Het Boek. Jaargang 16

[p. 191]

Het Abecedarium als algemeen verbreid leerboekje

II. Het ABC in Engeland, Ierland en Schotland

In de Collected papers van den bekenden Engelschen bibliograaf Henry Bradshaw¹⁾ is eene mededeeling opgenomen, getiteld ‘On the ABC as an authorised school-book in the sixteenth century.’ De auteur geeft daarin eene beschrijving en bespreking van eene reeks Engelsche ABC-boekjes, die eene treffende overeenkomst vertoonen met de tot dusver behandelde, door de verbinding van het alfabet met het Onze Vader, het Credo, enz. Jammer, dat hij geene volledige beschrijvingen van de boekjes geeft; de mededeeling aan de Cambridge Antiquarian Society gedaan in 1875, is een herdruk van een brief aan een schoolman die zich uit een zeer bepaald oogpunt, de vraag naar de autoriteit van dat oude ABC-boek, voor de boekjes interesseerde, en Bradshaw is bang dat hij reeds te veel vergt van het geduld van den lezer. Belangrijke mededeelingen over hetzelfde onderwerp vinden we ook in het aardige boek van Andrew W. Tuer, History of the Horn-book, 1897. Van hetgeen deze beide werken ons over het onderwerp leeren, laat ik hier een kort overzicht volgen. Het zal duidelijk doen uitkomen, dat het Engelsche ABC in oorsprong identiek is met ons Abecedarium, en dat het eveneens twee wijzigingen heeft ondergaan: vertaling en hervorming.

Merkwaardig is, dat het oudste voorbeeld, nog uit de middeleeuwen, ons niet het Latijnsche abecedarium vertoont, maar een Engelschen tekst heeft.

Tuer geeft (bij blz. 374) de eenigszins verkleinde afbeelding van de eerste pagina van een handschrift op perkament van omstr. 1400, dat zich in de Glasgow Hunterian library bevindt, en dat reeds geheel het karakter heeft van de latere gedrukte ABC-boek-

1) Cambridge, university press 1889, p. 333-340.

[p. 192]

jes. Eerst op drie regels het alfabet, voorafgegaan door een kruis, en gevolgd door het verkortingsteeken voor et, en de woorden est amen, en dan het opschrift Pater noster gevolgd door den Engelschen tekst (regel 4 tot 10):

Fader oure that art in heuenes hal / wed be thi name. thi kingdom com / to the. thi wille be do in erthe as in he / uene. oure echedaies bread gife us to day and / forgeue us oure dettes. as we forgeue / to oure dettoures. and lede us nogt in to / temptacioun. bot deliuere us from Iuel.

Daarna achter aan den regel: ‘⁌Amen: aue’ waarmede Ave Maria wordt aangekondigd. De Engelsche tekst die vooraan op denzelfden regel (regel 11) begint, luidt:

Heil marie ful of grace / the lord is with the. blessed be thou a / monge alle wommen and blessed be the fruit / of thi wombe ihesus Amen.

Op regel 14 weer het besluit ‘Amen’ en de nieuwe aanwijzing ‘Credo in’, en in regel 15 de aanhef van den Engelschen tekst:

I bileue in god fader almygtti makere / of heuene and of erthe and in Jhesu crist / his onliche sone oure lord. whiche is / conseyued of the holigsost. and boren of / the maide mary and pyned vndir pounce / pilatus on rood inailed dede and buriged / he aligte in to helle. the thridde day he / aros from deth to lyue. he stie in to /

Den verderen inhoud van het handschrift geeft Tuer heel kort aan: de getijden, de zeven psalmen, de vijftien psalmen, de litanie enz.

Hier hebben we dus een handschrift-ABC, een dat toevallig bewaard en beschreven is van de honderden, misschien duizenden die er moeten hebben bestaan, niet alleen in Engeland, maar ook op het vasteland, en die vernietigd, verdwenen en vergeten zijn, toen gedrukte ABC's hun plaats hadden ingenomen.

