Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 257]

Engelsch boekje over de wederdoopers, te Antwerpen gedrukt (1535)

Onder het vele goede, dat studiereizen opleveren, moet het persoonlijk contact met buitenlandsche vakgenooten niet te licht worden geteld. Bij gezelligheid, brengt het meermalen rijke winst voor ons werk. De Nederlandsche Bibliographie van 1500-1540 tenminste dankt er menige kostelijke bijdrage aan.

Op het bestaan van het boekje, getiteld A treuue nyeuu tydynges of the wonderfull worckes of the Rebaptisers of Munster in Westuaell, heeft een Londensch vriend en collega, Col. F. Isaac, mijn aandacht gevestigd. Het eenige bekende exemplaar ervan bevindt zich in de bibliotheek van Sir R.L. Harmsworth te Bexhill-on-Sea. Het wordt, zonder verdere toeschrijving of dateering, vermeld in de Short-title Catalogue no.564¹⁾. Col. Isaac, een voortreffelijk typen-kenner, vermoedde reeds, dat het een druk van Mart. de Keyser was en vroeg mijn oordeel. Het kostbare boekje werd door Sir Harmsworth met de grootste welwillendheid toevertrouwd aan de koerier en op de Britsche Legatie hier ter stede tot mijn beschikking gesteld. Dank zij foto's, die ik op het Alg. Rijks-Archief kon laten maken, is het mij verder mogelijk geweest, de tekst later met andere uitgaven te vergelijken.

Gunstige omstandigheden dus, met niets dan medewerking van alle kanten.

Wat de uiterlijke zijde van het boekje betreft, het bleek inderdaad, gelijk Col. Isaac verondersteld had, een druk van Mart. de Keyser te zijn. De initiaal H op bl. 1b, ons bekend uit de reproductie in Nijhoff's Art typographique VIII. 33, wees dadelijk in de richting van deze drukker²⁾. Ook de typen komen bij hem

1) A short-title Catalogue of books printed, in England, Scotland & Ireland and of English books printed abroad. 1475-1640. Compiled by A.W. Pollard & G.R. Redgrave with the help of G.F. Barwick, etc. etc. (Lond. 1926).

2) Dezelfde defecten in de lijst van de initiaal, in 't bizonder de hap uit de onderrand, zijn overtuigende bewijzen van identiteit.

[p. 258]

voor, in volmaakt gelijke vorm¹⁾. Slechts van de initiaal T op bl. 1b, hoe vertrouwd hij mij voorkomt, heb ik in de beschikbare drukken van Mart. de Keyser geen ander voorbeeld kunnen vinden.

Het is lang niet de eerste keer, dat wij Mart. de Keyser als boekenleverancier voor de Engelsche markt zien optreden. Ten deele waren het verboden boeken, zonder zijn naam verschenen; enkele hebben een gefingeerd adres²⁾.

De beschrijving van het Wederdooper-boekje, bestemd voor het vervolgdeel der Ned. Bibliographie, wordt hier als Bijlage gegeven. Onze belangstelling wendt zich thans tot de inhoud, in dit geval lang niet van beteekenis ontbloot.

Het kleine geschrift, slechts 6 bladen groot, bevat een relaas der gebeurtenissen te Munster geschied gedurende de zomermaanden van 't jaar 1535, tijdens de bangste ure van 't beleg. Jan van Leyden heerscht er als Koning, maar over een verhongerend volk. Dan krijgt ‘Hansken of the longe streate’ verlof - in het Duitsch is hij bekend als ‘Henszke von der langen strassen’ of ‘Hensel Eck von Langenstraten’³⁾ - hulp van buitenaf te gaan halen. Hij verlaat de stad, pleegt verraad en weet in de S. Jansnacht troepen van de Bisschop binnen de stad te krijgen. Zoo stort het nieuwe Jeruzalem ineen. Met de gevangenneming van Jan van Leyden en Knipperdolling en de plundering der stad eindigt het verhaal.

Het kwam mij al dadelijk zeer onwaarschijnlijk voor, dat een dergelijk Engelsch relaas oorspronkelijk zou zijn. Bij 't speuren naar het origineel bleek hier de titelhoutsnede ongevraagd een goede wegwijzer te wezen. Ze komt voor in vrijwel gelijke gedaante op vier Duitsche uitgaven; de reproductie van een ervan geeft Geisberg⁴⁾. De titel van degene, waarvan een herdruk mij ter

1) Teksttype = Nijhoff, Art typographique II, M. de K. III. 10. Regel 1 titel = ibid. IX. 42, r. 1. Over het opschrift naast de titelhoutsnee ‘Aetatis 26’ heb ik even getwijfeld, of het in houtsnee dan wel in losse typen is gezet. Het laatste lijkt mij waarschijnlijker. Het is dan de type ibid. III. 12 (rr. 1-2); V. 21 (r. 2); VII. 31 (r. 1).

