Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 288]

Franse letteren
Franse standpunten tegenover Claudel
door Pierre Berteloot

Nu wij deze kroniek neerschrijven hebben de meeste Franse tijdschriften bizondere afleveringen aangekondigd die zij zullen wijden aan het werk van Paul Claudel. Wij kunnen dus op dit ogenblik nog geen volledig overzicht geven van al de meningen over de grote dode, die in Frankrijk tot uitdrukking worden gebracht. Nochtans werden op dit ogenblik reeds zo vele oordelen over hem geformuleerd dat wij er toe in staat zijn de reacties van het Franse publiek in hun essentiële trekken te schetsen.

Vooraf een kort overzicht van de carrière van Claudel. Geboren in 1868 te Villeneuve-sur-Fère-en-Tardenois, een dorpje van 300 inwoners aan de grenzen van Champagne, Lorraine enll'Ile de France, het land van Jeanne d'Arc, behoort Claudel, krachtens geboorte en traditie, tot het Frankrijk dat niet Parijs tot hoofdstad heeft maar Reims, de stad waar de Franse Koningen werden gekroond. Tijdens de Revolutie heeft zijn familie een onbeëdigd priester onder haar dak verborgen. Toen de vader van Claudel, ‘conservateur des hypothèques’, benoemd werd te Parijs, kwam de vleugelslag van het genie deze ambtenaarsfamilie raken. De zuster van Paul, Camille Claudel, leerde beeldhouwen onder de leiding van Rodin. Zij kwam echter tenslotte terecht in een krankzinnigengesticht. Enkele jaren later voelt Paul zich aangetrokken door de litteratuur na een eerste lectuur van Rimbaud. Het Symbolisme is aan de orde, het is de tijd van Huysmans. Paul treedt, op zoek naar sensaties, tijdens de namiddag van Kerstmis 1886 de Notre-Dame binnen. Een majestatische zang klinkt op - hij zal later vernemen dat dit het Magnificat was, - en de jonge, levensmoede en sceptische estheet voelt zich plots geraakt door de genade. Vier jaar later zal hij zich definitief bekeren.

Als eerste uitgekomen in de wedstrijd die toegang geeft tot de diplomatieke carrière, verdeelt Claudel zijn tijd tussen godsdienstige oefeningen, diplomatisch werk en litteraire arbeid. Na zijn verblijf te Boston in diplomatieke dienst, keert hij in 1900 naar Parijs terug met een valies vol handschriften. Hij vraagt zich dan een tijd af of hij niet in het klooster zal treden, maar tijdens een retraite meent hij duidelijk Gods stem te horen die hem verbiedt zijn litteraire werken te verbranden. Hij trouwt met de dochter

[p. 289]

van de architect die de kathedraal van Fourvières heeft gebouwd en begint met de publicatie van zijn werk.

‘Connaissance de l'Est’, een verzameling prozagedichten door China geïnspireerd, verschijnt in 1900. De ‘Cinq grandes Odes’ (1910) bevestigen stralend de mystiek-religieuze bezieling van de dichter en klagen op geweldige toon de dwalingen van zijn eeuw aan: laïcisme, scientisme, naturalisme, cultus van de Vooruitgang. Dan volgen zijn beroemde theaterstukken: ‘L'Annonce faite à Marie’, ‘Partage de Midi’, ‘Le Soulier de Satin’, enz...

Samen met Gide, Valéry en Proust lanceert hij de ‘Nouvelle Revue Française’, die de Franse letteren zou vernieuwen. Zowel door zijn gedachten als door zijn inspiratie doet Claudel zich voor als een soort profeet. In de tijd toen de Henri Bernsteins, de de Flères en de Caillavets de vaudeville en de alcoof-stukken in de mode brachten, schreef Claudel zijn grote drama's die geïnspireerd waren door de Bijbel en de middeleeuwse mysterie-spelen. In 1905 openbaart hij zich als de voorloper van het ‘Théâtre National Populaire’ van Jean Vilar. Op het ogenblik dat Minister Combe de kloosterorden uit Frankrijk verbant en Emile Zola democratie en wetenschap huldigt, kondigt Claudel het godsdienstig renouveau der Franse letteren aan, dat zich in de volgende decennia met Péguy, Mauriac, Bernanos schitterend zou voltrekken. Vertrokken uit het Symbolisme, beschikte deze man van boerenafkomst over een te realistische geest om de ontwikkeling van de symbolistische beweging naar het surrealisme te volgen: ‘Un véritable poète n'a pas besoin d'étoiles plus grosses et de roses plus belles’ schreef hij. Voor Claudel is de dichter niet de mens die de werkelijkheid splitst en ontbindt, ze in duizenden fragmenten doet uiteenspatten, maar wel integendeel de mens die de geschapen werkelijkheid verbindt en één maakt, en ze in haar éénheid doet verstaan als een door God geordend universum. De poëzie is co-naissance, wederzijdse sympathie tussen de mens en het heelal, dat voor hem is gemaakt en tot hem spreekt.

