Chrysallis. Jaargang 1980

[p. 133]

Hanneke van Schooten
Winterjasmijn

Het meest opvallende aan haar vaders fiets was het zadel. Het was aanzienlijk langer dan andere zadels. De wulpse rondingen en welvingen omsloten als een perfect negatief de glimmende achterkant van haar vaders broek. Aan de achterzijde bevonden zich twee grote ringveren, die de abnormale lengte van het zadel benadrukten.

‘Een Engels zadel,’ zei haar vader en verheugde zich over de onverwachte belangstelling van zijn dochtertje.

Precies in het midden van het zadel zat een kleine opening, een langwerpige uitsparing in het stugge leer. Ze stelde zich voor dat haar vaders altijd welluidende winden, door deze opening hun weg vonden.

‘Houd je goed vast, daar gaan we,’ was de vaste regel waarmee haar vader hun gezamenlijke fietstochten inleidde. Hij riep het over zijn schouder, de klemtoon onveranderlijk op het eerste woord, bijna spottend alsof hijzelf op afstand kritisch meeluisterde.

Deze zin was het teken de handen door de ringen te steken en de billen stevig in het kussentje van de bagagedrager te duwen.

Met één voet zette hij zich af van de stoeprand. Het was altijd weer aangenaam nieuw te zien hoe rug en benen langzaam in beweging kwamen.

Urenlang reed hij haar rond. ‘De boer op,’ zoals hij de tochten langs de landerijen noemde, of door het stadje waar ze woonden; langs de koperen koepels van de synagoge, volgens oude eerbiedwaardige boekwerken de mooiste van Europa.

Onder alle weersgesteldheden en bij elke lichtval werd het bouwwerk bekeken. Bij lichte nevel, in de vroege schemer van een herfstdag, was het op z'n mooist - lichtcirkels van pas ontstoken lantarens op de grond - als de bomen eromheen al wat blad verloren en de groene koepels machtiger dan ooit boven alle vergankelijkheid uitstaken.

‘Als je er een steentje tegenaan gooit dan kost dat wel duizend gulden. Het dak is van goud,’ fluisterden de kinderen elkaar op school in het oor.

[p. 134]

Met deze wetenschap groeide er een niet te stuiten ontzag voor zoveel rijkdom en schoonheid samengevloeid in één gebouw. De angstaanjagende verhalen die ze nu en dan opving over mensen die bij de synagoge hoorden, versterkten haar hardnekkige behoefte te bewonderen. Niet voor niets was ze geboren in het jaar dat de grote stilte viel over een gebeuren, waarin het onmogelijke mogelijk was gebleken. De geheimzinnige afwezigheid van de bewoners maakte dat deze plek met onzichtbare draden verbonden was met de onbegrijpelijke wirwar van lijnen en verbanden die ‘leven’ heette.

Haar vader sprak het verhaal van de ‘gouden’ koepel niet tegen. Hij vond het leven al kleurloos genoeg. Als ze samen in het stille zonlicht van een vroege zomermorgen, als de dag nog iets hoopvols had, voor de synagoge stonden, zei hij: ‘Hier is het middelpunt van de wereld. Maar als we straks wegfietsen, gaat dat punt steeds met ons mee. Kijk maar naar de zon. Hij volgt ons overal. Waar we ook fietsen.’

Ze wilde weten hoe dat dan zat op bewolkte dagen en hoe anderen gelijktijdig hetzelfde konden denken. Maar ze vroeg niets. Hobbelend op de bagagedrager werd ze stilletjes een afvallige van haar vaders theorie.

Samen reden ze langs de oude kerk in het stadscentrum. Het Bentheimer zandsteen leek in het zonlicht extra geel. De zwartgeblakerde gedeelten, overblijfsels van de grote brand uit de vorige eeuw waren goed te zien.

Het was stil op het plein er omheen. Het was juist in deze tijd dat men de wekelijkse markt verplaatste naar het ruime en zeer winderige terrein, dat als een gapend gat tussen oude afbraakhuizen was ontstaan. Er werd noest gewerkt aan een brede en lange weg die Boulevard zou gaan heten.