Tuer beschrijft ook een zeer zeldzaam, misschien eenig exemplaar van een Latijnsch Abecedarium, zeker uit de 16e eeuw, al is het niet uit te maken of het uit den tijd van Hendrik VIII of van Mary is. Het is op perkament gedrukt, en wel op vier bladen - dus een heel sterke overeenkomst met de vroeger beschreven Nederlandsche ABC-boeken. Het is ook evenals deze uit een ouden band voor den dag gekomen, en is sedert (1891) in facsimile uitgegeven met belangrijken tekst van Mr. W.H. Allnutt, van de Bodleian library te Oxford, maar slechts in 25 exemplaren, en dus heel moeilijk in handen te krijgen. Het eerste blad, bij Tuer afgebeeld, toont weer het alfabet, In nomine patris, de klinkers met de letterverbindingen ab eb ib tot ga ge gi go gu, de Oratio dominicalis, weer met houtsnee-P: Pater noster qui es in celis....; daar-

[p. *3]

Eerste bladzijde van een Engelsch A.B.C.-Handschrift op perkament van omstr. 1400.

[p. *4]

The British Battledore. 18^e eeuw.

Nederlandsch A.B.C.-bordje. 18^e eeuw.

[p. 193]

na Ave maria, Credo in deum patrem enz. Verder geeft Tuer den inhoud zoo kort mogelijk aan: ‘the remainder being prayer.’

Latijnsch Abecedarium uit de 16e eeuw.

De oudste uitgaaf die Bradshaw kende, is in een enkel exemplaar te Cambridge bewaard. Het boekje bevat ABC, Pater noster, Ave

[p. 194]

Maria, Credo; voorts de tien geboden op vers, gebeden voor en na het eten, en voorschriften voor kinderen bij den misdienst, ‘to help a priest to sing’. Alles in twee talen, Latijn en Engelsch. Het boekje heeft geen jaartal; het is gedrukt door Thomas Petit, die te Londen werkzaam was sedert 1536, en wordt door Bradshaw op ‘omstreeks 1538’ gedateerd. Hij weet te vertellen, dat het vroegere ABC alleen Alphabet, Pater noster en Ave Maria bevatte - wat met den hiervoor beschreven Griekschen tekst overeenkomt - en dat het Credo en de tien geboden er eerst omstreeks 1536 bijkwamen.

Tweetalig ABC van omstr. 1538.

Echter zooals we zagen heeft het handschrift-ABC, en

[p. 195]

ook het 16e-eeuwsche Latijnsche ABC, evenals het Hollandsche perkamentboekje van het midden der 15e eeuw, het Credo al als een van de hoofdbestanddeelen. Over het uiterlijk van dit oudste bekende gedrukte ABC met Engelschen tekst, vernemen we door Tuer iets meer. Hij geeft de aanvangsbladzijde in facsimile; we zien het bovenschrift, met eene zonderlinge letterverwisseling ⁌ The BAC bothe in latyn and in Englysshe; het alfabet, weer voorafgegaan door een kruis en gevolgd door twee afkortingsteekens en de woorden est Amen, en daaronder de klinkers met de letterverbindingen ab eb ib ob ub en ba be bi bo bu enz., die we al kennen, tot ga ge gi go gu. Daaronder: ‘In nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen. ⁌In the name of the Father and of the Sone and of the holy ghost. Amen.’ En dan met een houtsneeinitiaal: ‘Pater noster qui es in celis....’ Tuer deelt verder mede dat het boekje uit zestien bladzijden bestaat en dat het na het Onze Vader bevat: Hail Mary!, het Credo, een aantal dankzeggingen voor en na den maaltijd, gebeden, de tien geboden, en verdere gewone gebeden en formulieren. Aan het slot staat deze mededeeling: ‘Thus endeth the ABC translated out of Laten to Englysshe with other deuoute Prayers’, en eindelijk: ‘Imprynted at London in Paules Chyrche yarde at the sygne of the Mayden's heed by Thomas Petyt.’

Treffend is dus de overeenkomst in inhoud met onze Nederlandsche boekjes, maar belangrijk ook het verschil: de Engelsche vertaling naast den Latijnschen tekst.

Zeer onvolledig zijn weder Bradshaw's mededeelingen over een uitgaaf van William Powell te Londen, ook weer zonder jaar, maar door hem op omstreeks 1547 gedateerd. Hierover leert het hier volgende facsimile ons iets meer: geen eigen titelblad, maar wel een titel als bovenschrift. De titel luidt ‘The A.B.C’ en verder zien we in het bovenschrift de autoriteit van Koning en Geestelijkheid, die het gebruik van dit boekje met uitsluiting van andere drukken voorschrijft. Daaronder drie ABC.'s: gewone Gothische letter, Gothische en Romeinsche kapitaaltjes; en de woorden ‘In the name of the Father’ enz. Tuer deelt mede, dat het boekje acht bladzijden heeft, en geeft ons den tekst, waarmede het besluit: ‘God save the Kynge, the Queene and the Realme, and send us peace in Christ. Amen.’ Dan het colophon: ‘Imprinted at London by Wyllyam Powell.’ De inhoud komt in hoofdzaak met het oudere boekje overeen, maar de voorschriften voor de mis zijn weggelaten, de

