedoeld? Zie onder bij 591 verder over hem. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 182]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1527. April 5-7. Dordrecht. Acte van het onderzoek te Dordrecht ingesteld door den griffier A. Sandelin aangaande den ketter Cornelis Woutersz., schoenmaker, bijgenaamd Cooperen potken. .... Hij heeft te Antwerpen twee brieven doen drukken voor de regeering en de gemeente van Dordrecht, waarin hij al zijne vroegere meeningen staande houdt en betreurt herroepen te hebben. V. 198-201 (581). Exemplaren van deze brieven zijn mij niet bekend. 1527. April 9. Dordrecht en 's-Gravenhage. Brief van den Raad van Holland aan den graaf van Hoochstraten, stadhouder, over de zaak van Cornelis Woutersz. V. 202-203 (583).
1527. April 14. Noord-Holland. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van eenen deurwaarder door West-Friesland (Noord-Holland) om het plakkaat van 14 Maart tegen het houden van vergaderingen en het lezen van kettersche boeken af te kondigen. V. 208 (587). Genoemd worden de boeken van Luther, Pomeranus (Bugenhagen), Carlstadt, Melanchton, Oecolampadius, Franc. Lambertus. 1527. April 16. Dordrecht en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van Mr. A. Sandelijn, griffier, naar Dordrecht over een onderzoek te doen nopens Cornelis Woutersz., die kettersche boekjes doen drukken en verspreid had. V. 209-210 (589).
1527. April 18. Amsterdam. Aanteekening over onderhandelingen gevoerd tusschen den Magistraat van Amsterdam en den voorzitter van 't Hof van Holland over de aanhouding van Jan Zyverts (de croepel). V. 210-211 (591). Jan Seversz. die Croepel, boekdrukker te Amsterdam. Niet te verwarren met Jan Seversz. te Leiden. Zie over hem N. Biogr. Woordenb. VII. 1527. April 22-27. Dordrecht en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van den substituut Claes van Dam met vier dienaars en boden naar Dordrecht om den lutheraan Cornelis de Scoenmaicker (Wouters), aliia Coperen potgen, aldaar gevangen, naar Den Haag te brengen. V. 212 (594). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 183]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1527. April 22 - Mei 1. Amsterdam en Mechelen. Uittreksel uit de protocollen van Andries Jacobsz. over eene reis van den burgemeester Luyt Jacobsz. met Andries Jacobsz. als afgevaardigden der stad, naar Mechelen bij den graaf van Hoochstraten om de te niet verklaring te vragen van eene acte van den Raad van Holland, die een vonnis van het stedelijk gerecht tegen twee Lutheranen, Jan Zyvertsz. de Crepel en Brechte, de vrouw van Barend van Guldenburch, verbroken had. V. 218-219 (598). Over de drukker Jan Seversz. die Croepel zie bij 591. 1527. Mei 10-12. Amsterdam en 's-Gravenhage. Aanteekening van Andries Jacobsz. over de reis van eenen burgemeester en twee schepenen van Amsterdam naar 's-Gravenhage om het advies te hooren van den Raad betreffende de twee vonnissen door de schepenen van Amsterdam geveld en door den Raad verbroken. V. 221 (601). Een van de beide vonnissen betreft Jan Seversz. die Croepel; zie bij 591. 1527. Mei 11-12. Den Briel. Vonnis uitgesproken door den baljuw en het gerecht van Den Briel tegen den ketter Lambrecht Lambrechtsz. wegens kettersche dolingen, het lezen van verboden boeken, enz. V. 221-223 (602).
