Het Boek. Jaargang 17

[p. 366]

Varia

‘Den ouden Adam’

Onder dezen titel verscheen reeds in 1521, bij Claes de Grave te Antwerpen, een Nederlandsche uitgaaf van het bekende werkje ‘Theologia Deutsch’, dat in 1518 met eene voorrede van Luther in het licht was gegeven. Het is een paar eeuwen lang populair geweest, blijkens de herhaalde herdrukken. Het behoort tot die werken, die in de tweede helft van de 16e eeuw door de strenge calvinisten werden veroordeeld. Het is dus heel natuurlijk dat de heer Bruno Becker na zijne interessante bibliografische studie over Sebastiaan Franck (zie hiervóór blz. 215) zich er toe heeft gezet, ook van de uitgaven van de Duitsche Theologie een overzicht op te stellen (Ned. Arch. v. Kerkgesch. XXI, 3). En hij heeft daarmee weer een goed werk gedaan. Het boekje moet, zooals gezegd, populair zijn geweest, en toch zijn de oudere uitgaven er van alle zeer zeldzaam. Ook zijn ze aan den titel niet op het eerste gezicht te herkennen, terwijl er daarentegen andere boekjes zijn die bijna gelijkluidende titels dragen. De onderzoekers die vroeger aandacht aan het onderwerp hebben gewijd, zooals Van Toorenenbergen en Doedes, hebben geen volledig overzicht kunnen bijeenbrengen. En ook nu zijn er nog onopgehelderde vermeldingen, zooals die van een druk van 1564 bij een geheel onbekenden drukker Gregorius Trauwers.

Becker beschrijft de Nederlandsche zestiende-eeuwsche drukken, Den ouden Adam van 1521, de Theologia Duytsch zonder jaar, maar door hem na 1557 gezet, door een onbekenden vertaler R.V.S., en de Theologia Germanica overgezet door E.X., door Plantijn uitgegeven in 1590. Daarnaast nog drie uitgaven in ‘Oostersch Nederlandsch, Saxisch of Nederduitsch.’ Ook over de zeventiende-eeuwsche drukken vertelt hij 't een en ander. En eindelijk spreekt hij met eenige uitvoerigheid over de aanhangers en bestrijders van het boekje; ook hier vinden we Marnix en Coornhert tegenover elkaar. Zoowel voor de Nederlandsche bibliografie als voor de kerkgeschiedenis is ons hier een belangrijke studie gegeven.

B.

‘De bekende Groenlandvaarder Willem Barents’.

De vondst van het handschrift van Willem Barents, door mij in een vorige aflevering (blz. 225) meegedeeld, werd spoedig ook ter kennis gebracht van de lezers van het Handelsblad (6 Nov.) maar met eene curieuse toevoeging.

Ik herkende ‘een werk van den bekenden Willem Barents’; de steller van het courantenbericht herkent ‘een werk van den bekenden Groenlandvaarder Willem Barents’. Ik moet hem dankbaar zijn dat hij mijn naam niet daaraan verbindt, maar de lezer krijgt nu den indruk dat de heer Verburgt deze dwaasheid zou hebben neergeschreven.

Heb ik met recht van den bekenden Willem Barents gesproken? Er rijst hieromtrent ernstige twijfel bij mij op. Dat het groote publiek Willem Ba-

[p. 367]

rents goed kent, zou ik mij niet hebben verbeeld; zijn werk als cartograaf en als onderzoeker is zeker niet zoo heel bekend. Maar ik meende we a iedereen iets wist van de ‘Overwintering op Nova Zembla’ en dat daarbij ‘de wakkere Barents’ een wezenlijk bekende figuur was. En nu maakt een redacteur van een groot blad hem tot ‘den bekenden Groenlandvaarder’!, Waarschijnlijk suggestie, uitgaande van het ‘handschrift betreffende Groenland’. Of zou de steller Groenland en Nova Zembla voor één en hetzelfde land houden?

B.

Het laatste slachtoffer van het Oera-linda-boek

Boeles eindigde zijne bespreking van de hypothese van De Jong, dat Verwijs de auteur zou zijn van het Oera-linda-boek (zie hiervóór blz. 273) met de vraag:

‘Wie zal het volgende slachtoffer zijn van het O.L.B.?’ En hij voegt daaraan toe: ‘In dit Oera-Linda-Boek, dat zeemansboek, schijnt een meermin te huizen, die ondanks alles wat er geschreven is, telkens kans ziet een geleerde te verschalken en uit den koers te lokken’.

Welnu, De Jong is al niet meer het laatste slachtoffer. De geleerde, dien hij achter zich heeft meegesleept in de kolk, is zijn leermeester H. Brugmans. Zoo juist is in Bibliotheekleven de tekst verschenen van diens voordracht ‘Valsche Historie’, gehouden op het congres van bibliothecarissen in Mei ll. Na bespreking van allerlei historie-vervalschingen van den meest verschillenden aard blijft hij iets langer stilstaan bij de kroniek van Klaas Kolijn, den clapper der Calkoens en het Oera-linda-boek, hetzelfde reeksje al herhaaldelijk op gelijke wijze samengevat. (Zie Het Boek 1913 blz. 143).

