Het Boek. Jaargang 17

[p. 23]

Lofzangen en prenten ter verheerlijking van Keizer Maximiliaan

Ruim een jaar geleden, bij de bespreking van W. Nijhoff's Art Typographique (Het Boek 1926 blz. 364) wijdde ik enkele woorden aan het voor eenige jaren door hem te Londen ontdekte vroeg-zestiende-eeuwsche boek, door Jan de Gheet te Antwerpen gedrukt ter verheerlijking van Maximiliaan. Het was in 1925 met een zeer korte inleiding in facsimile door de firma Mart. Nijhoff in het licht gegeven, en we konden toen nog niet weten wat er van zou gegeven worden in de Art Typographique zelve. Nu deze intusschen compleet is geworden, en ons al de vier groote houtsnee-bladen van het boek geeft met nog tekstfragmenten, muziekfragmenten, beide met initialen, kleinere houtsneeprenten, en het drukkersmerk dat slechts in een der drie bekende exemplaren voorkomt, heeft het boek zeker al in ruimeren kring aandacht getrokken, en zal deze en gene er ook wel de vrij uitvoerige en natuurlijk zeer accurate beschrijving bij Nijhoff-Kronenberg bij hebben nageslagen, en zoo een meer volledigen indruk van de beteekenis van het merkwaardige boek hebben gekregen. Toch mag er wel eens uitvoeriger over worden geschreven; slechts voor een deel, trouwens een zeer belangrijk deel, is dit al gebeurd. De heer Ch. v.d. Borren, bibliothecaris van het muziek-conservatorium te Brussel heeft over de muziek eene grondige studie gegeven op een archaeologisch-historisch congres in 1925, waarvan een overdruk voor mij ligt¹⁾; en de door hem in moderne zetting overgebrachte muziek is in hetzelfde formaat als het boek zelf gedrukt en door den heer Nijhoff aan de vroeger door hem ten geschenke gezonden facsimile-uitgaaf toegevoegd. Des te meer voelen we nu dat ook over het boek als geheel, vooral over de houtsneden en de gedichten, nog wel iets meer mag worden gezegd; en er is zooveel aan vast,

1) Benedictus de Opitiis. Deux de ses oeuvres récemment publiées. Communication faite au Congrès jubilaire de la Fédération archéologique et historique de Belgique, réunie à Bruges, en août 1925.

[p. 24]

dat ik mij nog volstrekt niet inbeeld, met de beschrijvingen en opmerkingen die hier volgen, het onderwerp uit te putten.

In de studie van Ch. van der Borren komt duidelijk uit, dat de muziek van Benedictus de Opitiis een zestiende-eeuwsch werk van hooge beteekenis is. Welnu, hetzelfde geldt zeker ook van de houtsneden. Maar hier zijn de namen van de kunstenaars niet vermeld, noch op eenigerlei wijze aangeduid. Het werk zelf zegt ons daarover ook niets; dit doet ons wel sterk voelen dat onze kennis van de groote houtsnijders van de 16e eeuw en van hun werk heel onvolledig is. Men achtte deze kunstenaars zeker in hun tijd ook minder dan schrijvers, dichters of musici; in slechts zeer enkele gevallen kent men hunne namen. Den naam van den componist Benedictus de Opitiis lezen we boven de beide muziekstukken. Eene toelichting wordt gegeven in een brief van R.K.D.N., keizerlijk Secretaris in het Hertogdom Gelderland, door mej. Kronenberg op gezag van den heer Daniëls, archivaris van Nijmegen uitgelegd als: Rutger Kynen de Novimagio. De man aan wien hij zijn brief richtte, alleen met de letter N. aangeduid, met wien hij vroeger te Keulen had gestudeerd, en die nu door hem wordt betiteld als ‘decretorum ac artium doctor Canonicus et scholasticus noviomagensis’, zou volgens denzelfden verklaarder Johannes Neve heeten. Deze was het, aan wien de Geldersche secretaris de lofdichten met de muziek toezond, die reeds in 1508 door de beide zonen van Petrus de Opitiis waren opgesteld. Aan Rutger Kynen en zijn vriend hebben we dus waarschijnlijk de uitgaaf van het boek te danken, natuurlijk met den drukker Jan de Gheet. Van dezen drukker weten we weder zoo goed als niets; we kennen slechts deze uitgaaf van hem. En ook de houtsneden vinden we nergens terug, afgezien van de overeenkomst van enkele kleinere prentjes en initialen met dergelijke door andere Antwerpsche drukkers gebruikt.

I. De titelprent

Het boek heeft geen titel. Hoogstens kunnen we van een titelprent spreken, een schitterend groot houtsneeblad dat den Keizer in zijn volle macht vertoont, met geen anderen tekst, dan acht verklarende versregels bovenaan - hier verkleind afgebeeld.

De voorstelling bestaat uit drie boven elkaar geplaatste tafereelen. De onderste helft geeft als voorgrond tusschen twee gebloem-

[p. 25]

[p. 26]

de barokke zuilen, elk door een krijgsman gekroond, den Keizer in volle wapenrusting te paard; op het voorkleed voor de borst van het paard de dubbele adelaar met het woord cessar. Aan weerszijden te voet een man van de Zwitsersche lijfwacht, en de hoofdfiguur verder omstuwd door een afdeeling ruiterij met twee groote wapperende vanen, de keizerlijke adelaarsvaan, en die van Bourgondië; rechts van den beschouwer eenige hoornblazers met den hoorn, waarvan adelaarsvaantjes afhangen, aan den mond.

Vlak boven deze hoofdgroep, op kleinere schaal en in een wegloopend verschiet, de keizerlijke legermacht in zes afdeelingen, elke met haar vaan, en er boven de aanduidingen ‘Dacia’, ‘Bohemia’, ‘Hongaria’, ‘Burgonea’, ‘Milano’, en ‘Swytz’. De geheele dubbele groep vult een rechthoek, 18 cm. breed, 23 cm. hoog.