Mopperend duwde haar vader z'n fiets - een hand aan het stuur, een hand aan het zadel - door de zandgaten en tilde hem over de klinkerbergjes van de premature boulevard. Het woord vooruitgang kwam hem altijd moeilijk over de lippen.

De marktkramen stonden wanordelijk opgesteld tussen de zandhopen. Ze liepen er zwijgend en verbaasd rond en misten de oude vismarkt, waar ze van de tot krakens toe overladen kramen de zeelucht snoven.

Het spelletje ‘zeelucht snuiven’ was haar met volhardende ijver

[p. 135]

door haar vader aangeleerd. Het was een verkapt protest tegen de ongewilde verbondenheid met het ver landinwaarts gelegen stadje, tegen de verloren tijd vol verdronken herinneringen die even onbereikbaar waren als de zee zelf.

Buiten de stad was de kribbigheid om wat erin gebeurde, gauw vergeten. Einddoel waren de eenzame veengebieden, enkele kilometers gaans buiten het stadje. De weggetjes door het veen lagen hoog en verblindend wit in het zonlicht. Fietsen in het rulle zand was onmogelijk. Het had geen invloed op haar vaders humeur. De fiets werd weggezet tegen een boompje. Het lange zadel schuin tegen de stam. Nooit op slot.

‘Een goeie broek herken je aan de rits,’ zei haar vader en waterde tussen de hoge pollen gras. Toch weer geschokt wendde ze zich af, plukte wat wollegras en keek verbijsterd hoe haar voeten in de modder wegzogen. Bij het beekje in de greppel naast het pad spoelde ze de modder van sokken en schoenen en legde ze te drogen in het hoge gras.

‘Het blijft oppassen in het veen,’ zei haar vader en ging naast haar zitten.

Hij rolde zijn broekspijpen omhoog en toonde zijn obsceen witte benen.

‘Een broeierige warmte, vandaag.’

Hij trok z'n overhemd uit, knoopte van z'n zakdoek een mutsje, spreidde dat op z'n kale hoofd en ging achterover liggen, de handen achter het hoofd gevouwen. De okselharen waren rossig.

‘Trek maar gerust iets uit hoor,’ zei hij vanachter z'n gesloten oogleden.

Ze knoopte haar krakend gesteven bloesje los en legde het naast de sokken en schoenen. In opperste weerloosheid lag ze onder de warme zon en voelde het hart achter de nog zeer platte borst bonzen over zoveel ongebondenheid.

Er zou een moment komen, waarop een stem naast haar zei: ‘Broeierige dag, vandaag’ en ze tobbend over de oorsprong van de herkenning, weerloos handelingen onderging die zich van hitte niets aantrokken.

‘Vroeger wilde ik veerman worden,’ zei haar vader op milde toon. Geactiveerd door het zonlicht liet hij opnieuw beelden van oude dromen langs de rode schermen van z'n ogen glijden.

‘Alsjeblieft niet weer,’ dacht ze en keek in de koepel blauw waarin

[p. 136]

ze vergeefs houvast zocht.

‘Tja... veerman,’ zei haar vader. ‘Op de ene oever terugverlangen naar de andere en omgekeerd. Zonder ophouden. Altijd onderweg.’

‘Altijd òp weg,’ verbeterde ze.

‘Ja,’ zei hij.

Hij opende de ogen en keek haar aan.

‘En jij?’ vroeg hij.

Hij sloot de ogen weer. Ze zweeg. Hij zou z'n vraag vergeten. Hij zou twijfelen of hij hem wel uitgesproken had.

Grutto's en wulpen in de stilte.

‘Nou?’ zei hij toen ze het allang niet meer verwachtte, ‘wat wil jij later worden?’

‘Schrijver,’ zei ze kribbig tot de wulpen.

‘Schrijfstér zul je bedoelen,’ zei haar vader.

Met onverwachte energie sprong hij op en mompelde: ‘Erfelijkheid.’

Ze probeerde teleurstelling in het plotselinge opspringen te ontdekken, maar hij zei neutraal: ‘Je weet, een goeie broek ...’

Hij liet de zin onuitgesproken en liep een beetje wijdbeens het zandpad af, de broekspijpen omhoog en in onderhemd. De geknoopte zakdoek lag in het zand.