2) Uitvoeriger heb ik hier over gehandeld in Transactions of the Bibliographical Society IX (Oxf., etc. 1928), 159-160.

3) Zie het later te noemen Warhafftiger bericht en bij H. von Kerssenbroick, Geschichte der Wiedertäufer zu Münster in Westphalen (Münst. 1881), 671.

4) Max Geisberg, Die münsterischen Wiedertäufer und Aldegrever (Strassb. 1907) S. 39, Fig. 4; de druk wordt door hem (S. 40) aan Jos. Klug te Wittenberg toegeschreven. Een ex. wordt bewaard, naar ik van Prof. Geisberg mocht vernemen, te Gottingen, Univ. Bibl. Van twee andere uitgaven met vrijwel dezelfde houtsnee bevinden zich o.a. exx. in de Pr. Staats Bibl. te Berlijn. Zie P. Bahlmann, Die Wiedertäufer zu Münster. Eine bibliographische Zusammenstellung in Zeitschrift f. vaterl. Geschichte u. Alterthumskunde 51 (Münst. 1893) S. 147-148. In de Sonderdruck van dit opstel is, naar Prof. Geisberg mij meedeelde, een blad met aanvullingen gevoegd; hierop wordt nog een vierde uitgave met dezelfde titelhoutsnee vermeld, waarvan een ex. in de Univ. Bibl. (vroegere Paulinische Bibl.) te Münster is. De druk te Göttingen, waaruit Geisberg de houtsnee reproduceert, ontbreekt bij Bahlmann. Wel wordt er door Bahlmann nog een uitgave Keulen, ‘bei St. Lupus’ vermeld. Zelfde tekst, maar andere houtsnee. Zie Geisberg, a.a.O., S. 38, Fig. 3 (ex. in de vroegere Lipperheidesche Kostümbibl. te Berlijn, nu in de Staatliche Kunstbibl.).

[p. 259]

beschikking stond, luidt: Warhafftiger bericht der wunderbarlichenn handlung der Deuffer zu Münster in Westualen¹⁾. Bij lezing trof mij onmiddellijk, dat de Engelsche tekst er een woordelijke vertaling van is. Over 't algemeen zeer nauwkeurig. Slechts een enkele keer heeft de vertaler het Duitsch niet begrepen.

Duitsch	Engelsch^2)
S. 6-7: .... und kein menschliche speisz mer in der stadt vorhalben was dann pferdsheut und ochsenheut, die nomen sie auch unnd schnitens clein unnd sodens mitt wasser bisz sie weich wurdenn, ...	Bl. 2a: ... ↊ ther was none other mans foode in the cite/ then horsse and oxen heades/ the which they toke and cotte them small and did syethe them with water whyls they ware tender/...
Van de paarden- en ossenhuiden heeft de vertaling paarden- en ossenhoofden gemaakt en het Engelsche verhaal verliest er alle zin door. Mocht het nog noodig zijn, dan bewijst een dergelijke plaats de prioriteit van de Duitsche tekst volkomen.
Karakteristiek is ook de volgende vertaling:
S. 9: ... und kam also fier meil wegs von Münster, in ein stedtlein zum Ham genant, ... bald hat er ein beschicken lassen welcher mit Namen Meinhart vom Dam, der was da wonhafftig und ein öberster in frieszland gewest, ...	Bl. 3a: .... and so wente foure leegs from Munster in a lytell towne caled ham/ ... And streyght fourthe he sente for oone the whiche was naemede my lorde of the dame and had his dwellinge theare/ and had beene oone of the heades of Fryslande/ ...

1) Een gedeeltelijke, gemoderniseerde afdruk heeft C.A. Cornelius gegeven in Raumers Histor. Taschenbuch, Folge V, Jahrg. II (Leipz. 1872), 231-246. De woordelijke en volledige herdruk, waarheen in de volgende aanhalingen verwezen zal worden, is te vinden in Zeitschrift f. vaterl. Geschichte u. Alterthumskunde 33 (Münst. 1875), 5-18 met een inleiding van E. Friedlaender (S. 3-4).

2) Afkortingen in de Engelsche tekst zijn opgelost.

[p. 260]

Klaarblijkelijk is de eigennaam ‘Meinhart vom Dam’ aangezien voor ‘Mein Herr vom Damm’ en zoo vertaald in ‘my lorde of the dame’.

Eén gerucht schijnt in de Engelsche vertaling zeer opzettelijk te zijn weggelaten.