1527. Mei 12. 's-Gravenhage, Dordrecht .... Amsterdam. Brief van den Raad van Holland aan den graaf van Hoogstraeten over de zaak van Cornelis Woutersz. van Dordrecht en anderen.... Eindelijk vraagt de Raad advies over hetgeen moet gedaan worden met een Duitsch boekje, te Amsterdam verkocht, dat tegen de Lutheranen gericht schijnt te zijn, maar niet volgens de plakkaten aan de censuur onderworpen werd. (‘een bouckxken in Duytsch, twelck schijnt gemaict te wesen tegens die Lutherianen ende articulen van Luther by Johanne Ecquirt (Eckio?), ende es geprent tot Delft ende tot Amsterdam vercocht”). V. 223-226 (603). Bedoeld wordt Joh. Eckius, Declaracie .... teghen zommighe articulen der Lutheranen. Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder, te koop ‘tot Aemstelredam bi meester Luyt coster van doude kercke’, 1527. (NK. 752). 1527. Maart 24-Mei 13. .... Amsterdam en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van twee raadsleden en eenen secretaris naar .... Amsterdam, waar Jan Severtsz. den crepel (boekdrukker), enz. gehoord werden. V. 226-227 (604). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 184]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1527. Mei 25. Mechelen. Brief van de landvoogdes Margaretha aan den Raad van Holland .... De Dietsche boekjes over Eckius' stellingen tegen Luther, te Delft gedrukt, zullen verbrand en de drukker vervolgd worden. De deken van Naaldwijk zal het geding van den ketterschen schoenmaker van Dordrecht (Cornelis Woutersz.) op zich nemen, enz. V. 231-233 (611). Zie over Eckius boven bij 603. 1527. Augustus 3. Maastricht. Raadsverdrag waarbij besloten wordt Jan Van den Bossche te doen vervolgen, omdat hij een Nederlandsch kettersch boek bezat, enz. V. 253 (633).
1527. Sept. 13. Delft en 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de reis van Mr. Frans Ciebel en Klaas van Dam, substituut van den procureur-generaal en secretaris, naar Delft, om aldaar een onderzoek te doen aangaande Jan Joestez., boekbinder, en zijnen dienaar Adriaen Jansz., welke laatste kettersche boekjes verkocht had. V. 259-260 (638).
1527. Sept. 26. (Brussel?). Kwijtbrief over ontvangen bezoldiging en voorschotten, afgeleverd aan den algemeenen ontvanger der finantiën door den gewezen inquisiteur Frans Vander Hulst over den tijd loopende van Nov. 1521-Nov. 1523. V. 261-267 (640). Bij de ketters, voor wier gevangenschap vergoeding is gegeven, wordt o.a. ook vermeld (blz. 265) Jehan Seuerins de Hollande, vermoedelijk de drukker Jan Seversz. uit Leiden. Zie hierover Het Boek, XIII (1924), 31. - Bij de ontvangsten (blz. 266) wordt geld vermeld, ontvangen door de confiscatie der goederen van Jehan Seuersin, waarschijnlijk dezelfde. De chronologie levert echter eenige moeilijkheden op. 1527. Oct. 13. Duinkerken. Verooordeeling van Jan Corbel, die Luthersche boeken had verkocht.... Zijne boeken worden verbrand. V. 267 (641).
1527. Nov. 15-20. 's-Gravenhage. Duitsch verhaal van de gevangenschap .... en verbranding van Wendelmoet Claesdochter, eene weduwe van Monnikendam. V. 274-279 (652). Naar een gelijktijdig Duitsch drukje; zie Bibliographie des martyrologes protestants I. 81-91 en Bibl. Belgica G (Geschycht) 165 en ook i.v. Martyrologes M 218. 7-8. Waarschijnlijk de vertaling van een verloren Nederlandsch origineel. Dat er een Nederlandsch verhaal van Wendelmoet's terechtstelling bestaan heeft, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 185]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
leidt het Corpus doc. inq. neerl. af uit een rekening (1 Oct. 1528-30 Sept. 1529), voorhanden op het Rijksarchief te Brussel en sprekende van ‘zeker informatie te nemene in der stadt van Antwerpen op zeker geprent quayer van eender Lutheriaensche vrouwe in Hollant verbrant’. Zie ook de Hoop Scheffer, Gesch. der kerkherv. 399. Voor een later Ned. verhaal zie V. 279-283 (653). 1527. Dec. 21. 's-Gravenhage. Brief van den heer van Assendelft aan den graaf van Hoogstraten over den schoenmaker van Dordrecht (Cornelis Woutersz.), enz. V. 290-291 (662).
1527. Dec. 23. 's-Gravenhage. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over de kosten van een onderzoek aangaande zekere nieuwe boekjes. V. 291 (663).
