Het Boek. Jaargang 17

[p. 192]

Een onbekende almanack van Dodonaeus (1540)

Dank zij de vriendelijke hulp, die ik bij een bezoek aan de Univ.-Bibliotheek te Cambridge van Mr. H.R. Creswick mocht ondervinden, is mij daar onlangs met verscheiden andere fragmenten een klein almanakje onder oogen gekomen. Ik speurde er onmiddellijk een niet onaardige aanwinst voor de Nederlandsche Bibliographie in en een verder onderzoek heeft die eerste indruk nog versterkt. Het is een Almanack des iaers ons Heeren 1541, samengesteld door niemand minder dan de groote botanist Dodonaeus, en er is alle reden dit werkje voor zijn eersteling te houden. Hij noemt zich op het titelblad ‘M. Rembert Dodens, Medecijn te Mechelen in de langhe Schepstrate’. Slaan we de ‘Liste sommaire’ van zijn werken in de Bibliotheca Belgica¹⁾ op, dan vinden we daar, gelijk ook in de Biographie nationale.... de Belgique²⁾, als eerste zijner publicaties de Cosmographica in astronomiam et geographiam isagoge van Mei 1548 vermeld. En verder wordt beweerd dat hij zich in 1546 te Mechelen vestigde en er in 1548 als stadsgeneesheer werd aangesteld³⁾. De Almanack, thans te Cambridge gevonden, legt de verplichting op, deze data en feiten te herzien. Een almanak voor 1541 moet uiterlijk in December 1540 gedrukt zijn (gelukkige omstandigheid, die ons toelaat het boekje nog juist in de Nederlandsche Bibliographie op te nemen), dus meer dan zeven jaar vóór de Cosmographica.... isagoge en tevens hebben we nu het zekere bewijs, dat Dodonaeus niet eerst in 1546, maar al einde 1540 geneesheer te Mechelen was.

Ook in later jaren heeft hij soortgelijke publicaties gegeven. De Bibliotheca Belgica⁴⁾ beschrijft twee edities, een Nederlandsche en een Fransche, van een Almanack ende Prognosticatie voor 1549 en

1) 1e série, D 128.

2) Vol. VI (Brux. 1878), p. 108.

3) ib. p. 88-90.

4) 1e série, D 100 - D 102.

[p. *15]

Titelblad

Blad 16 b

Blad 1 b

Blad 2 a

[p. 193]

verder een Nederlandsche voor 1558. De twee eerste in plano en dus in vorm sterk afwijkend van onze Almanack voor 1541, die in 16^o is. Die van 1558 echter vertoont er, naar de beschrijving te oordeelen, groote gelijkenis mee; formaat, omvang en de indeeling van de kalender stemmen overeen.

Volgens het colophon was ons boekje ‘te coope Tantwerpen in onser vrouwen pant, op de Camerpoortbrug, by my Ian Cock’. Het lijkt me in hooge mate waarschijnlijk, dat Jan Cock, alias Joannes Coccius, niet alleen de drukker, maar ook de uitgever is geweest. Hij behoort tot de drukkers, die nog juist even in onze Nederlandsche Bibliographie optreden met een uitgave van 't jaar 1540¹⁾. Wel zegt Olthoff²⁾, dat hij al in 1530 werkzaam was, maar eer ik zelf een druk van dat jaar aanschouw, blijf ik sceptisch tegenover die mededeeling staan en neem liever 1540 als beginjaar van zijn werkzaamheid aan. Zijn drukkersmerk, dat hier op bl. 1b voorkomt (zie reproductie) was mij nog niet bekend; het komt niet bij Van Havre³⁾ voor. Vuur en vlammen van het merk zijn in het origineel rood afgedrukt.

Het boekje is in 16^o en heeft 16 bladen, A - B⁸. Er wordt te Cambridge niet één exemplaar van bewaard, maar een heele collectie gevouwen en onopengesneden bladen, waaruit men twee ongeveer complete exemplaren kan samenstellen en dan nog vier katernen B overhoudt. Klaarblijkelijk zijn ze als opvulsel van een band gebruikt, doch vanwaar ze afkomstig zijn, is te Cambridge niet meer bekend.

Men vindt hiernevens de reproducties van bladen 1a, 1b, 2a en 16b. Behalve het gereproduceerde bevat het boekje op 2b de verklaring der gebruikte teekens; op 3a een vermaninghe zich te wachten op ‘ongeluckighe daghen’ eenige excessen te doen en vooral toe te zien geen lichaamsdeel te kwetsen, ‘dat gheregeert wort doer het teken dat die mane doerwandelt’; op 3a - 4a de eclipsen van het jaar 1541; op 4a een houtsnee, het z.g. ‘ledemanneken’, een menschelijke figuur, waarbij is aangegeven welke teekenen van de dierenriem invloed op de verschillende lichaamsdeelen hebben volgens de medische wetenschap. Dan

1) Zie ald. no. 1023.

2) F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen, enz. (Antw. 1891), 19.

3) G. van Havre, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois. I-II (Antw.-Gent 1883-'84).

[p. 194]

volgt op bladen 4b - 16a de hoofdschotel, de kalender van Januari - December, over dwars gedrukt. Het colophon op 16b sluit het boekje af. Het geheel is in rood en zwart gedrukt.

Men ziet het, van hemelschokkende aard is de vondst niet bepaald. Maar deze Almanack, op zichzelf een doodgewoon en vrij onbelangrijk boekje, is als eerste, onbekende uitgave van een groot man toch wel van eenige beteekenis.

's-Gravenhage, Juni 1928.

M.E. Kronenberg.