S. 15: ... Also weist nieman, wohin das volck kommen sey, wiewol etliche sprechen, sie seiendt merteils in Engellandt kommen.	Bl. 5a: ... so kan noman tell wheare that people is become. Item after that Johnn of ley...
Item, nach dem Jann von Leyen ...

Wist de vertaler soms, dat het gerucht onwaar was? Of sprak zijn meegevoel en wilde hij de opgejaagde Anabaptisten, die in Engeland een veilige schuilplaats hadden gevonden, liever niet weer in moeilijkheden brengen?

Terwijl dus een vergelijking der beide vertalingen bevestigt, hetgeen we ook moeilijk anders hadden kunnen verwachten - de voorrang van de Duitsche tekst - brengt ze nog iets meer. Ze maakt het in hooge mate waarschijnlijk, zoo al niet zeker, dat de Engelsche lezing niet regelrecht uit het Duitsch, maar via een Nederlandsche vertaling ontstaan is.

S. 16: ... und wer sie beger zu sehen, den soll er im ein weiszpfenig lassen geben, ...	Bl. 5b: ... and whoseuer desyrede to see them that they sholde geue a stuyuer the whiche is tow pence flemische/ ...
S 17: ... In summa do wart die beut auszgetailt, und würdent eim knecht achzehen emder güldin gegeben u.s.w. Do sprachen...^1)	Bl. 6a: ... In conclusion then was the bowte depaertede amonge them so that euery sowgar (= soldier) hadde no moore but eghtene eemde ghilderns of foure shillings flemmische the peece. Then saeide ...

Het woord ‘stuyuer’, de herleiding tot Vlaamsche munt, het

1) Natuurlijk heb ik geen gelegenheid gehad de volledige teksten der vijf Duitsche uitgaven, genoemd in de uitvoerige noot hierboven, te vergelijken. Deze twee laatste plaatsen echter zijn in alle vrijwel identiek. Ik dank deze wetenschap aan vriendelijke inlichtingen, ontvangen van de Pr. Staats Bibl. en de Staatl. Kunstbibl. te Berlijn, van de Univ. bibliotheken te Göttingen en te Münster.

[p. 261]

wijst alles op een Nederlandsche tusschenvorm. Dat de naam Henszke von der langen strassen één keer als hans of the longe streate (bl. 2b) vertaald wordt, een volgend maal als hansken, enz. (bl. 3b), duidt hier waarschijnlijk ook op. Hans en Hansken zijn Nederlandsche namen, en al zijn ze wel eens in Engeland gebruikt, ze behooren er toch niet thuis.

Zijn soms enkele eigenaardige spellingen en vormen als ‘kapteins’ (bl. 1b: lordes kapteins; het Duitsch heeft: fürsten und herren); then was the trome stricken aboute (bl. 5a; in het Duitsch: do schlug man wider umb) mede door Nederlandsche invloed te verklaren?

Hoe het zij en al is er tot nu toe geen spoor van een Nederlandsche vertaling gevonden, ik geloof niet, dat we onze fantazie op hol laten slaan, wanneer we het bestaan van een boekje aannemen met een soortgelijke titel:

Een warachtige niewe tijdinge vanden wonderlijcken wercken der wederdoopers te Munster in Westvalen, terzelfder tijd als de Engelsche uitgave, en dan waarschijnlijk ook bij Mart. de Keyser te Antwerpen, verschenen. Dat zal dus in de tweede helft van 1535 zijn geweest. Het verhaal geeft de gebeurtenissen weer tot in de zomer van 1535. De ontknooping van het drama, Jan van Leyden's terechtstelling op 22 Jan. 1536, wordt nog niet vermeld. Waren de Engelschen en veronderstelde Nederlandsche uitgaven later uitgekomen, ongetwijfeld had de vertaler er het bloedige feit aan toegevoegd. Pamfletten verschijnen meestal onmiddellijk na 't gebeurde; in hun actualiteit schuilt de waarde ervan.

Zulke dubbeluitgaven in twee of zelfs meer talen waren gewone publicaties van de Antwerpsche boekhandel. Zoo gaf, om een enkel voorbeeld te noemen, Vorsterman in 1530 een Ned. en een Fransche uitgave van Die Crooninghe van Karel V te Boloingne¹⁾. Dikwijls zal er de koopmans-overweging bij gekomen zijn, dat het voordeelig was eenzelfde houtsnee voor meer dan één oplaag te gebruiken.

Men kan er van overtuigd zijn, dat een verhaal over de Wederdoopers hier in de Nederlanden, stellig niet minder dan in Engeland, de volle belangstelling trok. Andere bewijzen ervoor zijn het gedicht van Corn. Grapheus, Monstrum anabaptisticum, het

1) Ned. Bibliographie 629 en 661-662. In dit werk zal, wie het begeert, vele andere voorbeelden kunnen vinden.