Er boven, boven de woorden ‘Dacia’ enz., staat een kleinere voorstelling, slechts 9½ cm. breed, met den Paus als middelfiguur, omstuwd door hooge geestelijken, en deze groep zelve geflankeerd door de wereldlijke machthebbers, als hoofdfiguur ter eener zijde de Keizer, weder te paard, met de Bourgondische vaan, ter anderer zijde de Fransche koning, ook te paard. met de lelievaan. Op een band het bijschrift ‘Benedicti vos a domino quod opus bonum operamini’.

Door deze samengestelde voorstelling heeft de kunstenaar het klaar gespeeld, den Keizer geheel op den voorgrond te brengen, en toch aan te duiden, dat boven de wereldlijke nog de geestelijke macht staat.

In de beide ruimten ter weerszijden van het smallere bovendeel van de prent, staan de versregels, die eenigszins ter verklaring van de voorstelling moeten dienen:

Aansiet vergadert nu ter tijt
Paeus, Keyser, met menighen groten heer
Te vorderen dat ghemeyn profijt
Ende dat rijck te houden in vreden ende eer
Daer toe wil hem een yeghelijc gheuen
Ende sijn der keyserliker maiesteyt onderdaen
Soe machmen vredelijc in eendracht leuen
Ende des paus benedixie oeck ontfaen.

Een van de bewaarde exemplaren van het boek, dat ook verder den Nederlandschen tekst in het Latijn geeft, heeft in plaats van deze verzen acht Latijnsche hexameters, met bovenschrift:

[p. 27]

 

¶ Unio pro conseruatione rei publice

 

Quid temptas regni disserpere sceptra romani

 

Firma quod procerum cernis tot compede pactum?

 

Inuide, siste precor, mordaces pelle liuores.

 

Ensem quis manibus potuit vi tollere nostris

 

Invictus nemo vicit paciencia nostra

 

Publica. quod petimus res prospere salua quiescat

 

Nostros ac moderet deus actus flamine sacro

 

Acceptosque ferat: pater hoc(?) benedictio prestet.

2. De verklarende tekst en de tweede keizerprent

Op de keerzijde van de titelprent staat een verklarende tekst, die voortloopt op het laatste blad van het boek. Het Leuvensche exemplaar geeft denzelfden tekst in het Latijn; in de facsimile-uitgaaf is ook deze gegeven. Daar de inhoud dezelfde is, houden we ons hier aan den Nederlandschen tekst, en laten daarvan het eerste gedeelte volgen, dat de volledige beschrijving geeft van de voorstelling die een tweede groote houtsnede, Speculum effectus pacientie, brengt:

¶ Een corte verhalinge ende bediedinghe alre ende yegelike punten oft artikelen in desen loeflicken sanck bescreuen. Daer doer alle goet-willighe billicx verweckt werden ghehoorsam te wesen den alredoerluchtichsten ende machtichsten onsen heer ende keyser Maximiliaen. Volcht hier nae ende luydt aldus.
Als nu vander godliker goedertierenheit die alre glorioeste ende onuerwinlijcste heer, here Maximiliaen van vader Augustus gheboren ende na witlick ende tamelick van den edelen ende des rijcx ghenoten ende koervorsten roomsch Coninck ende Keyser ghecoren den stoel der wereltliker heerlicheit ouer die ganse werelt, moegentlijc, strengelijc ende orboerlijc als keyser ende coninck onser voer was ende regierden. So hebben sijn keyserlike ende coninclike maiesteyt met naerstighen ghemoede, stadiger sorchfuldicheit, ende ganser aendacht ouerdacht ende hem becommert om vrede ende eendracht te maken onder ende doer die ganse werelt. ende om te vorderen ende te vermeerderen tgemeyne goet. Dat nu niet doenlick en is sonder gods hulpe ende bystant des heren voersz, want alle macht van god is. Op dat nu die keys. Ma. te badt den ghemeynen vrede ende oeck tgemeyn goet orbor te wesen vercrigen mach Hebben sijn keys. Ma. versamende laten die gemeyn vorsten des rijcx die eensdeels dat ghemeyn goet te regieren hebben. Ende bidt den heyligen gheest dat hi in den herten der vorsten wil seynden den dauwe sijnre godliker wijsheyt ende huer herten vermorwen ende leeren dat salich is. Ende dat si dat ingeuen des heyligen

[p. 28]

gheest doen ende navolgen mogen. Ende dat beteykenen ons die twee verskens die die keyserlike maiesteyt spreect inder figuren daar aldus staet Astrifer o sedulis. etc.
¶ Die heylige geest aldus vander Keys. M. aengeroepen. Antwoert ende geeft dat middel om te weruen vrede ende vermeerdernisse tgemeynen goets. Vermanende, dat si onder malcanderen sullen houden eendracht ende vrede. Ende dat segghen die twee verskens biden heyligen gheest ghescreuen ende luden aldus. Hortor ut assidue pacis etc.
¶ Ende soe nu die koervorsten wt godliker leeringen des heylichs geests, ende oec wt vermaninge der Keys. M. verwect worden totten voernemen des Keysers. Soe bewilligen si ende consenteren, dat si in dien ende desgelijcke in anderen trijcx saken gehoorsam ende bystantich ghelijc si doch sculdich sijn te doen wesen willen ende sullen. Ende dat seggen die twee verskens ter luchterhant gescreuen die die onuerwinlike coninc van bemen als ouerste arbiter inden name vanden gemeynen koervorsten wtspreect Concio nostra tibi etc.

Op de groote houtsnede die de voorzijde van het tweede blad inneemt zien we deze plechtige beraadslaging afgebeeld. De prent is 17½ cm. breed en 25 cm. hoog, en heeft in druk het reeds vermelde bovenschrift ¶ Speculum effectus pacientie; de andere teksten, de drie ‘verskens’ in de beschrijving vermeld, zijn in de prent zelve mede in hout gesneden.