De opinies van de Franse pers zijn zonder uitzondering vol lof over het werk van de schrijver maar niet over de persoonlijkheid van Claudel. De ‘Figaro littéraire’ citeert het oordeel van Thibaudet: ‘le plus gros paquet de mer poétique reçu depuis le Hugo de Guernesey’. De formulering is pikant wanneer men denkt aan de haat, waarmede Claudel levenslang de apostel van het laïcisme en de democratie heeft bejegend! Nochtans is er meer dan één gelijkenis tussen het toneelwerk van Claudel en dat van Hugo. Bij beiden is immers het toneel zo ruim als de wereld zelf en de personages volgen er hun lotsbestel zonder enige achting voor de classieke regel van de drie eenheden. Wanneer Thierry Maulnier in hetzelfde weekblad beweert dat Claudel een groot dichter is niet wegens zijn katholicisme, maar omdat hij de zin voor het mysterie bezat, zou men daarbij kunnen opmerken dat Hugo eveneens over een visionair genie beschikte. dat in het occultisme meende te vinden wat Claudel in het katholicisme

[p. 290]

zocht. Bovendien is het werk van Claudel nog verwant met de epopee van de ‘Légende des siècles’ door zijn evocaties van de verschillende beschavingen, die de dichter tijdens zijn diplomatieke loopbaan in alle werelddelen heeft ontmoet, en zijn vermogen om in machtige fresco's het historisch verleden op te roepen. Ten slotte is er tussen deze twee nog verwantschap door hun stijl: dezelfde indrukwekkende taalscheppingskracht, hetzelfde machtige en soms troebele lyrisme met af en toe smakeloze passages en gezochte calembours, dezelfde voorkeur voor kurieuze eigennamen, een zekere lourdeur in de geest met iets populairs en barbaars, dat meer aan het Germaans dan aan het Frans genie doet denken. Zowel bij Claudel als bij Hugo vindt men iets van de wildeman en de primitief, dat, om met Pierre Brisson te spreken: ‘ramène la poésie à l'essentiel’. In de ‘Nouvelles Littéraires’ beweert de katholieke criticus Pierre Henri Simon dan ook terecht: ‘Claudel, comme Hugo, n'est un génie d'harmonie concertée mais de puissance jaillissante’.

Dezelfde Pierre Simon meent in Claudel het kristelijk vertrouwen van Bossuet terug te vinden, zoals men bij Gide de weetgierigheid van de moralist kan terugvinden, die Montaigne was, en bij Valéry het rationalistische zelfbewustzijn van Descartes. Dergelijke vergelijkingen hebben hun zin en men kan in het Claudeliaans genie een synthesis ontdekken van het radikale geloof van Bossuet met de poëtische oerkracht van Hugo. Daarbij mogen wij evenwel niet uit het oog verliezen dat de bekering van Claudel niet werd uitgelokt door theologische argumenten maar door een esthetische indruk: het zingen van het Magnificat door de gelovige menigte in Notre-Dame. Er schuilt in het katholicisme van Claudel meer van Chateaubriand dan van Bossuet, al heeft hij ontegensprekelijk ook veel van deze laatste: het aanvoelen van de grootheid der Kerk en een volstrekte eerbied voor de gevestigde orde.

