Het Boek. Jaargang 19

[p. 225]

Prins Maurits' groote wandkaart van Brazilië in 1664 opnieuw uitgegeven

In de door mij in 1923 uitgegeven Nederlandsche vertaling van Barlaeus', Res Brasiliae, door S.P. L'Honoré Naber, is voor het eerst de aandacht gevestigd op de complete wandkaart van dat gedeelte van Brazilië, dat door Maurits werd bestuurd, en op zijn last was in kaart gebracht. In verreweg de meeste exemplaren van dat boek komen slechts vier bladen voor die gezamenlijk de kust weergeven, terwijl deze niet volstaan om tot een wandkaart te worden samengevoegd. Daarvoor zijn andere bladen noodig, welke thans nog in slechts enkele exemplaren bekend zijn. Het toeval bracht mij in het bezit van een exemplaar van het boek waarin zich deze extra-bladen bevonden, waardoor het geheim van de groote wandkaart werd opgelost. Zij werd in bovengenoemde vertaling in origineele grootte gereproduceerd en voor het eerst in wijder kring bekend gemaakt. Men zie hierover verder de aanteekeningen door S.P. L'Honoré Naber, bij zijn vertaling gevoegd.

Daarin vermeldt de schrijver o.a. dat er nog andere, latere uitgaven van deze wandkaart bestonden, een door Allart & Co. te Amsterdam uitgegeven, waarvan het eenig bekende ex. zich bevindt in de Leidsche Universiteitsbibliotheek, en een uitgegeven bij Clemendt de Jonge, van het jaar 1664. Deze twee latere uitgaven zijn, volgens een mededeeling van Dr. Wieder, niet van de zelfde platen gedrukt. Het tot voor korten tijd eenig bekende ex. van deze laatste uitgave, bevindt zich in het British Museum.

Onlangs kwam ik in het bezit van een exemplaar van deze laatste uitgave. Het is een getrouwe copie van de oorspronkelijke kaart, ditmaal van 9 platen gedrukt. Ieder blad meet ong. 52.5 × 39 c.M., tezamen een wandkaart vormend van 156 c.M. hoog. Rechts onderaan in een cartouche leest men: Praefecturae de Parabia, et Rio Grande, daaronder Clemendt de Jonge excudebat 1664.

De gravure is getrouw nagebootst, doch met het oog op de ver-

[p. 226]

deeling in 9 bladen van vrij wel gelijke grootte, hier en daar gewijzigd. Op de platen zijn de hollandsche namen van de afgebeelde dieren gevoegd, terwijl deze met afbeeldingen van de Honingh bij en Brasilise Mugh zijn vermeerderd. Bovendien zijn de 4 zeeslagen geheel anders en veel grooter afgebeeld.

Tegelijk met deze kaart kwam ik in het bezit van 5 gravures ook door Clemendt de Jonge uitgegeven, en welke hoogstwaarschijnlijk bij deze kaart behooren. Een er van draagt nam. het onderschrift Clemendt de Jonge, excudit. Het zijn reproducties naar evenzooveel platen uit den latijnschen Barlaeus, ongeveer op de helft verkleind, doch met hollandsche inschriften boven de afgebeelde plaatsen. Een er van (No. 5) is op dubbele grootte, in de Latijnsche uitgave bestaat dezelfde afbeelding eveneens uit twee bladen. Deze afbeeldingen hebben ieder 3 vierregelige verzen als onderschriften, waarin de afgebeelde plaatsen ten deele sprekend worden ingevoerd en, zooals men na lezing zal opmerken, niet zonder eenig besef van eigenwaarde hun eigen lof verkondigen.

Ik druk deze onderschriften hierbij af, niet om de dichterlijke waarde ervan, maar om de aandacht op deze serie te vestigen; misschien kent iemand nog meer gravures, die tot deze serie behooren, waar deze zich bevinden, en weet hij of zij met bovenbeschreven kaart, door Clemendt de Jonge, als een nieuw ‘tableau’ of wandkaart werden uitgegeven en wat hem kan bewogen hebben, nog in 1664, een dergelijke prent uit te geven, toen Brazilië voor ons als bezitting haar beteekenis had verloren.

W.N.