In het midden zit keizer Maximiliaan op zijn troon met kroon, scepter en rijksappel, en met de keten van het Gulden Vlies om de schouders. Boven zijn hoofd zweeft de Heilige Geest in de gedaante van een duif in stralenglorie en met uitgespreide vleugels; in den snavel een breed lint, waarop de verskens die de H. Geest spreekt. De woorden van den Keizer op een dergelijk verticaal geplaatst lint beginnen nabij zijn mond en loopen nederwaarts. Op den voorgrond zitten de keurvorsten, ter rechterzijde van den Keizer (links van den beschouwer) de drie geestelijke, aan de andere zijde drie wereldlijke keurvorsten, terwijl de woordvoerder de Koning van Bohemen tegenover den Keizer staat, met den rug naar den beschouwer. Wat hij zegt, leest men op een lint, dat bij zijn mond begint en opwaarts loopt, als tegenhanger van dat met 's Keizers woorden. De koning die het woord doet, houdt zijn kroon in de hand, de anderen hebben hun hoofden gedekt; bij alle zeven zijn de wapenschilden afgebeeld. Op den achtergrond ziet men rechts en links nog een drom van bijfiguren, waarvan aan elke zijde een gebaarde man vooraan duidelijk uitkomt, de dragers van de rijksvaan, den dubbelen adelaar, en van het zwaard. Het

[p. 29]

geheel is gevat in een even aangegeven gothischen boog met twee wapenschilden in de bovenhoeken. De keizerstroon en de zetels van de keurvorsten vertoonen sierlijk snijwerk. De prent vormt een prachtig geheel.

Ziehier den inhoud van de verskens. De Keizer bidt tot den H. Geest:
Astrifer o sedulis incumbunt ardua curis
Sic proceres per me quae facienda doce.
d.i. Sterdrager, een zware taak is aan mijn vlijtige zorg opgelegd
Schrijf gij door mij aan de vorsten voor, wat te doen is
De H. Geest geeft daarop dit voorschrift:
Hortor ut assidue pacis instet gloria turbe.
Sic nam recta nauis publica tute quiet.
d.i. Ik raad dat allen hun roem stellen in duurzamen vrede.
Want zoo zal het schip van staat wel varen in veilige rust.
En de Koning verklaart dan aan den Keizer namens allen:
Concio nostra tibi qui mundi regna gubernas
Conducet placitis cuncta parere tuis.
d.i. Onze vergadering zal U die het wereldrijk bestuurt
Waarborgen dat alles aan Uwe besluiten zal gehoorzamen.

3. Gebed tot Maria, op muziek gezet door Benedictus de Opitiis (blz. 4-8)

Op de keerzijde van de prent Speculum effectus pacientie begint een lofzang aan Maria, een kort gebed met vierstemmige muziek door Benedictus de Opitiis, op vier bladzijden. Tekst en muziek geheel in houtsnede; alleen is vóór elk van de vier stemmen ruimte voor een initiaal open gelaten, en deze ruimte is met de hand ingevuld, met eene met niet al te veel zorg getrokken letter S.

De tekst, niet metrisch maar in proza, luidt aldus:

Sub tuum presidium ad te confugimus, Sancta dei genitrix, nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus, Sed a periculis cunctis libera nos semper virgo gloriosa et benedicta.

Voor de bestudeering en de transscriptie van de muziek kunnen we naar de studie van den heer Ch. van der Borren verwijzen. De bedoeling die de samensteller van het boek had met de opneming van dezen zang en de daarbij aansluitende gebeden na de prent zet deze zelf uiteen in den tekst op blz. 2. Daar volgt op de hiervoor in afschrift gegeven zinsneden deze alinea:

[p. 30]

Die Keys. Ma. vertroost met dusdaniger godliker leeringen des heylichs geests ende oec doer die doechdelike antwoerde der koervorsten, om te daneken ende te lonen der onbevlecter moeder gods ende maget Marien, Doer welcke vrede in hemel ende aerde ghecomen is, soe volcht daer na int eerste een loeflicken sanck tot huerer eeren ghemaect. Ende alsoe totten ghemeynen vrede sonderlinghe noot is eendracht ende vrede der twee sweerden geestelicx ende waerlicx, daeromme volcht hier na dien loeflicken sanck Sub tuum presidium, ende wort besloten met twee collecten als Concede ende Omnipotens, etc.

De prentjes van blz. 8, hier beschreven op blz. 31-32.

[p. 31]

Deze laatste zinsnede beschrijft zeer kort de keerzijde van het laatste muziekblad van den lofzang. Daar zien we bovenaan twee houtsneden: Jezus met de folterwerktuigen, en de Madonna met het kind op een halve maan, in een vlammenglorie. Daaronder versiculi, korte gebeden tot Maria en tot God, voor den Paus en den Keizer, beiden niet met namen maar met de letter N. aangeduid. Geheel onderaan twee Sapphische strofen, die den Keizer stellen tot voorbeeld voor ons allen. Ziehier den geheelen tekst:

Versiculi Post partum virgo inviolata permansisti. Dei genitrix intercede pro nobis.
¶ Pro rege nostro. Domini saluum fac regem nostrum et exaudi nos in die qua invocauerimus te.           Oremus.
Concede nos famulos tuos quaesumus domine deus noster perpetua mentis et corporis salute gaudere, et gloriosa beate marie semper virginis intercessione a presenti liberari tristitia et eterna perfrui leticia. Per.           Oremus.
Omnipotens sempiterne deus qui imperscrutabili tua divina prouidentia humano generi ne a iusticie et veritatis semita declinaret, duos in mundo prefecisti rectores, videlicet sanctissimum dominum nostrum Papam. N. ac gloriosissimum Imperatorem dominum nostrum. N. Concede quesumus ut hij indissolubili pacis et mutue caritatis vinclo astricti incolimes tibi placide diu regant subditorumque fidelium corda te domino donante ad debitam obedientiam dimulcent. Mentes vero erroribus infidelitatis obrutas ad agnitionem tui nominis flectent. Ut insimul tandem in imitate fidei congregati hic pacifice viuere et nos una secum post hoc exilium ad eterne lucis gaudia sempiterna feliciter pervenire mereamur. Qui viuis et regnas deus Per omnia secula seculorum. amen.