Alleen achtergebleven overdacht ze zorgelijk haar aanstaand schrijverschap en hield het gezicht in aanbidding naar de zon gericht. ‘Grote dingen gebeuren aan de binnenkant, ongezien,’ vond ze, knipperde met vochtige ogen en haalde de neus op. Tranen mochten alleen in de vorm van keelpijn of buikpijn naar buiten treden. Daarom staarde ze in de zon, tot ze met verrukking de gekleurde vlekken aan de binnenkant van haar oogleden zag verschijnen en tranen als vanzelf kwamen. Zo kon ze op onbewolkte dagen geluidloos huilen - wat ze graag deed - om het onbegrepene en het ontbeerde, met een lichte voorkeur voor de synagoge en haar weinige bewoners.

Naast haar klonk een nadrukkelijk gekuch. Ze opende de ogen. Haar vader droeg de kleren weer op de plaatsen waar ze behoorden en stond met de handen in de zakken op haar neer te kijken. ‘Kom, kleed je aan,’ zei hij zacht. En wat luider: ‘De kont moet weer op het zadel.’ Ter bekrachtiging liet hij een wind.

Hij reed haar rond in alle jaargetijden. Samen zagen ze het veen

[p. 137]

en de omringende bossen van kleur veranderen, ontdekten ze de eerste bosanemonen en zochten kievitsnesten. Samen zwommen ze in de zomer in het bosmeertje en staken mos en paddestoelen uit, raapten eikels en kastanjes in de herfst.

Onder het wantrouwend oog van haar vader groeide de kale vlakte in het stadje uit tot een brede straatweg met nog bredere trottoirs rond een stelsel van pleinen en pleintjes, doorgangen en parkeerplaatsen. Het geheel voorzien van veel asfalt.

Het bleef erg winderig. Men plantte een dubbele rij kastanjeboompjes, die door de plaatselijke jeugd weer uit de grond werden getrokken.

De twee oude linden naast de gele kerk werden omgehakt, het kale plein opgedeeld in wit omlijnde parkeerblokken, afgezet met betonnen bloembakken.

De moeder stimuleerde de fietstochten van haar man en dochtertje, maar gedurende het koudste deel van de winter verbood ze het urenlang stilzitten van haar laatstgeborene achter op de fiets. Daar hielp geen protest tegen. Dan zat het kind in de leunstoel naast het raam en keek in de winterse tuin. Stil, maar met grote onrust. Haar zwijgende moeder, druk in de weer met sopjes van groene zeep en boenwas, verweet haar het stilzitten en wachten woordeloos. Als haar vader van zijn fietstocht terugkeerde, vertelde hij opgewekt hoe het veen erbij lag, welke vorderingen de boulevard maakte en beschreef haar de synagoge onder z'n muts van sneeuw.

Zolang het ijs de waters bedekte praatte ze onvermoeibaar over schaatsen en schaatsen leren. Haar aanhoudend gezeur moet het bier in de hemel hebben doen verschalen.

Haar moeder bleef weigeren, met strakke mond, krachtig de tafel wrijvend.

Haar vader sprak van gezondheid, afharden en een goede ontwikkeling van de kuitspieren, waarbij z'n vrouw hem venijnig aankeek.

Op de dag dat haar moeder was afgereisd naar een naburige stad, haalde haar vader met een blos op de wangen de schaatsen van zolder, stopte z'n dochter een krant onder de trui en pakte de fiets. Het zadel was dof van de vorst.

Tevreden met de overwinning stak ze de handen door de ringveren.

[p. 138]

Onderweg floot haar vader ‘Einzug der Gladiatoren’.

De koude was zo hevig dat transpiratievocht als een laagje poedersuiker over z'n schouders lag.

Het was stil op het kanaal. Met onwillige vingers gespte haar vader haar de schaatsen aan. De verwachtingen waren groot, teleurstelling en kou groter.

Huilend om eigen onmacht stond ze langs de kant en verweet haar vader dat hij haar niet helpen kon.

‘Kom,’ zei hij, ‘je moet niet stil blijven staan. Je wordt te koud.’ Met ongeruste opgewektheid prees hij haar fictieve vorderingen. ‘Echte Friese doorlopers,’ zei hij, ‘wat wil je, echte Friese doorlopers.’