[p. 262]

boekje van Cochlaeus, Articuli XXI Anabaptistarum Monasteriensium confutati, beide in 1535 bij Grapheus in Antwerpen verschenen¹⁾. Van een Amsterdamsche uitgave uit 't jaar 1535 in 8^o, Van die oploopen van dat Regiment der wederdooperen binnen die stad van Munster, is ons alleen de titel bewaard²⁾. Tegen de verkoop van prenten, voorstellende Jan van Leyden, Coninck van Syon, vaardigde de Antwerpsche magistraat op 19 Febr. 1536 zelfs een verbod uit³⁾. Is soms de titelhoutsnede van ons boekje later ook afzonderlijk verspreid?

Over deze houtsnee, hiernevens afgebeeld (afb. I), tot slot een enkel woord. Wie vertrouwd is met Nederlandsche houtsneden, zal dadelijk zien, dat het geen inheemsch, maar veeleer een Duitsch product is. Ligt het in de strakke uitdrukking van het gezicht, in de houding van het hoofd? Ongetwijfeld is één der houtsneden van de vier Duitsche uitgaven het voorbeeld van de Nederlandsche copiïst geweest. Het heeft geen zin te veronderstellen, dat hij hiervoor het viertal Duitsche houtsneden naast elkaar heeft gelegd en op aesthetische gronden, na lang wikken en wegen, de beste heeft uitverkoren⁴⁾. Neen, aan de drukker zal toevallig één der vier boekjes in handen zijn gevallen en daarvan hebben tekst en houtsnee hem tot voorbeeld gestrekt. Van de vier Duitsche uitgaven staan mij niet de origineelen, doch wel foto's der titelbladen ter beschikking. Bij de groote overeenstemming, die ze vertoonen, is het moeilijk uit te maken, welke het prototype van de Ned. navolging is geweest. Absolute zekerheid heeft de heer Wouter Nijhoff, door mij over het probleem geraadpleegd, evenmin verkregen; toch komt het hem, na een grondige vergelijking, zeer waarschijnlijk voor, dat de hier afgebeelde (afb. II) het voorbeeld is geweest. Dit is de uitgave, waarvan een ex. in de Preuss. Staats Bibliothek te Berlijn bewaard wordt en dezelfde, die door E. Friedlaender in 1875 herdrukt is (zie boven).

In mijn Notes on English printing in the Low Countries (early sixteenth cent.)⁵⁾ heb ik behandeld, wat mij voor eenige jaren daar-

1) Ned. Bibliographie 1024 en 588.

2) E.W. Moes en C.P. Burger Jr., De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw IV ('s-Grav. 1915), blz. 449 (bij ‘Onzekere vermeldingen’).

3) C. Sepp, Verboden lectuur (Leid. 1889), 3 vv.

4) Door Geisberg, a.a. O.,S. 40 wordt de door hem gereproduceerde, te Göttingen bewaarde, met groote zekerheid als ‘Vorlage’ genoemd.

5) In Transactions of the Bibliographical Society IX (Oxf., etc. 1928), 139-163.

[p. 263]

omtrent bekend was. Het thans gevonden Engelsche boekje over de Wederdoopers, te Antwerpen gedrukt, geeft een kleine aanvulling op een onderwerp, dat nog lang niet is uitgeput.

's-Gravenhage, Febr. 1934.

M.E. Kronenberg.

Bijlage

A treuue nyeuu tydynges of the wonderfull worckes of the Rebaptisers of Munster in Westuaell. (Antwerpen, Mart. De Keyser, 1535).

1a zie reproductie. 1b: T (hsn.) H[ere hath bene hetherto?] many and manyfolde letters ād ║ writinges/ of the wonderfull deades / and intencyons of ║ the rebaptisers/ of Munster in westuaell... r. 10: H (hsn. NAT. VIII. 33.) Ow be it that it is well knowen vnto all peo= ║ ple and manifeste that the rebaptisers of Mū ║ ster in westuaell haeth chosen amōge them a ║ kinge whose name was Ihon of Ley ... 6 a r. 33: sende vs hencefourthe vnite and ║ peas Amen. ║ 6b □.

4^o. 6 bll., A⁴ B², goth., 42 rr., rekl.

Sir R.L. Harmsworth, Bexhill-on-Sea (ex. van boven afgesneden r. 1 van bl. 1b slechts ten deele leesbaar, misschien is ook een koptitel verdwenen).

Short-title Cat. 564.

[p. 264]

I. A treuue nyeuu tydynges of the wonderfull worckes of the Rebaptisers of Munster. (Antwerpen, Mart. de Keyser, 1535).

[p. 265]

II. Warhafftiger bericht der wunderbarlichenn handlung der Deuffer zu Münster. (1535).