Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 289]

De leermeester der zeden

Reeds eenige malen heb ik in dit Tijdschrift over het eigenaardige conglomeraat ‘de Leermeester der Zeden’ gesproken, eerst kort in verband met de er in opgenomen Catovertaling (IX. 1920 p. 329, nr. 16), daarna naar aanleiding van de er in voorkomende emblemata in mijn artikel ‘Wat zijn Bijgedichten?’ (XVI, 1927 p. 294), en ten slotte uitvoeriger in het art. ‘Pseudo-Aristotelische Zedenlessen’ (XIX, 1930 p. 359 vgg.). Op het oogenblik bestaat er meer dan een reden om op het zonderlinge boek even terug te komen. Eerst geef ik hier ter orienteering een samenvatting van de bibliographische geschiedenis.

De Amsterdamsche boekverkooper Jacob van Royen, die zijn winkel had in de Kalverstraat bij de ‘Nieuwezijds Capelsteegh’ (Kleerk. en v. St.), ‘in de Kalverstraat bij de Kapel in de Vrede’, zooals het boek zelf het adres aangeeft, - dus ongeveer waar tegenwoordig Perry is -, deze Jacob van Royen dan, had twee zusteruitgaven in het licht gezonden 1^o de Leermeester der Zeden en 2^o 's Menschen Leven van de Wieg tot het Graf, beide met het zelfde adres, doch ongedateerd. Uit het feit, dat A. Bógaert het huldegedicht op het werk en zijn uitgever, dat hij naar den trant der tijden in den Leermeester deed opnemen, in de verzameling zijner Gedichten van het jaar 1723 voorzag van het jaartal 1695, mogen wij afleiden, dat de Leermeester oorspronkelijk in dit jaar verschenen is (afb. titelblad Het Boek XIX, 1930 p. 363) en 's Menschen Leven - van den eersten druk is op het oogenblik geen exemplaar meer aan te wijzen - of in hetzelfde jaar of ietwat later. Er zij ook aan herinnerd, dat Bógaert bij de zelfstandige publicatie van zijn lofdicht niet geschroomd heeft de gedachtenis aan Van Royen, die toen al lang ter ziele was, door een textwijziging uit te wisschen (Zie ben. p. 291). Blijkbaar genoot het conglomeraat toen nog zoo'n reputatie, dat ieder, het ontbreken van elke bibliographische aanteekening ten spijt, wel begreep, welk heerlijk product Bógaert in zijn ‘Op den Leermeester der Zeden’ had

[p. 290]

bezongen. Voor ons echter verdwijnt de Leermeester voorloopig uit het gezicht. Het andere boekje daarentegen, 's Menschen Leven, schonk Van Royen de vreugde van een 2en, en zelfs nog van een 3en druk (afb. der titelbladen t.a.p. p. 360 en 361).

Van Royens opvolger, Gerrit Bos, die aan hetzelfde adres de zaak voortzette, deed van 's M.L. een vierden druk verschijnen, en tegelijk een nieuwen druk van den Leermeester, dien hij, wat de nummering van den druk betreft, met dien van 's M. Leven, om het moderne woord te gebruiken, gelijkschakelde. Op beide ‘vierde drukken’ ontbreekt alweer de dateering. Maar hun verschijning zal wel niet vallen voor 1723, zou men zeggen, daar Bos Bógaerts gedicht nog onveranderd herdrukt heeft.

In den 5en druk bij denzelfden Gerrit Bos en zijn compagnon Corn. Wilt, nu gedateerd, en wel in 1750, nog aan het oude adres, verschenen, en in den 6en - en laatsten -, in 1781, nu bij een nieuwen uitgever Tjeert Bliek en aan een ander adres, ‘op de Lelygragt, by de Heeregragt’ uitgekomen, zijn de beide boekjes samengesmolten en doorloopend gepagineerd; 's M. Leven, welks eigen titelblad wordt opgeofferd, wordt als het ware een aanhangsel van den Leermeester, welks titelblad werktuigelijk onveranderd wordt herhaald, zonder dat des koopers en des lezers aandacht op de verrijking van den inhoud met dien van het voormalige 's M. Leven wordt gericht. In het huldegedicht heeft, althans in den 6en druk, de eliminatie van Van Royen, nu ook in het boek zelf, haar beslag gekregen (zie ben. p. 293). Omtrent den 5en druk paste indertijd, wat dat betreft (t.a.p. p. 364 n. 4), nog een vraagteeken. Immers van den genoemden 5en druk viel tot dusver geen tastbaar exemplaar aan te wijzen: wat wij er van wisten, berustte op een beschrijving van A.G.C. de Vries in zijn Nederlandsche Emblemata 1899, nr. 42, naar een ex. toen in het bezit van R.W.P. de Vries, en de vastlegging van een ex. bij Geerebaert, Lijst enz. 1924 p. 91 naar een ex., dat hij eens van de fa. Burgersdijk en Niermans ter inzage had gekregen.