[p. 196]

tien geboden voluit opgenomen, de gebeden ingekort, een korte catechismus toegevoegd. Bradshaw ziet in deze wijzigingen, vooral ook in den inhoud van den vrij kleurloozen catechismus de strekking om vooral geen partij te kwetsen, en zet daarom het ongedateerde boekje in het begin van de regeering van Edward VI.

Nu is het merkwaardig, dat juist op dat jaar 1547 in de Typographical antiquities van Jos. Ames¹⁾ als druk van Richard Lant (1542 en v. jaren) een A.B.C. beschreven wordt met deze woorden:

1) Typogr. Antiq. by Jos. Ames, considerably augmented by Will. Herbert, vol. I London 1785, p. 590.

[p. 197]

The A.B.C. with the Pater-noster, Aue, Crede, and Ten Commaundementes in Englysshe, newly translated and set for that the Kynges most gracyous commaundement. It begins with five different Alphabets, and Gloria Patri; then, the Pater-noster, etc. Grace before meat, and after. Printed only on one side, to be folded so as the blank pages to be pasted together, and make one leaf of two; or four small leaves of the whole sheet. Licenced by the Company. Octavo.

De beschrijving toont een groote overeenkomst met het boekje in het Britsch Museum; alleen 5 alphabetten in plaats van drie, en een andere drukker. Bradshaw houdt deze uitgaaf van Richard Lant wegens het Ave Maria, dat nog zijn plaats in den tekst heeft, voor iets ouder dan die van Powell. Dan zijn echter de woorden ‘Licenced by the Company’, door Herbert aan de beschrijving van Ames toegevoegd, hier niet op hunne plaats, daar van een uitgaaf van de Company eerst sprake kan zijn onder de regeering van Queen Mary (na 1553). Misschien mogen we dus op grond van de beschrijving bij Ames-Herbert besluiten tot het bestaan van twee verloren uitgaven, een van 1547, en eene uit Queen Mary's tijd. Bij deze uitgaven is geen sprake meer van den Latijnschen tekst.

Een gedeeltelijk bewaard exemplaar - in de bibliotheek van Saint Cuthbert's college, Ushaw - leert ons een uitgaaf kennen van John Day te Londen, zonder jaartal, door Bradshaw gesteld op 1553. Dit boekje heeft een beslist protestantsch karakter; het Ave Maria is weggelaten, de tien geboden en de gebeden zijn in protestantschen geest geredigeerd, in overeenstemming met het Prayer-boek van 1552. Alleen de bladen 1, 4, 5 en 8 zijn bewaard; het is dus van 8 blaadjes, evenals verscheidene van de reeds beschreven en nog te beschrijven boekjes.

Dat het A.B.C.-boekje in 1588 en volgende jaren nog in gebruik was, toont weer eene korte beschrijving in de Typographical Antiquities, op naam van den drukker Richard Jones (1570 en v.): ‘The A,B,C, for children, newly deuised with syllables, the Lordes praier, our Belief, and the ten Commandements’. Two sheets. Sixteens. - De aanduiding van formaat en omvang is mij niet geheel duidelijk; twee vel van 16 blaadjes? Wel mogen we een zeer klein formaat aannemen; misschien twee halve vellen, samen 16 blaadjes. Ook de inhoud is de gewone, zooals die na verwijdering van al wat Roomsch was, geworden was. Herbert vermeldt nog de vergunning voor een herdruk, verleend in 1590, en de toevoeging

[p. 198]

‘that there shall be no additions made to the same hereafter’, waaruit weer een streng kerkelijk toezicht blijkt.

Eindelijk moeten we nog een zeer merkwaardig boekje vermelden, een Iersche uitgaaf van het A.B.C., in 1631 te Dublin gedrukt Nu is het een boekje met gewoon titelblad geworden, zooals de afbeelding doet zien. Twee exemplaren zijn er van bewaard, te Londen en te Cambridge. Van het exemplaar in het Britsch Museum geeft de heer J. Harvey Bloom in zijne onlangs verschenen biblio-

[p. 199]

graphie ‘English tracts’ (vol. I n. 58) eene korte beschrijving, met de opgaaf ‘Bordered title, woodcut on reverse, 13 pp., 8vo.’ Bradshaw vermeldt een herdruk, die moet verschenen zijn vóór 1641. Later onder de Republiek, in 1652, is het boekje nog eens herdrukt met toevoeging van Perkins' ‘Six principles of Christian Doctrine’. Het schijnt wel, hoewel Bradshaw het niet uitdrukkelijk zegt, dat ook deze Iersche boekjes een protestantsch karakter dragen.