1527. Dec. 25. Antwerpen. Open brief van Gerardus Geldenhauer Noviomagus aan keizer Karel, hem vragende aan de geloofsvervolgingen een einde te stellen. V. 292-297 (664). Afgedrukt naar de Antwerpsche(?) uitgave Ad Carolum Quintum .... epistola Gerardi Noviomagi. Anno 1528 (NK. 976). Zie in de noot Corpus doc. inq. over andere uitgaven (Lat. en Duitsch) van deze brief. 1526-1527. Ieperen. Uittreksel uit de rekening van den baljuw van Ieperen over het betalen van de boet, waartoe Jan Paeuwaert veroordeeld was wegens omgang met personen verdacht van het lezen van Luthersche boeken (‘les livres de Nouueau Testament et aultres liures deffendues de Lutère ou ces adhérens’). V. 303 (667).
1527. Witmarsum. Uittreksel uit de rekening van den rentmeestergeneraal van het Hof van Friesland over eene reis van den procureur-generaal naar Witmarsum, alwaar hij in de kisten van den pastoor en den vicaris kettersche boeken (‘van Mertinus Luyter ende anderen zyner adherenten’) vond. V. 304 (669).
1527. Holland. Uittreksels uit de rekeningen van het Hof van Holland over de afkondiging in Rijnland, Amstelland, Zuid-Holland, West-Friesland en Kennemerland van een plakkaat, het koopen, verkoopen of bezitten van een Nederlandsch boekje van Eckius verbiedende. V. 306-307 (673). Over het boek van Eckius zie 603. 1527. Holland. Rekening van het Hof van Holland .... over de reiskosten van boden, gelast met het bezorgen van brieven aan- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 186]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gaande de Lutheranen .... Brief van den procureur-generaal van het Hof van Holland aan Mr. Jaspar Lievenz. van Hogelande, raadsheer bij hetzelfde hof, over het verkoopen, door eenen kreupele van een boek van Luther .... Brief van het Hof van Holland aan den schout van Amsterdam om het vonnis, tegen den kreupele uitgesproken, te ontvangen .... Brief van het Hof van Holland aan den graaf van Hoogstraten over den te Dordrecht gevangen Lutheraan Cornelis Wouterz., schoenmaker, alias tCoperen potgen.... Twee brieven van het Hof van Holland aan.... en aan het gerecht van Amsterdam, ... bevelende... de overbrenging naar Den Haag van den kreupelen boekbinder. Brief van den deken van Naaldwijk aan Nic. Coppin over tCoperen potgen (Cornelis Wouterz.). V. 307-314, enz. (674). De ‘kreupele’ is zeer waarschijnlijk de drukker Jan Seversz. die Croepel. 1528. Jan. 18. Brussel. Plakkaat van keizer Karel .... De Keizer heeft vernomen, dat het plakkaat tegen de drukkers in Holland niet onderhouden wordt, enz. V. 320-321 (682).
1528. Febr. 1. 's-Gravenhage. Brief van het Hof van Holland aan den graaf van Hoogstraten aangaande Cornelis Woutersz. V. 322-323 (684).
1528. Maart 18. Amsterdam. Veroordeeling van Brecht, de vrouw van Baernt die Guldenberch, tot eene boet, wegens het houden in haar huis van conventiculen, waar verboden boeken gelezen werden. V. 329 (690).
1528. Juli 1. Delft. Vonnis door 't Hof van Holland uitgesproken tegen Jan Dircsz. van Amsterdam. - Wegens kwalijk spreken van het H. Sacrament en het bezitten van zeker liedeken wordt hij veroordeeld tot eene geeseling, doorboring zijner tong met tentoonstelling en eene geldboet. V. 334 (701).