Het is nu van dezen 5en druk, dat ik zelf onlangs op de veiling van de fa. Burgersdijk en Niermans, (Maart 1934, Cat. nr. 3712), een exemplaar verwierf, dat bovendien bibliographisch een aardig détail opleverde. Het ex. werd in den Catalogus vermeld als ‘5e dr. Amst. 1756’. Blijkbaar een drukfout, zou men denken, voor 1750. Toch niet. Wel droeg het boekje oorspronkelijk het bij de Vries en Geerebaert vermelde adres en jaartal, maar dit was over-

[p. 291]

geplakt met een strookje ‘By Tjeert Bliek, Boekverkooper, op de Lelygragt, by de Heeregragt, 1756’. Dus reeds in 1756, toen blijkbaar de zaak van Bos en Wilt liquideerde, heeft Bliek het heele fonds verworven, en het boek van zijn eigen adres voorzien, en hij heeft het vele jaren later, in 1781, nog eens definitief ter perse gelegd. Uit dezen 5en druk blijkt nu, dat de ongeteekende ‘voorreden’ in den 6en druk van Bliek, waarin gewaagd wordt van het ‘vast vertrouwen, dat dezelve (nieuwe druk van den Leerm.), schoon reeds vijf reizen het licht gezien hebbende, geen mindere genegenheid by de Voesterlingen van Apollo zal ontmoeten, dan verscheide andere Werken, zo hier als elders uitgegeven’, uit de door G. Bos en C. Wilt onderteekende ‘Voorreden’ van den vijfden druk is overgenomen, met het verschil natuurlijk, dat hier van vier reizen sprake is. Zooals ik boven in herinnering bracht, hebben echter de tweede en de derde druk nooit bestaan en misleidden de heeren Bos en Wilt zich zelf en de lezers omtrent het aantal drukken en dus ook omtrent het succes, dat de ‘Leermeester’ heeft geoogst. Wanneer dus mej. dr. M.M. Prinsen in haar juist verschenen dissertatie, de Idylle in de achttiende eeuw, Amst. 1934, p. 56 van ‘de zoo succesvolle Leermeester der Zeden’ spreekt, dan spruit deze qualificatie voort uit het feit, dat zij op grond van den jongsten, den zgn. 6en druk, dien zij heeft geraadpleegd, een reeks van zes opvolgende drukken als bestaande aanneemt. Veeleer moet men zeggen, dat ‘'s Menschen Leven’ op den duur op een grooter succes mocht bogen: dit boek met zijn zgn. Aristoteles-spreuken en zijn Catovertaling heeft werkelijk zes drukken beleefd, heeft den herdruk van den Leermeester bevorderd, maar is op stuk van zaken door technische omstandigheden tot verlengstuk van den Leerm. vergroeid.

Ook zijn wij nu in staat Tj. Bliek te ontlasten van het op hem drukkend verwijt der ondankbaarheid jegens van Royen, en dit af te wentelen op diens onmiddellijke opvolgers, Gerrit Bos en zijn vennoot Cornelis Wilt.

Zoo verheugt zich het lofgedicht van A. Bógaert op den Leermeester der Zeden, als ware het een stuk antieke literatuur, in een eigen textgeschiedenis, het heeft zelfs een drievoudige overlevering:

1^o de oorspronkelijke, in de eerste en de vierde ongedateerde drukken van den Leermeester, welke ik hier in haar geheel afdruk:

[p. 292]

Aan de lezeren.