Caesaris almi speculo monemur
Hoc patienter aspera sufferre
Inuidus ruit proprios in casses

Preda mentitus.

Discat sic lector Caesaris exemplo
Cingere freno animos feroces
Quo superare facile superbos

Satagit sollers.

Bij het Madonnaprentje teekent Nijhoff-Kronenberg aan: ‘sterk gelijkend op NAT Adr. van Bergen VIII 26’. De gelijkenis met dat prentje, uit een ‘Duitsche Souter’ van 1504, is in der daad

[p. 32]

zoo groot, dat men eerst bij gezette vergelijking verschil ziet. Ook de naamletters IHS en MA zijn eender. De eigenaardige vorm van deze letters komt geheel overeen met die op de oudste Hollandsche wereldkaart van 1514, afgebeeld en beschreven in Het Boek 1916, blz, 33.

4. De lofzang ‘Summae laudis o Maria,’ met inleiding en commentaar (blz. 9-30)

Het middengedeelte van het boek - meer dan de helft - wordt ingenomen door een lofzang, dien we wel als het voornaamste bestanddeel mogen beschouwen. Weer is de tekst met de vierstemmige muziek in houtsnede gegeven; een en ander beslaat 13 bladzijden (10-22). De zang wordt ingeleid (blz. 9) door een Latijnschen brief, waarvan hiervóór reeds sprake was; na de muziekbladen vat de schrijver de pen weer op, en gaat dan over tot een volledigen commentaar op het gedicht (blz. 24-30). De hymne was volgens den briefschrijver in 1508 gemaakt door de zonen van Petrus de Opitiis Montiferatensis, een man van groote verdiensten, die tot de naaste omgeving van den keizer behoorde (‘maiestatis Cesarie familiaris domesticus et negotiorum gestor’); en daar als componist Benedictus de Opitiis genoemd wordt, zullen we den tekst wel als werk van zijn broeder moeten beschouwen. Over de muziek, en over de waarschijnlijke afkomst van den componist heeft de heer Van der Borren uitvoerig gehandeld. We kunnen daarnaar verwijzen, en behoeven ons dus niet te begeven in den doolhof van hypothesen en de zich daaraan knoopende discussies, waarin de onderzoeker den weg wijst. Wel blijkt uit zijne waardeering dat de muziek een werk van groote beteekenis is. En we zullen, als we den tekst nader bekijken, zien dat ook deze de bestudeering waard is.

We hebben den tekst vijf malen, vier malen in houtsnede in de vierstemmige muziekbladen, en eens in letterdruk met den commentaar. Hier en daar is er verschil in lezing, de letterdruk is niet vrij van drukfouten; ook het handschrift dat en aan den houtsnijder en aan den drukker als voorbeeld diende, was reeds niet zonder fouten - en eindelijk heeft de heer Van der Borren sommige woorden verkeerd gelezen. Ik laat den tekst volgen, zooals die m.i. moet zijn, en geef, met verwaarloozing van geheel onbeduidende drukfoutjes, in noten rekenschap van de verschillen in lezing.

[p. 33]

Maat en stijl zijn die van de oude kerkhymnen, en we kunnen iets precieser zijn: de beroemde hymne Stabat mater dolorosa is duidelijk het voorbeeld geweest van onzen zang. Ziehier den tekst van de vijf zesregelige strophen naar Stabat mater gevormd; drie richten zich tot Maria, twee tot den Keizer.

Summe laudis o Maria
Fac ut nato mente pia

Detur honos glorie.

Qui¹⁾ nam cuncta protrahendo
Videatur puniendo

Culpae fautor inscie.

Scelus nullum impunitum
Reus vidit sed munitum

Putat fidens tempori.

Pergens vires in peccatis
Auget²⁾ dolo sue mentis

Ridet³⁾ quemquam⁴⁾ decipi.

Quid non putas male sanus
Liuor furens liuor vanus⁵⁾

Temptare invidia.

Sed quis contra nos se credat
Si pro nobis deus pugnat

Prefulgens iusticia.

Ergo Caesar quum nec deus
Rerum metas neque tempus

Tuo dat⁶⁾ Imperio,

Sed ut totum frenes⁷⁾ orbem
Imponendo reis finem

Hostili supplicio,

Gaude nam te praeferentem
Ut Romanam regas gentem

Vocat in imperium,

Cunctis ita⁸⁾ ut sis terror
Grave quos infestus error

Fert in praecipicium.

1) Variant in de 4e stem Cui.

2) Fout in den druktekst Augit.

3) v.d. B. las hier verkeerdelijk videt.

4) v.d. B. las verkeerdelijk quemque.

5) Al de teksten, ook v.d. B., geven Liuor furens liuidus. Maat, rijm en zin geven de juiste lezing aan de hand.

6) v.d. Borren leest willekeurig dant.

7) frenas op de muziekbladen; in den druktekst, ook bij v.d. B., frenat.

8) In den druktekst Ita cunctis.

[p. 34]

Den commentaar, die den tekst van elke halve strophe uitvoerig bespreekt met aanhaling van tal van bewijsplaatsen, vooral uit het Corpus iuris, ook verzen van Horatius en van Ovidius, zullen we hier niet weergeven; liever laten we eene prozavertaling van den inhoud volgen:

[p. 35]

Vierstemmige muziek met initialen. De aanhef van den zang Summe laudis o Maria.