Als toegift vermeldt Bradshaw nog een boekje van zeer veel lateren tijd, een A.B.C. met den korteren catechismus, gedrukt te Glasgow in 1852; de inhoud is in overeenstemming met de leer van de Schotsche kerk, maar het wezen van het boekje is hetzelfde gebleven door de eeuwen heen.

Het zoogenaamde Horn-book

Het eigenlijke onderwerp van het boek van Tuer, in den titel aangegeven als ‘the Horn-book’, is een veel beknopter ABC, in der daad niet in boekvorm, maar in den vorm van een plankje of kartonblad met een handvat.

In Engeland zijn die dingen in algemeen gebruik geweest; bewaarde exemplaren gelden echter als zeer zeldzaam. De gelukkige bezitter van zoo'n curiositeit meende wel de eenige te zijn die zoo iets had, maar sedert Tuer er naar is gaan zoeken, heeft hij er wel ongeveer honderdvijftig gevonden, zoodat hij zijn lezers kon toewenschen dat deze of gene onder hen ook eens een exemplaar mocht machtig worden. Voor 't geval dat iemand daarin slaagt, verzoekt hij toch dringend mededeeling; immers altijd zijn ze nog weer verschillend. Wat bewaard is, is een heel klein toevallig overschot van vele millioenen die verbruikt of vernietigd zijn. Een achttiende-eeuwsche uitgever heeft getuigd dat zijn voorganger en hij er in 60 jaren verscheidene millioenen hadden verspreid. Met het eind van de 18e eeuw hield het gebruik van dit leermiddel op.

Tuer beeldt er een groot aantal af, en heeft bij de tweede uitgaaf van zijn boek, er ook drie soorten in namaak gegeven, waarvan één een werkelijk ‘hoornboek’ is, met een plaatje hoorn dat het drukblaadje beschermt. Loopen we zijn illustraties door, voorzoover het geene reproducties van prenten, teekeningen of schilderijen, maar afbeeldingen van zulke oorspronkelijke ABC-plankjes zijn, dan zien we dat ze van twee soorten zijn, sommige

[p. 200]

bevatten alleen het alfabet, andere - en deze behooren tot ons onderwerp - voegen daarbij ook de letterverbindingen ab eb ib enz., de woorden ‘In naam des Vaders’ enz. en het Onze Vader.

Graag zouden we weten, wanneer het gebruik van deze dingen begonnen is, maar ze zijn nooit gedateerd, hebben hoogst zelden een drukkersadres, en de letter is, zooals bij alle echte volksuitgaven dikwijls die van een vroeger tijdvak dan dat van de uitgaaf, zoodat men heel licht te vroeg dateert. Het schijnt wel, dat de

[p. 201]

oudste bewaarde ‘horn-books’ van de 16e eeuw zijn, en dat ze twee à drie eeuwen onafgebroken en zonder wezenlijke wijziging in gebruik gebleven zijn.

Letten we op den druk, dan zijn er vele in Gothische letter, andere, reeds in de 16e eeuw maar vooral later, in Romeinsche letter. Toch ging ook de Gothische druk door, en wel op groote schaal, getuige twee bewaarde drukbladen, een met vier, een zelfs met 16 zulke tekstblaadjes op een zijde gedrukt (Tuer blz. 128 en 310). De vier bijeengezette zijn in druk nog eenigszins verschillend, het

[p. 202]

eerste alfabet met grooter of kleiner letter, het eene met, het ander zonder de letterverbindingen ba be bi enz. zooals de op blz. 200 afgebeelde helft van het blad duidelijk doet zien. Bij uitzondering vinden we hier de drukplaats Aberdeen en het drukkersadres aangegeven.

De 16 tezamen gezette zijn volkomen eender, zie de afbeelding op blz. 201; alleen de behoefte aan snelle aflevering van een heel groot aantal exemplaren verklaart deze wijze van zetten. Zie hier een van de blaadjes afzonderlijk, onverkleind. Op blz. 203 is een Horn-boek in zijn geheel afgebeeld. De druk in Romeinsche letter, met een drukrandje, dat echter bedekt was door het koperen lijstje.