 

Hier zietge een' onwaardeerbre schat

 

Van zedelessen voor uwe oogen,

 

De bloem der Dichteren onttogen,

 

O Lezeren, op ieder blad.

5

Tast toe: niets zal u meer bekooren.

 

Hier zult gy vader Vondel hooren,

 

En zynen zoon Antonides.

 

De Dekker zal uwe ooren streelen,

 

En uwe kankerwonden heelen,

10

Indien gy volgt zyn zedeles.

 

Hier zal een Burgerheer u toonen

 

't Gevaar der koninklyke kroonen

 

En staaten, nooit van rampen vry.

 

En is 'er poezy te zoeken

15

In Davids netvertaalde boeken,

 

Of dichten vol van poezy,

 

Het eelste is hier byeen gelezen.

 

Tast toe: niets zal u schádlyk wezen.

 

Hier zal Katryne uw ziel en geest

20

Met onnavolgelyke toonen

 

Naer 't Doorneburgsche Tempe troonen,

 

Als gy den lof haars schoonheids [sic] leest.

 

Bemintze: en wilt voor al dees klanken

 

Van Royen en zyn vlyt bedanken.

In een noot wordt er bij vermeld, dat reg. 11 met Burgerheer J. Six, in reg. 15 met David Van Hoogstraten en reg. 19 met Katryne Lescailje bedoeld wordt.

2^o de later in 1723 door Bógaert gewijzigde, doch van het jaartal 1695 voorziene. Bógaert bracht in bovenstaanden text in zijn Gedichten 1723 p. 586 nl. de volgende veranderingen (orthographica buiten beschouwing gelaten):

Titel:	Op den Leermeester der Zeden.
Vs. 8 vg.:	Dan zal u Dekker lieflijk streelen,
	En blyde uw kankerwonden heelen,
Vs. 11 vgg.:	De brave Six zal u hier leeren,
	Hoe 't noodtlot alles kan braveeren,
	En wentelt naer zyn razerny
	En is 'er kruim en kern te zoeken
	In Davids net vertaalde boeken,
	En zedelyke poëzy;
Vs. 19 vg.:	Ook zal Katryne uw ziel en geest
	Met overheerelyke toonen
	Naer 't Dorenburger Tempe troonen,
	Als gij den lof dier schoonheit leest.
Vs. 23 vg.:	Bemintze, en wilt voor al dees klanken
	Een arbeitzame hant bedanken.

[p. 293]

3^o de definitieve door Bos en Wilt in den vijfden druk van 1750 opgenomen text, die zich weer bij den oorspronkelijken grootendeels aansluit:

Titel:	Aan de Lesers. [vgl. vs. 4].
Vs. 14 vg.:	En is 'er iets, vol kunst, te zoeken
	In Davids net-vertaalde boeken
Vs. 23 vg.:	Bemint ze: en wilt voor al dees' klanken,
	De vlyt der dichteren bedanken.

Ten slotte moge nog, in verband met de vermelding in het huldedicht van Vondel onder de dichters, van wie stukken in het boek zijn opgenomen, ten behoeve der Vondelbibliografen, meegedeeld worden, welke fragmenten van Vondel dr. A. Zijderveld, die op mijn verzoek de meest anonieme stukken heeft gemonsterd, er in heeft aangetroffen: Morgenstond (Het dun gezaaid gestarnt), rei van Eubeërs uit den Palamedes, p. 112 van den 5en en p. 116 van den 6en druk, staat nog niet in de oorspr. uitgave en in den zgn. 4en druk; 1e dr. p. 150.... 6e dr. p. 183 Begeerte (Sluit voor begeerte uw graag gezicht), rei van Engelen uit Joseph in Egypten; 1e dr. p. 165.... 6e dr. p. 199 De Korenair ('t Gezaaide graan lyd onder d'aarde last), fragment uit Altaergeheimenissen, het 2e boek, vs. 277 vlgg.; terwijl 1e dr. p. 171.... 6e dr. p. 209 Demokryt en Heraklyt een herinnering is aan Vondels gedicht op den Schouwburg.

Amsterdam, April 1934

M. Boas