O Maria, hoogloflijke maagd, maak dat Uwen zoon uit vromen zin roem en eer worde gegeven. Immers daar in alle dingen de bestraffing zoo lang uitblijft, zou het kunnen schijnen alsof hij door onbekendheid met de schuld het kwaad begunstigt. De schuldige heeft wel gezien dat geen misdrijf ongestraft blijft, maar hij meent veilig te zijn, vertrou-

[p. 36]

wende op den tijd. Voortgaande in de zonde vermeerdert hij zijn krachten door de arglist van zijn gemoed, en lacht er om dat iemand wordt bedrogen. Wat al niet meent gij, razende, maar machtelooze, afgunst, in uw nijdigheid te kunnen beproeven? Maar wie zal het wagen tegen ons te zijn, als God schitterend door zijn gerechtigheid voor ons strijdt?
Dus, Caesar, daar God aan uw rijk geen eindpalen stelt, en geen tijdgrens, opdat gij de geheele wereld moogt in toom houden en het misdrijf door wrekende straf bedwingen - verheug u, want hij roept u tot de heerschappij om het Romeinsche volk dat u verkiest, te regeeren, zóó dat ge een schrik moogt zijn voor allen die hun vijandige dwaling in den vreeselijken afgrond drijft.

Aan dit gedicht sluit onmiddellijk een ander aan, in geheel verschillende versmaat. Van der Borren behandelt de beide zangen als één geheel; uit muzikaal oogpunt misschien terecht. Maar het is inderdaad een zelfstandig gedicht, een bede rechtstreeks tot God gericht. De versmaat is ook weer aan de kerkhymnen ontleend: ‘Rerum creator optime, Rectorque noster aspice’ heft de morgenzang van den H. Ambrosius aan. Onze renaissance-dichter neemt de maat over, maar in plaats van eenvoudige verbinding van twee rijmende verzen, bouwt hij ook hier, als in den vorigen zang, strophen van zes regels.

Pastore nato patriae
Patre facto insidiae

Fugantur tuo numine.

Per te¹⁾ mutato solito
Cursu iam sol reciproco

Mire nos beat ordine.

Precamur ergo cunctipotem²⁾
Nobis ut almum Caesarem

Per quem miramur ocia,

Cum fausto gradu Austriae
Conservet tam Caesarie³⁾

Per infinita secula⁴⁾.

‘Door Uw goddelijke leiding is de geboren herder vader des vaderlands geworden en zijn alle listen en lagen te schande gemaakt.

1) Met tuo numine en per te richt de zanger zich tot God; onjuist betrekt v.d. B. in zijne vertaling ‘ta puissance’ en ‘grace à toi’ op den Keizer.

2) Alle teksten geven deze juiste lezing; v.d. B. las verkeerd cunctipotens en corrigeerde verkeerd cunctipotentem.

3) Alle teksten geven deze lezing; v.d. B. las afwijkend Caesari.

4) In de muziekbladen is deze tekst gewijzigd: Maximilianum in secula.

[p. 37]

Door U heeft de zon den gewonen loop gewijzigd en begunstigt ons wonderbaarlijk door het verkeer tusschen de landen. Dus bidden wij den Almachtige dat hij ons den zegenbrengenden Keizer, door wien we met bewondering rust en vrede genieten, spare, met gelukkigen voortgang van het zoo keizerlijke Oostenrijk, door de eeuwen heen zonder einde.’

Dit gedicht is misschien niet het krachtigste, maar zeker niet het minst merkwaardige van de zangen, omdat we hier niet met vage beschouwingen worden bezig gehouden, maar met zeer bepaalde toespelingen, waarop de commentator ook wijst. Maximiliaan wordt aangeduid als de geboren herder, en gewezen wordt op de groote moeilijkheden waarmee hij heeft te kampen gehad, en die hij heeft weten te overwinnen. De schrijver stelt ook in zijn prozatekst uitdrukkelijk in het licht, dat zijn grootheid als heerscher juist daarin uitkomt, dat hij in tegenspoed nooit terneergebogen, in voorspoed nooit overmoedig wordt, maar zich altijd gelijk blijft. Met den veranderden loop van de zon doelt de dichter volgens zijn verklaarder op den nieuwen weg voor het handelsverkeer met Indië, daar de waren nu over en weer - reciproco ordine - niet meer langs den langen en duren landweg - ‘ex Calicotta iam longo terrestri circumducta itinere maximis impensis’ - maar ‘breviori compendio ad nos influxa ad Indiae usque terminos refluere videntur’. Een aardige uiting van den sterken indruk, dien de wijziging in het wereldverkeer maakte. In 1506 hadden voor 't eerst de Duitsche kooplieden deelgenomen aan den tocht van d'Almeida naar Calicut, en zoo waren Indische waren rechtstreeks aangevoerd (zie Het Boek, 1924, blz. 86); nieuwe toebereidselen voor uitvoer daarheen waren dus zeker in vollen gang in den tijd dat deze zangen werden gemaakt (1508).

Aan de slotwoorden is in de muzikale bewerking eene persoonlijke wending gegeven; het is daar Maximiliaan die tot in de lengte der eeuwen moet gespaard blijven. De juiste lezing is stellig de onpersoonlijke van den gedrukten tekst.

Hiermede mogen we onze bespreking van deze zangen besluiten. Wat de versiering betreft, mag nog worden gewezen op de hout-snee-initialen die hier bij de muziek zijn gegeven, afzonderlijke blokjes in het groote houtsneeblad ingevoegd, zoowel op de bladzijden 10 en 11 de S (Summe laudis), als op blz. 14 en 15 de E (Ergo Caesar). Van elk dier beide letters vier verschillende blokjes, voor de vier stemmen, de eerste S groot met een aanbidding

[p. 38]

van Maria, waarin op een lint de woorden ‘Sub tuum praesidium ad te confugimus’. Zie de afb. op blz. 34.

Na de muziekbladen, op blz. 23, is de groote houtsnede van blz. 3, de Keizer met den H. Geest en de keurvorsten, nog eens gegeven, nu zonder bovenschrift, en in den commentaar op de volgende bladzijden (24-29) zien we weer geregeld houtsnee-initialen.

De commentaar gaat over in eene verhandeling over het Oostenrijksche huis (blz. 29) gevolgd door eene lange aanhaling uit de Chronica chronicarum, fol. 183, en eene uiteenzetting in enkele regels van de vier kolommen waarop de keizerlijke macht steunt, ‘scilicet quatuor duces, quatuor marchiones, quatuor lantgrauios, quatuor burggrauios, quatuor comites, quatuor barones, quatuor liberos, quatuor milites, civitates quatuor, villas quatuor et rusticos’.