Van het Oera-linda-boek geeft hij een overzicht van den inhoud, bespreekt daarna de vroegere strijdschriften en onderzoekingen naar den auteur, en ten slotte het boek van De Jong. En daar blijkt het dat het betoog van dezen zulk een diepen indruk op hem heeft gemaakt, dat hij als zijn slotsom neerschrijft: ‘De zaak staat voor mij zoo: het is wel waarschijnlijk dat Verwijs de maker van het Oera-linda-boek is geweest, maar het dwingende bewijs ontbreekt nog steeds’. De afdoende weerleggingen van Fruin en Boeles hadden hem dus niet overtuigd. Dat De Jong toch inderdaad niet alleen geen afdoend bewijs had geleverd, maar dat zijne hypothese werkelijk op niets steunt, en dat de tegenbewijzen voor het grijpen liggen, had hij niet ingezien.

Zou hij nu nog van dezelfde meening zijn? Er is, dunkt me, eenige hoop dat hij zich uit de draaikolk zal weten te redden. In de Koninklijke Akademie van Wetenschappen heeft hij op 12 November hetzelfde onderwerp behandeld, en daar is, als wij de courantenverslagen mogen vertrouwen, de waarschijnlijkheid al veranderd in ‘eenige mogelijkheid’.

‘Spr. concludeert dat er eenige mogelijkheid bestaat van een auteurschap van Verwijs, maar dat dit auteurschap allerminst bewezen is’.

Nu nog een stapje verder: van de mogelijkheid tot de onmogelijkheid, tot de zekerheid dat Verwijs de auteur niet is!

Het boek van De Jong kan zeer goed in de reeks ‘Valsche historie’ zijne plaats behouden als slotnummer.

B.

Huldigung an Gutenberg

De zesde van de ‘kleine drukken’ van de Gutenberg-Gesellschaft eene ‘Festdichtung’ door Herbert Eulenberg, is aan de leden toegezonden. Het bestuur verzoekt ons, aan dit boekje eene bespreking te wijden.

Wat er echter van te zeggen? De druk, van ‘Genzsch & Heyse Schrift-

[p. 368]

giesserei’ te Hamburg, in Gothische letter, in twee kleuren, is keurig, al kunnen we deze ‘Psalterium’ letter niet bepaald mooi vinden, en den rooden druk van de namen der sprekers niet krachtig. Maar de inhoud is al heel zonderling. Is dat eene Huldiging? Gutenberg, de geniale uitvinder, is voorgesteld als een epilepticus, een halfwaanzinnige, die er alleen op uit is, zijne uitvinding geheim te houden. Fust is een bekrompen geldschieter, die niets van de uitvinding begrijpt, maar zijn geld terug verlangt. Schöffer is de gezel, die wel eerbied heeft voor den meester, maar zich uit eigenbelang liever met Fust verbindt, wiens dochter hij zal trouwen. Beiden zweren het eene oogenblik geheimhouding, hollen het volgende oogenblik de straat op, om de kunst openbaar te maken, en zich als uitvinders op de schouders van de opgewonden burgerij te laten ronddragen. Tegelijk verkondigt de stadsomroeper (‘Der Herold’): ‘Am heutigen Tage ist die Buchdruckkunst erfunden worden’.

Als bespotting van de beroemde uitvinders bedoeld was, zou het niet gekker kunnen! Het is volkomen onzin.

En is dat eene ‘Dichtung?’ De geheele dialoog is in proza. Alleen een inleidende opdracht aan de Gutenburg-Gesellschaft heeft strophenvorm, en een toespraak, die de ‘Zwiebelfisch’ krijschend en grijnzend uitbrengt is in rijmregels: ook enkele verzen die Gutenberg zelf uitspreekt.

Onwillekeurig denkt men bij de lectuur aan enkele van de minst verkwikkelijke Costerverzen ten onzent - maar wij zijn gelukkig al lang over eene dergelijke wijze van huldigen heen.

B.

Pamfletten betreffende eene leening of loterij ten bate van Don Antonio, Prior van Crato

Het Boletim bibliografico da Biblioteca da Univ. de Coimbra (1927) geeft eene photografische afbeelding van een te Rotterdam in 1587 gedrukt pamflet van vier bladen, Remonstrance faicte aux Estats Generaux, waarin de gezant van den Koning van Portugal bij de Staten Generaal aandringt op het houden van eene loterij, ten einde eene vloot te kunnen uitrusten om den Koning van Portugal te steunen tegenover Spanje. Met nadruk wordt gewezen op het groote gevaar dat voor de Republiek zal liggen in de geweldige toeneming van de macht van den Spaanschen Koning, wanneer he hem mocht gelukken Portugal met Spanje onder zijne heerschappij te vereenigen. Het uiterst zeldzame boekje draagt den stempel van de ‘Koninklijke Bibliotheek’, en bevindt zich nog in de Biblioteca Nacional da Rio de Janeiro. De auteur van het artikel in het Boletim, Gomes de Macedo, beschrijft van hetzelfde pamflet een Nederlandsche editie, Remonstrantie overgegeven bij den Ambassadeur van den Coninck van Portugal, gedrukt te Haarlem bij Gillis Rooman, jaren geleden bij Frederik Muller gekocht. Daaruit geeft hij in afbeelding de ‘Forme ende concept van de Loterye’ (3 bladz.) en de ‘Forme en de repartitie van de Prijsen’ (ééne bladz.).

Over dit onderwerp heeft de catalogus-Knuttel twee pamfletten, eenigszins verschillende drukken van een Cort discours, eene opwekking om aan de leening tot steun van den Koning deel te nemen.