Sommige linkse kranten hebben lyrische passages van Claudel geciteerd, waarin hij achtereenvolgens maarschalk Pétain en dan generaal de Gaulle bewierookt in een stijl die nogal onaangenaam herinnert aan de toon die Bossuet gebruikte ten overstaan van Lodewijk XIV, of die van de Sovjet-schrijvers ten overstaan van Stalin. Diezelfde kranten onderstrepen dat Claudel vijandig stond tegenover de priester-arbeiders, dat hij Péguy niet is gevolgd in zijn strijd voor de bevrijding van Dreyfus, noch Bernanos in zijn protest tegen het Franco-bombardement op Guernica, noch Mauriac in zijn campagne tegen de gewelddaden der politie in Noord-Afrika. Claudel was een integraal aanhanger van de traditie en sloot beslist de ogen voor alle mogelijke problemen, die door de huidige maatschappelijke evolutie en de ontwikkeling van de wetenschappen aan de Kerk worden gesteld. Tijdens een discussie onder wijsgeren en theologen over de geldigheid van de Verlossing voor redelijke schepselen die een andere planeet zouden bewonen, riep Claudel uit dat de hypothese van het bestaan ener andere mensheid hem als kristen met afschuw vervulde. Men kent ook het

[p. 291]

antwoord dat hij ten beste gaf aan iemand die hem sprak over vrijheid van denken en tolerantie: ‘La tolérance? Mais il y a des maisons pour cela!’

Deze heftigheid, die wel verwondering kan wekken wanneer men ze vindt bij een diplomaat, was van aard. om ook heel wat katholieken te prikkelen en sommigen zullen zich nog de verwijten herinneren die Monseigneur Ducaud-Bourget voor enkele jaren de dichter toestuurde, wanneer hij deze bvb. ervan beschuldigde zich inzake dogma het gezag van de hiërarchische overheid te willen toeëigenen.

In het Februarinummer van ‘L'Express’ pleit Pater Avril de geniale dichter van deze beschuldigingen vrij, doch het blijft niettemin een feit dat Claudel door de starheid van zijn conservatisme heel wat Franse katholieken heeft gehinderd. Nochtans zou men Claudel, met zijn uiterst conservatieve opvattingen, ten onrechte als een middeleeuwse ziel beschouwen. Pierre Henri Simon doet dit zeer terecht opmerken. Terwijl de bouwers van de middeleeuwse kathedralen hun werk uitsluitend beschouwden als een arbeid des geloofs en zelfs hun naam niet eens vermeldden, heeft Claudel uit zijn werk het maximum van glorie en profijt weten te halen. Het ziet er naar uit alsof hij, wetend dat dichters zich over het algemeen slecht aan de wereld adapteren, er zich met alle mogelijke voorzorgen heeft op toegelegd om zich zelf en zijn gezin een zeer welvarend bestaan te verzekeren. Sommige puriteinen, voor wie het kristendom noodzakelijk in armoede moet beleefd worden, zullen zich ergeren over het feit dat het geestelijk avontuur van Claudel samenging met een leven vol schitterend sukses en welvaren op het tijdelijke plan. Sommige achterlijke romantici, die in de schrijver niets anders willen zien dan een maatschappelijk raté of een out-law zullen al even geërgerd zijn. Dit standpunt wordt bijvoorbeeld ingenomen door het protestantse blad ‘Réforme’, dat Claudel beschouwt als het type van de pseudo-kristen die zich lekker installeert in de wereld. Het oordeel van P.H. Simon is meer genuanceerd wanneer hij dit welslagen van Claudel in de tijdelijke orde vastknoopt aan zijn realisme, dat zich, zoals ten tijde van de Contra-reformatie, tot doel had gesteld de Kerk en de wereld, de bovennatuurlijke mens en de mens op het plan der geschiedenis, met elkaar te verzoenen. In dezelfde zin wordt door Prof. Merleau-Ponty, die in ‘L'Express’ het onpartijdige standpunt van de ongelovige inneemt, aangestipt dat niets wezensvreemder was aan Claudel dan het Protestantse puritanisme en het Kantiaanse moralisme. De meest levenkrachtige personages in het toneelwerk van Claudel zijn de zondaars en men voelt dat de schrijver van hen houdt, zoals God, omdat zij de verloren schapen zijn die tenslotte naar de schaapstal zullen terugkeren. Geen moralisme komt hier tot uiting maar wel het optimisme van een geloof.