Ter wille der volledigheid mag ook hier volgen, wat de verklarende Nederlandsche tekst op blz. 2, voortloopende op blz. 39, van dit hoofddeel van het boek zegt.

¶ Daer na volcht een loefliken nyeuwen sanck met noten te singhen oft aldus te lesen die gemaect is tot glorien ende tot loue der glorioser ioncfrouwen moeder ende maget Marien. Ende ter eeren ende waerdicheit der doerluchtiger paciencien ende goedertierenheit ons alregene-dichsten heren keysers Maximiliani. ¶ Die sake waeromme dat desen sanck nu ghemaect is, Ende wie oeck die ghene sijn dien gemaect hebben ende doer wat oersake metten indulgencie daer toe gegeuen Sal die ghene vinden die lesende wort den brief die naden sanck volcht ende seyt aldus: Tuis quas iam etc. ende: Cecinisti amice. Neemt nu in uwen herten volstanticheit ende leest, wederleest, ondersoect ende merct. Ende ist dat ghijt ten eersten male nyet en kont verstaen? vraget. Ende ghi sult leeren kennen die mogentheit waerdicheit grootheit ende macht des keysers. Aldus aendachtelick ouerlegt ende singt met luder stemmen den loeflicken nyeuwen sanck Summe laudis o Maria. Wilt oock met lijdsaemicheit draghen oft daer inne nyet al ghescreuen en is dat dienende is tot lof ende eere des alredoerluchtichsten heren ons heren keyser Maximiliaen. Want in gheenen dinghen ghebreckelick te sijn Dat behoort alleen god toe.
¶ Aenmerct ende overlegt sulcx als inder exposicie nae dinterpretacie des waerlijcx rechts ghemaect, hier voerscreuen staet. Volcht daer nae tot meerder bewijsingen ende sterckenissen der exposicien Dat ghene dat gescreuen staet in Cronica cronicarum....

[p. 39]

Uit den commentaar. Druk met initiaal. Aanhaling uit Ovidius.

5. Ode op Keizer Maximiliaan

Op bladz. 32 en 33 vinden we weder een gedicht ter eere van den Keizer, maar van wezenlijk ander karakter dan de reeds besproken zangen. Hier is niet de middeleeuwsche kunst van de

[p. 40]

kerkhymnen nagevolgd, maar de klassieke Romeinsche dichtkunst. Het is eene Sapphische ode, naar het model van die van Horatius, bepaaldelijk van het Carmen Saeculare. De druk is ver van onberispelijk; ik laat hier den tekst volgen, zooals die naar mijne meening moet luiden, met aanwijzing in noten van de aangebrachte wijzigingen, afgezien van spellingkwestietjes.

Auctor et princeps operose mundi
Quique deceptis opifer fuisti
Gentibus iudex¹⁾ rediturus²⁾ idem

Omnibus aequus.

Quam potens rerum fueras creator
Quam dator largus redimis salutem
Quam redis³⁾ iustus trutinator orbis

Quam sapiensque.

Cum velis iustus homines tueri
Mirus es causae melioris actor
Mirus iniuste⁴⁾ domitor querele

Hostis iniquis.

Suetus humanis animis praeesse
Mitigas saevos, placidos acerbas
Sontibus sontes agitas et hostes

Hostibus urges.

Noxiis addens ovium pavorem
Fortium iustis animos leonum
Militum multas acies retundis

Agmine parvo.

Tu iubes ventis sileant, silentque
Praecipis ponto tumeat, tumetque
Imperas lunae lateat, latetque

Sanguine tincta.

Vere canentes hyemes virenti
Turbidas coelo pluvias sereno
Saepe permutas, facies et usus

Mensis et anni.

Tanta cum regi dederis romano
Audias voces iuvenum senumque
Audias grates hominum precesque

Iusta petentum.

1) In den druk een punt na iudex.

2) Corr. voor redditurus.

3) Corr. voor reddis.

4) Corr. voor iuste.

[p. 41]

 

Inde non cesses melior patronus

 

Cum suis regem populis tueri.

 

Principem serva, subolem domumque

 

Adde triumphos.

 

O decus serves decus hoc precamur

 

Caesari natum simul et nepotem

 

Indolis mirae. Videat regentes

 

Tempore longo.

 

Hisque sic patrem foveas avumque

 

Cuius exemplo peragant iuventam

 

Et suis gestis fuerit senecta

 

Gratior illi.

 

Sic regant orbem dominando recte,

 

Quo fidem nobis pius ut dedisti.

 

Protegant semper, citiusque vincant¹⁾

 

Illius hostes.

 

Et feros Turchos rabidasque gentes

 

Pellere et castris spoliare victos

 

Ut queant regna et reparare quondam

 

Christicolarum.

 

Prosperes²⁾ gressus animique motus

 

Austriae stirpis faveasque, felix

 

Coeptaque³⁾ a priscis patribus per omne

 

Proroget aevum⁴⁾.

 

Haec mari ac terra vigeat parando

 

Gloriam semper, ferat et sub ortus⁵⁾

 

Solis et casus crucis alma signa

 

Nomine christi.

 

Inde caelestem⁶⁾ meritis triumphum

 

Consequi tandem mereantur⁷⁾ omnes

 

Cum bonae legi dederint⁸⁾ subactum

 

Robore mundum.

 

Haec rogat noster chorus ut perennem

 

Gloriam aeternus pater atque natus

 

Spiritus sanctus deus exsequatur⁹⁾

 

Trinus et unus.

 

¶ Laus deo in altissimo.

Schepper en zorgzame bestuurder van de wereld, die de hulpbrenger zijt geweest voor de teleurgestelden, en die zult wederkomen als rechtvaardig rechter over alle volken!

1) Corr. voor vincunt.

2) Corr. voor prosperos.

3) Corr. voor Cepta quo.

4) Corr. voor eum.

5) Corr. voor subortus.

6) Corr. voor celestium.

7) Corr. voor mereamnr.

8) Corr. voor dederunt.