Een nieuwe naam voor deze letterplankjes, in eenigszins gewijzigden vorm, is battledore of battledore-book. Het plankje is opzettelijk stevig gemaakt met een flink handvat om behalve als leermiddel ook als speeltuig, als raket, te kunnen dienen, en geleidelijk is de naam van het speeltuig op die van het leermiddel overgegaan, ook toen dit zich tot een leerboekje ontwikkelde.

‘The British Battledore’, bij Tuer op blz. 170 afgebeeld (18e eeuw), heeft nog vrijwel den vorm van het horn book, en de eigen-

[p. 203]

lijke tekst is geheel dezelfde, maar eromheen zijn prentjes bij elke letter gegeven: A Angel, B Bear, C Cat enz.

‘The Royal Battledore’ (Tuer blz. 410) vertoont twee bladzijtjes naast elkaar, links ongeveer den gewonen inhoud van het hornbook, rechts prentjes bij elke letter. Boven en onder leest men de versregels:

He that ne'er learns his ABC, For ever will a Blockhead be.
But he that learns these Letters fair, Shall have a Coach to take the Air

Aan de linkerzijde nog een smalle strook met titel, drukkersadres, prijs enz.

Het ABC-bordje in de Nederlanden

We kunnen hiermede de bespreking van het ABC in Engeland besluiten, maar het werk van Tuer geeft ons tusschen al de Engel-

[p. 204]

sche hornbooks ook (op blz. 141) eene afbeelding met een Nederlandsch drukkersadres. Dit is een eenling; niet alleen in de Nederlanden, maar ook in andere niet-Engelsche landen is geen tweede voorbeeld aan te wijzen. Het plankje, op het Steen te Antwerpen bewaard, heeft geheel het karakter van een echt horn-book: het drukblaadje beschermd door een hoornen plaatje, met koperen bandjes die een vierkant lijstje vormen en door acht spijkers vastgezet. Het behoort niet tot de ABC's die eigenlijk het onderwerp van deze studie zijn; immers het heeft geenerlei gebedsteksten, alleen het alfabet in Gothische kapitalen, en daaronder nog eens in kleine letter. Dit tweede alfabet heeft de eigenaardigheid die we alleen hier vinden, dat de letters door elkander gezet zijn, waarbij o en y vergeten schijnen te zijn. Onder de alfabetten staat in Romeinsche letter: Te Dordregt by H. Walpot Boekverk. over 't Stadhuys. Tuer zet deze firma in de 16e eeuw, wat op een vergissing moet berusten; Ledeboer plaatst alle drukkers Walpot zeker juister in de achttiende eeuw; voor Hendrik geeft hij de jaren 1728-1759, met vermelding als uitgaaf van hem: Thirsis Minnewit z.j. 12^o.

Is er ook in ons land zulk een ABC-plankje bewaard? Men zou meenen het te mogen afleiden uit de prent tegenover den titel van ‘De Tentoonstelling voor onderwijs te Amsterdam in 1860’ door H.W. Bloem en J. ter Gouw, waar er boven de schoollessenaar een hangt, niet met een handvat zooals de Engelsche hornbooks en dat van den Dordtschen drukker, maar met een oog aan de bovenzijde. De vraag is dus, of op die tentoonstelling werkelijk zoo'n oud a-b-bordje was; of was het voor de gelegenheid gemaakt, of wel alleen op de prent gezet, omdat men het van oude prenten kende? We zien er b.v. een op de aardige voorstelling van een les in de zeevaartkunde in het Licht der Zeevaert van Willem Jansz Blaeu van 1608, afgebeeld in het Tijdschrift v. boek- en bibliotheekwezen, jrg. VI blz. 125 en ook in deel III van de Amsterdamsche boekdrukkers. Daar komen in een hoek een paar schooljongens bij de les toekijken, en een van hen heeft zulk een plankje onder den arm. Misschien heeft die teekening wel als voorbeeld gediend voor de steendrukafbeelding bij Bloem en ter Gouw; ten minste ook daar lijkt het plankje een oog ter ophanging aan de bovenzij te hebben. Naar het voorwerp dat in 1860 tentoongesteld geweest zou zijn, is later meermalen gezocht, maar voorzoover mij bekend, nooit met gunstigen uitslag.