Merleau-Ponty wijst er diegenen op, die Claudel van conformisme beschuldigen, dat onder de prachtige staatsiekledij van de Académicien, de boer in hem steeds leefde. Het toneel van Claudel is gevuld met officiële personages: Prinsen, Pausen, Koningen, maar het zijn marionetten die in

[p. 292]

tamelijk belachelijke houdingen worden voorgesteld: de Paus is een slaperige grijsaard, de Koning van Spanje en zijn gevolg bewegen zich op een schip waarvan de slingeringen hen bij iedere stap dreigen te doen vallen, enz...

Knoping en ontknoping van het drama geschieden volgens een providentieel plan, maar de Voorzienigheid volgt uiterst ingewikkelde en bizarre wegen, zij volgt de kronkellijn van talrijke en onvoorzienbare gebeurtenissen, die evengoed toevallige spelingen van het lot konden zijn, zodat ook de ongelovige zich helemaal thuis kan voelen in het universum van Claudel. Nochtans is dit een katholiek universum, waar alles, zelfs de zonden, ten goede keren voor wie God bemint en waar uit alle wanorden tenslotte de orde wordt geboren.

In ‘France-Observateur,’ een politiek-links orgaan, spant ook P.H. Touchard zich in om die waarden in het Claudeliaans toneel te belichten, welke voor de ongelovige vol betekenis zijn. Hij wijst vooral op de diepe eenvoud der personages, die door elementaire instincten worden bewogen, fataal zondigen en fataal worden gered, en die Claudel, in tegenstelling met de jansenistische Racine, nooit veroordeelt. Het is opvallend dat in dit overzicht van de oordelen, die over persoon en werk van Claudel werden uitgesproken, die over zijn persoon vaak strenger zijn dan die over zijn werk. Deze onvergelijkelijke schepper wordt meer dan eens voorgesteld als een verfoeielijk schepsel, vol heftigheid, onbegrip en hoogmoed.

Nochtans komt het ons voor dat men de mens van zijn werk niet kan scheiden en dat men de auteur best begrijpt wanneer men vertrekt van zijn personages omdat zij naar zijn gelijkenis zijn geschapen: wild, primitief, vleselijk, maar zich bewust van die gesteltenissen, en overtuigd dat hen vergiffenis zal worden geschonken omdat God goed is. Claudel is een man die uit landelijke bodem is gegroeid, een ‘terrien’: hij heeft het geloof van de landelijke mens, dat oerkrachtig en primair geloof van de boer, met ook diens praktische zin en doortrapte slimheid.

Dat zij die hem er een verwijt van maken dat hij zovele aandelen bezat in de maatschappij ‘Gnôme et Rhône’ zich tevens herinneren dat Voltaire zich een mooi fortuintje heeft vergaard door het uitbaten van een fabriek van zijden kousen en dat Victor Hugo, die in de lijkkoets van de armen naar het Panthéon werd gevoerd, een kapitaaltje heeft samengeschreven dat in hedendaagse munt tientallen miljoenen zou bedragen.

Claudel is heengegaan met de opperste eerbewijzen van een Republiek, wier fundamentele principes van laïciteit en tolerantie hij verachtte en die voorzeker binnen enkele jaren zijn werken zal inschrijven op het programma voor het baccalaureaat, naast die van Bossuet en Pascal.

Bij zijn begrafenis weerklonk niet het Dies-Irae, maar het Magnificat onder de gewelven van de Notre-Dame, ter herinnering aan de namiddag van Kerstmis 1886. Dit lied van dank en zegening was evenwel méér dan een herinnering, het was het heerlijk symbool van Claudels ziel, van zijn

[p. 293]

vertrouwend optimisme. Zijn geloof had niets intellectueels, het was als een instinct, een natuurkracht. Hoe de mens ook wikke, steeds beschikt de Voorzienigheid volgens haar plan. Ieder personage in Claudel's werk heeft dus gelijk wanneer het handelt zoals het doet, zelfs de revolutionair Turelure die al de monniken van een klooster naar het paradijs heeft doen verhuizen en die de Revolutie als volgt afschildert: ‘On allait tout ouvrir, on allait coucher tous ensemble, on allait se promener sans contrainte et sans culotte au milieu de l'univers régénéré, on allait se mettre en marche au travers de la terre délivrée des dieux et des tyrans!’

Deze regels zijn van Claudel in al hun lyrische zwier, doch tevens in hun drastische oerkracht en hun soms triviale expressie. Soms zal hij wellicht in dit laatste opzicht de Vlaming aan Felix Timmermans doen denken.