9) Corr. voor et sequatur.

[p. 42]

Wat waart ge een machtig schepper aller dingen, hoe mild schenkt ge het heil en koopt den zondaar vrij, hoe komt ge weder als onderzoeker van de wereld, rechtvaardig en wijs!
Wanneer ge rechtvaardig wilt zorgen voor de menschen, zijt ge een wonderlijk pleitbezorger voor de goede zaak, een wonderlijk bedwinger van onrechtvaardige klachten, vijand voor de slechten.
Gewoon de menschenziel te leiden, verzacht ge de heftigen, wekt ge de kalme geesten op; de schuldigen bestrijdt ge door de schuldigen, de vijanden benauwt ge door de vijanden.
Aan de schuldigen geeft ge de vreeze der lammeren, aan de rechtvaardigen den moed van sterke leeuwen. Groote scharen van strijders werpt ge terug met eene kleine keurbende.
Aan de winden beveelt ge te zwijgen, en ze zwijgen; aan de zee schrijft ge voor, zich te verheffen, en ze verheft zich; de maan gelast ge, dat ze zich verschuile, en ze gaat schuil, rood als bloed.
De grauwe winters verwisselt ge dikwijls voor de groenende lente, sombere regenbuien vervangt ge door helderen hemel, ge wijzigt voorkomen en loop van maand en jaar.
Hoor nu, daar ge zoo groote macht hebt gegeven aan den Romeinschen Koning, de stemmen van jongen en ouden, hoor den dank der menschen, en de beden van hen die vragen hetgeen recht is.
En houd niet op, als beter verzorger den Koning met zijne volken te beschermen. Bewaak den Vorst, en zijn kroost en zijn huis. Geef hem triomfen.
O, we bidden u, bewaar dit kostbare kleinood, den zoon van den Keizer en zijn kleinzoon van wonderlijken aanleg. Moge hij hen nog zien regeeren, langen tijd.
En koester voor hen den vader en den grootvader. Dat ze naar zijn voorbeeld hunne jeugd richten, en moge door hunne daden zijn ouderdom verhelderd zijn.
Mogen zij zóó de wereld besturen als rechtvaardige heerschers, zooals Gij ons door Uwe trouw hebt doen gelooven. Mogen zij hem steeds beschermen en zijn vijanden overwinnen.
En mogen zij de woeste Turken en de razende ongeloovigen verdrijven, overwinnen en uit hun kamp jagen, om eens het Christenrijk te kunnen herstellen.
O, maak den voortgang en het streven van het huis Oostenrijk voorspoedig, begunstig het; moge het, wat de vaderen hebben begonnen, gelukkig voortzetten tot in lengte van tijd.
Moge het ter zee en te land krachtig zijn, steeds roem behalen, en naar Oost en West de roemrijke kruisvaan dragen in den naam van Christus.
En mogen zij allen door hunne verdiensten ten laatste den hemel-

[p. 43]

schen triumf verdienen, wanneer zij de wereld met kracht zullen hebben onderworpen aan het Evangelie.
Dit vraagt ons koor, opdat de Eeuwige Glorie het deel moge worden van den Hemelschen Vader, den Zoon en den Heiligen Geest, den Drieeenigen God.

Als dichtwerk staat deze ode èn door vorm èn door inhoud boven de werken van de gebroeders de Opitiis. De ode is ouder. De zangen van de gebroeders zijn, volgens den auteur van inleiding en commentaar, van 1508, en deze ode is gemaakt toen de zoon en de kleinzoon van Maximiliaan in leven waren, dus vóór den dood van Philips den Schoone (1506), maar na de geboorte van Karel V (1500). En we kunnen met waarschijnlijkheid nog precieser zijn: het zal wel de geboorte van den jongen prins zijn geweest, die den dichter inspireerde; de zang is dan een werk van het jaar 1500. Het was een gelukkige greep van den samensteller van het boek, dat hij dezen ouderen zang aan de lofzangen van 1508 toevoegde. In den tekst die een overzicht geeft van den inhoud en den gedachtengang van het boek, wordt van deze ode met geen woord gerept; misschien is eerst gedurende den druk de gedachte gerezen, den zang nog in te voegen.

6. De verdere inhoud van het boek (blz. 34-38)

Van hetgeen na de zangen nog volgt, geeft het vervolg van de inleiding (blz. 39) dit overzicht:

¶ Soe voer allen anderen Keyseren ende Coningen voersz. sonderlinge onsen alre genad. heren keyser Maximiliaen voerhouden is die grote godlicke gaue, als dat sijn Ma. vinden ende ontdecken souden laten, die grote waerdige heylige Reliquie ende heylichdomme langhen tijt bynnen Trier in mueren ende steenen besloten. Dat te vermoeden is dattet omme sekeren ghenaden ende doechden hem gegonnen is, tot sterckenisse ons heyligen gheloefs. Soe sijn daer om tot sijnre Ma. eeren gemaect die verskens vanden [d]rie ingestorten duechden, als Fides Spes ende Caritas Aengaende Sit formata fides. ende Quis rogo sit etc.
¶ Want die duecht des soens is een glorie des vaders. Daeromme wort hier na geset een figuere vanden doerluchtichsten ende grootmogensten heren, heren Karels prince van Spaengien tween Cecilien ende Jherusalem, Eertshertoge van Oestrijck, hertoghe van bourgondien etc. daer die Keys. Ma. grootvader van is. Daer doer dat huys van bourgondien dus merckeliken bouen allen anderen nacien verheuen verwect ende

[p. 44]

vermaent wort der keys. Ma. behoerliken dienst te doen. Heeft die prince voergenoemd die heren van sijnre oerden, geheeten die heren vanden gulden vlies, samentlick daeromme vergadert verkondiget ende laten weten tghene dat voersz. staet, ende daer by des ghelijcx dat gulden vlies te onderhouden ende te beschermen. Welcke heren vanden gulden vlies dese vermaninge gehoort hebbende ende innichlick versaemt sijnde, met handen ende monden gheloeft hebben gehoorsaem te sijn, sijnre ghenadeliken ghebot. Ende dat segghen die verskens daer bi ghescreuen. Sunt nobis pro domino dextre parate nostro.
¶ Int sluyten van des voersz. staet wort in cleynder formen ende figueren gheprint die stadt van Antwerpen, daer inne desen sanck scriftueren ende alle figueren gemaect ende ghedruct sijn. In welcke stadt die borgers ende inwoenres eendrachteliken ende vredeliken rusten ende bloyen in payse ende in vrede. Hoe nu in dese stadt te water oft te lande eenen toeganck ende wtganck is dat machmen claerliken daer inne sien. Welcke stadt die almogende god wil beschermen ende vermeeren met meer ghelucx ende voerspoet.