Hij wreef haar handen tussen de zijne.

‘Nog eens proberen?’

Met moeite trok hij haar tenslotte de wallekant op.

‘Stil maar. Waar doet het pijn. Hier?’

Opnieuw wreef hij handen en oren. Er kwam paniek in z'n ogen toen ze ongegeneerd in grote uithalen begon te huilen.

‘Kom maar gauw,’ zei hij, ‘we gaan snel naar huis.’

Met de schaatsen nog aan de voeten zat ze op haar geliefde plaats achter haar vaders rug. Onmacht, angst en pijn waren ook hier niet op te heffen. Ze huilde zonder terughouden. En dat was nog het ergste.

Thuis in de warme kamer, gilde ze zich met onverwachte vasthoudendheid naar een zenuwaanval toe. Haar vader trok haar krachteloos bij de kachel weg. Zijn kale hoofd was vochtig. Een geur van ammoniak.

‘Lauw water,’ herinnerde hij zich gejaagd. ‘Stil maar, het gaat zo wel over. Stil nou toch!’

Hij zette een afwasbak met warm water op de tafel, zover mogelijk van de kachel verwijderd en duwde haar handen onder water.

Ze krijste onvermoeibaar door. Ze wilde naar de kachel. Erbij, er tegenaan, erop.

Een grote, nooit vermoede vernietigingsdrift ging als een wraakzuchtig dier in haar te keer: het wilde mét alle teleurstelling en angst, het zachte, het harmonieuze voorgoed wegbranden. Met speeksel op de lippen gilde ze hem scheldwoorden in het gezicht. Een blasfemie.

‘Kindje toch. Kindje toch.’

[p. 139]

Zijn stem klonk hees. Hij hield haar handen vast. Water spatte over het pluchen tafelkleed. Met een elleboog gooide hij het vaasje met gele bloemetjes om, dat in het midden van de tafel op een kanten kleedje stond.

Winterjasmijn. Jasminum nudiflorum.

‘Wat is hier aan de hand!’

Haar moeder had gesproken vanuit de deuropening. Met één blik wist ze wat ze weten wilde. Er kwam iets triomfantelijks in haar ogen. ‘Zo ... dus toch.’

Ze sprak op luide toon om het op slag verminderde gehuil te overstemmen. Het recht van gelijk straalde haar van het gezicht. Haar vader protesteerde mompelend en zweeg dan over de toch al verloren zaak. Zag al weer uit naar het einde, de verzoening. Hij veegde stil de waterspetters droog en leegde de afwasbak in de gootsteen.

‘Ga maar liever zitten,’ zei hij.

In de diepe leunstoel hikte ze nog wat na en luisterde ondertussen met gespitste oren naar de woede van haar moeder, die langzaam overging in een angstwekkend gemompel, waarin de vreselijkste dingen onverstaanbaar bleven.

Haar vader schepte schuldbewust een kit kolen achter het huis. Haar moeders smalle lippen kwamen niet meer vaneen, terwijl ze met veel bruuske bewegingen de kamer beredderde, het vaasje rechtzette en een plaid over de benen van haar dochter legde, zonder haar daarbij aan te kijken.

De fiets kwam de hele winter niet meer uit de schuur, behalve voor de hoogst nodige boodschappen.

Haar vader besteedde z'n tijd aan karweitjes in en om het huis. Hij bleef haar stil voorbij kijken. Soms bespiedde ze zijn nuttige handelingen met dichtgeknepen keel van medelijden, soms met dezelfde minachting waarmee haar moeder hem bekeek.

In het voorjaar leegde men haar spaarpot en kocht men haar een nette tweedehandse fiets.

‘Je moet het nu zelf maar proberen,’ zei haar moeder, ‘je bent er groot genoeg voor.’

Het klonk verwijtend, met een vleugje wraak.

‘Ze kan tenslotte niet tot in eeuwigheid bij haar vader achterop,’ hoorde ze haar tegen een buurvrouw zeggen, terwijl ze alleen wegfietste over de nieuw geasfalteerde weg.