Dit is de Hoofd Stad van 't aanzienelikste goed

Dat Duart, uit de vuyst des Land zaadts, had gewrongen

Heur Konincklik gebouw verdronck in mensche bloedt

Toen 't mannelik Sant Bent van Holland wierd besprongen.

Heur Kercken villen in, de kloosters wierden woest,

Heur Bibicibi scheen, van hartzeer uit te droogen,

De milde zoomer wist van mil noch Roszen oest

De Zoete Patates had voedzel noch ver moogen.

In 't kort: de Luister van d'Aeloudenaam verdween,

En Maurits-Stad begon het Hoofd weêr op te steeken.

Dit is des Weereldts Rol: Zo gaat' et in 't gemeen

Want in de Bouw van dit, begint men dat te Breeken.

[p. 227]

Dillenburgum

 

Dit is d'oprechte schetz' van 't Vorstelikke Slot,

 

Een Wieg en Baaker-mat der Graaffelikke looten:

 

Hier ziet men 't kleyn-be-worp waar uit de Waapen godt,

 

Van 't Vrye neederland zen oorspronck heeft genooten.

 

 

 

De Gloeyende yver staakt heur fiere waater val

 

De Dolle donauw schrikt en kruypt weêr in 'er hoolen,

 

Het Moedig Dillen Borg ver baast'er over al,

 

En schrijft de Groot ste naam aan alle beyd de poolen.

 

 

 

De Geele Gujaven boog zich voor Nassaus kroost,

 

En ley zen Aregay voor 's Graaven voeten needer,

 

De Slaafze Piguvien zocht hier zen heul en troost,

 

En Kroonde 't Opper hoofd met d'aller beste veeder.

Ik heb de Vierde-stem, in 't Opperste gezag,

Door mijne aanzienlikheid, van Hooger hand, verkreegen

Wel eer-tijds lag myn Hoofd op Vranckrijx gouwe vlag:

Doch Portugaal ontjoeg de Lely vorst myn zeegen.

Nu spreek ik Spaans noch Frans: maar zuyver Neederlands

De mond van myn Rivier heeft Freedrix naam genoten

Myn koopre borst-weer steekt in wendig zo vol brands,

Dat niemand, van myn Wal, d'Oranje vaan durft stooten.

Ik sweet niets dan Ziroop, myn baard is Zuyker-riet,

Des wordze, alle jaar, tot op 'et vel, geschooren,

Ik steek vol lekkerny, en weet van 't snoepen niet:

Maar Leef, een voudig in mȳ weezen, naar behooren.

Myn sneeuw wit-voor hoofd blinckt van oprechte Eedelheid,

Myn rechter-oog beschouwt het puyk der Wester-landen

Myn lincx heeft heur gezicht int Zuyden uit gespreid:

Maar vindt' er anders niets dan onbewoonde stranden.

[p. 228]

 

Myn Zaalen tarten die van t'Roomsze kaapitool

 

Myn Lust-hof hoeft voor die van 't Ooste nauw te wyken,

 

Myn Plain ver-strek voor Mars een ruyme waapen school,

 

Des moest Borgonje hier de Vlag, voor Nassauw, stryken.

 

 

 

Myn Vyver heeft geen ga in over-vloed van visch,

 

Myn kooken zoekt geen marckt om voor-raad op te koopen

 

Ik heb van als genoeg: maar, och! ik mis! ik mis

 

Het Graafelikke gezag; des is myn eer aan 't sloopen.

De West kust heeft geen plaets die met my eeven aardt,

Myn moedig-waater slot spreekt uit metaalemonden,

Ik heb een Steeneborst, een scharpe Staale staart

En zulck een Voor hoodts plaat daar niemand door kan wonden

My Brug, door Nassaus vlyt, ten water uit gebouwt,

Verstrekt, voor 't scharp-gezicht, een nieuw en achtste wonder

Het Eyland, dat de naam noch van Antoony houdt

Past in dit on-weer, op geen Portugesze donder

Mijn Rechtze en linckze narm bevaamen Zestig myl

Mijn Schoot is een Ver-trek voor d'aller-kloekste Schepen

Ik schiet, in 't wrokkend hart, met een gedopte pyl

Op Maurits harszen pan wel eertyds scharp gesleepen.

Clemendt de Ionghe excudit.