Drie dingen meende de samensteller van het boek dus nog te moeten geven, eene hulde aan Maximiliaan naar aanleiding van het vinden van de heilige reliquieën te Trier, eene huldiging van den jongen prins Karel, die juist meerderjarig geworden, in de Bourgondische en de Spaansche landen de regeering had aanvaard, en eene afbeelding van de stad Antwerpen. De teksten over deze drie onderwerpen zijn kort, bijna geheel in vers, maar van geenerlei waarde of beteekenis, maar de beide groote houtsneden, Karel met de ridders van het gulden vlies, en de stad Antwerpen, zijn prachtig, en sluiten zich waardig aan bij de twee hiervoor beschreven prenten ter verheerlijking van Maximiliaan.

Eene bladzijde (34) is gewijd aan de drie hoofddeugden Fides Spes Caritas, een houtsnede van ong. 9 x 10½ cm. met vier Latijnsche versregels, en eene opdracht van den keizerlijken secretaris van Gelderland, waarin hij met gepaste bescheidenheid zijne verzen schetst als ‘paganico exaratos stilo’. Daaronder een gedichtje in elegische maat, dat aldus begint:

Quis rogo sit, qui nunc Regem nostrum revereri

Et sceptrum mundi iure tenere, neget?

Hic meruit gazas muris detegere¹⁾ pressas

In fidei cultum, quae latuere diu.

1) Er staat detere.

[p. 45]

De nog volgende vier disticha kunnen we met stilzwijgen voorbijgaan. De onderteekening R.K.D.N. die we al kennen en op deskundig gezag uitlegden als Rutger Kynen de Novimagio, leert ons den schrijver van inleiding en commentaar, die zeer behoorlijk Latijnsch proza schrijft, kennen als een slecht versificator.

Op de volgende bladzijde (35) staat de prachtige prent met den jongen prins Karel in vol ornaat met de vliesridders in twee groepen links en rechts, onder een Gothischen boog met al de wapens van de gewesten en het lint met het reeds vermelde opschrift. Boven de prent staat:

Summaria illustrissimi Karoli Castelle legionis et granatorum Regis Necnon Archiducis Austriae ducisque Bourgondiae de praenarratis Conclusio.

[p. 46]

Er onder, in vers, de toespraak van den vorst:

O proceres nostro lateri qui sistitis alto
Quibus ut et dignis respublica nostra defertur
Quesumus ut speculi memores suntote paterni.

[p. 47]

Slotbladzijde van het Latijnsche exemplaar.

Het gedicht gaat voort op de keerzijde (blz. 36); het verdient niet te worden afgeschreven. De versificator zelf zegt:

Desine chare precor, corrodere carmina lector.

‘Dierbare lezer, houd als u belieft op, mijne verzen te beknagen....’.

[p. 48]

De afbeelding van Antwerpen, 17 × 20½ cm., is geplaatst op blz. 38 - de voorzijde van het blad is blank gelaten. Het is weer een prachtstuk; men ziet de stad met torens en kerken, muren en poorten, kaden en kraan, schepen en bootjes op de Schelde, en op den voorgrond het dorpje aan den linkeroever der rivier. Boven de stad op een kronkelend lint: ‘Salue felix Andwerpia. Conseruetur diuina favente gratia.’ Onder de prent in druk een lofdichtje van acht regels, dat we niet behoeven weer te geven.

Het tegenoverstaande blad (blz. 39) bevat het vervolg van de beschrijving, dat we reeds afschreven, en daaronder het colophon:

¶ Gheprint inder stadt van Antwerpen op onser lieuer vrouwen kerckhoff. Bi my Jan de gheet. Int iaer ons heren. M.CCCCC. ende XV. Inde maent Augusti.

Het Latijnsche exemplaar geeft deze mededeeling minder volledig, maar voegt er het drukkersmerk bij: het wapen van Antwerpen met dubbelen adelaar en keizerskroon, Adam en Eva als wapenhouders; en het monogram van den drukker. Zie bl. 46-47.

Vragen we dus aan wie we dit merkwaardige en rijke boek te danken hebben, dan mogen we dezen drukker, van wien we eigenlijk niets anders weten dan wat dit boek ons leert, niet vergeten. Nijhoff vond nog slechts enkele stukken waarin zijn naam voorkomt, het oudste van 1509, het laatste, zijn doodsbericht, van 1533.

Maar we moeten in de eerste plaats den Gelderschen secretaris als den samensteller beschouwen die de zangen met de muziek van Benedictus de Opitiis, van 1508, in handen had gekregen, en er zijne inleiding en commentaar bij heeft geschreven. Deze zangen met muziek, blijkbaar de partituur zelve zooals die voor de voordracht op groot papier was opgeschreven, heeft hij, of zijn vriend N., daarna in hout laten snijden, de ode van 1500 er achter doen zetten, en zelf heeft hij gezorgd voor de verdere toevoegingen, waarvoor hij zich op de verskunst toelegde, wat hem blijkbaar ernstige moeite gaf. Maar verder heeft hij, of zijn vriend N. of de drukker, of hebben zij in gemeenschappelijk overleg, het boek tot een prachtwerk gemaakt, door die vier meesterlijke groote houtsneden er voor te laten maken - naamloos werk, maar zeker van niet minder waarde dan de tekst en de muziek.

C.P. Burger Jr.