1528. Juli 7. Mechelen. Uittreksel uit eenen brief van de landvoogdes Margaretha aan keizer Karel over zes Lutheraansche dienaars van den koning van Denemarken. V. 336 (705). Daarbij o.a. Hans Michelsen, burgemeester van Malmö en kassier des konings, die het drukken der Deensche vertaling van het N. Testament door Christ. Pedersen, kanunnik van Lund, te Antwerpen had gadegeslagen. Zie voor dit N. Testament, in 1529 bij Willem Vorsterman te Antwerpen voor 't eerst verschenen, NK.412 en vgl. NK. 413. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 187]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1528. Juli 30. 's-Gravenhage en Delft. Vonnis van het Hof van Holland .... tegen David Jorisz., glazenmaker, .... wegens het schrijven en verspreiden van kettersche boeken en het houden van kettersche aanspraken. V. 348-352 (721). Bij A. van der Linde, David Joris. Bibliografie ('s-Grav. 1867), worden zoo vroege drukken van David Joris niet vermeld. 1528. Juli 30. 's-Gravenhage en Delft. Uittreksel uit de rekeningen van het Hof van Holland over het vernietigen van het vonnis te Delft tegen David Jorisz. uitgesproken en het vervangen door een strenger. V. 352 (722).
1528. Juli 31. Leiden. Vonnis door schepenen van Leiden uitgesproken tegen Gysbrecht Aelbrechtsz., kleermaker van Delft, ... wegens het verspreiden van kettersche geschriften. V. 352-353 (723).
1528. Aug. 7. Amsterdam. Verbod te drukken zonder voorafgaande toelating van den Magistraat. V. 354 (725).
1527-1528. vóór Aug. 12. Brugge. Uittreksel uit de rekening van den baljuw over de onkosten van het tentoonstellen van de Lutheranen Jacob van Schoenhove, Adriaen Vandervenne, Lanchelot en Adriaan Peels, en het verbranden van hunne Luthersche boeken. V. 354-355 (726).
1527-1528. vóór Aug. 12. Brugge. Rekening van den baljuw over de kosten der verbranding van den ketterschen hoedenmaker Hector van Dommenne en van zijne 36 verdachte boeken. V. 355 (727).
1528. Oct. 5. Antwerpen. Veroordeeling .... uitgesproken door den Magistraat tegen Cornelis vander Plassen, die kettersche boekjes, zonder titel of aanduiding waar ze gedrukt waren, had verkocht. V. 365 (735).
1528. Jan. 1 - Dec. 31. 's-Gravenhage. Rekening van den ontvanger der exploiten van 't Hof van Holland, over de sommen betaald aan raadsleden, secretarissen, procureur-generaal en subsituut, inquisiteurs en andere ambtenaars van het Hof wegens hunne werkzaamheden in zake van ketterij .... | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 188]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Het Hof van Holland gelast zijnen raadsheer Mr. Jaspar van Hoogeland en den secretaris Otto van Malsen, naar 's-Gravenhage, Delft en Leiden te reizen, om er een onderzoek te doen aangaande het drukken en verkoopen van een ‘schandeloes quoyer’ over de kort te voren te 's-Gravenhage verbrande ketterin (Wendelmoet Claesdochter).... Het Hof van Holland gelast den raadsheer Jan van Duivenvoorde van Den Haag naar Mechelen en vandaar naar Leuven te reizen met het onderzoek ingesteld tegen Cornelis Woutersz., alias Roeperen potken, te 's-Gravenhage gevangen .... Brief van het Hof van Holland aan den stadhouder-generaal den graaf van Hoogstraten te Brussel, betreffende de ‘geprente quoyeren’ over Wendelmoet Claesdochter .... Brief van het Hof van Holland aan den schout van Amsterdam, hem gelastende een onderzoek en een geding te beginnen tegen ‘zeekere quoyerkens’, te Amsterdam gedrukt en verkocht .... Brief van het Hof van Holland aan den schout van Leiden, om hem te vragen zekere boeken van den priester (Nikolaas van der Elst), die onder hem berusten, aan het Hof te zenden .... Gevangeniskosten van Cornelis Woutersz., alias Coperen potken. V. 370, 378, 381-382, 387 (740). 1528. Ieperen. Uittreksel uit de rekeningen van den baljuw over het betalen eener geldboet door Joachim Uutendale, daartoe veroordeeld wegens zijnen omgang met verdachte lieden en het lezen van kettersche boeken. V. 389 (742). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
RegistersGa naar voetnoot1)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 189]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 190]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||