Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 367]

Engelse letteren
Winst of verlies?
Bij de jongste roman van Graham Greene
door Herman Servotte

Graham Greene: Loser Takes All. - London, W. Heinemann, 1955. - 140 p.

In het begin van dit jaar publiceerde de engelse romancier Graham Greene een nieuw werk: ‘Loser Takes All’. Hij rangschikt het bij de zogenaamde ‘entertainments’, amusementslectuur waaraan hij geen diepere betekenis toekent. In de vrij ironische opdracht die aan het verhaal voorafgaat, noemt hij het zelfs een ‘frivolity’, onbelangrijk en ijdel. Het zou dan ook verkeerd zijn aan deze nieuwe uitgave veel aandacht te schenken of haar te vergelijken met de belangrijke romans die Greene de laatste vijftien jaar heeft geschreven. Toch verdient deze publicatie een korte bespreking, omdat zij een nieuw, zij het niet altijd gunstig licht werpt op de vroegere werken van de schrijver, en tevens omdat zij zeer helder het onderscheid tussen inspiratie en techniek, tussen het zuiver creatief element en de vakkennis in het licht stelt.

De roman - in ons taalgebied zou men het werk om zijn episodisch karakter liever novelle heten - behandelt een korte episode uit het leven van een kantoorbediende. De ik-figuur van het boek is accountant in een reusachtig, niet nader bepaald bedrijf. De onderneming wordt beheerd door drie mysterieuze personages waaraan de bedienden eigenaardige bijnamen hebben gegeven; ‘De Gom’ (grand old man) is wel de belangrijkste van de drie, maar ‘A.N. Other’, de onbekende, in het buitenland verblijvende derde man is niet te onderschatten. Tijdens een toevallig onderhoud met ‘De Gom’ vertelt de accountant hem dat hij over korte tijd gaat trouwen. ‘De Gom’ is blijkbaar in een goede bui, want hij stelt aan zijn bediende voor de plechtigheid in Monte-Carlo te laten doorgaan en dan van daaruit in zijn eigen privé-yacht een plezierreis te ondernemen in de Middellandse Zee. Het aanbod wordt na enig aarzelen graag aanvaard en zo zit het jonge paar bij het begin van het verhaal in Monte-Carlo. ‘De Gom’ daagt echter niet op en de echtgenoten zitten dan ook vlug in geldverlegenheid. Hij, als accountant, weet daar wel raad op; na enkele

[p. 368]

tegenslagen, kan hij een onfeilbaar systeem uitdenken om op de speelbank fantastische winsten te boeken. Zijn kapitaal is weldra zo groot dat hij er aan denkt de aandelen van ‘A.N. Other’, die in dezelfde stad verblijft, over te nemen en aldus van ‘De Gom’ onafhankelijk te worden. Het lijkt wel of ze thans voor goed uit de nood zijn, maar tenslotte begint het nu pas: de winner verliest. Zijn jong en romantisch vrouwtje denkt met weemoed terug aan de tijd toen ze nog arm waren en hij meer om haar dan om zijn systeem en zijn fortuin bekommerd was. Natuurlijk komt dan de charmante en gelukkig ook arme Fransman opdagen waarop zij verliefd kan worden. Uitdagend, om haar man voor zich terug te winnen, vertelt zij dat zij een afspraakje heeft om met een innemende jonge man te gaan souperen. Hij beantwoordt de uitdaging tactisch verkeerd, zoekt zich ook een gezellin uit en belandt met haar zeer toevallig in dezelfde gelegenheid als het andere paar... Het uitdagende spel wordt ernst, het onherroepelijke gebeurt: de scheiding. Precies op dat ogenblik loopt het yacht van ‘De Gom’ de haven binnen; de grote heer was de afspraak vergeten. De accountant, die ‘De Gom’ voor de brutale ontknoping van zijn wittebroodsweken verantwoordelijk acht, wil hem eens netjes de waarheid in het gezicht gaan slingeren en hem tegelijkertijd meedelen dat hij niet langer bediende maar practisch reeds medeëigenaar van de firma is. ‘De Gom’ ontvangt zijn bediende echter zo hoffelijk dat deze bij hem zijn hart uitstort. Gelukkig maar, want de begrijpende ‘Gom’ blijkt op alles raad te weten. Op zijn aanraden gaat de accountant vlug zijn hele fortuin verliezen en zijn feilloos systeem aan zijn jonge mededinger overhandigen. Het klopt. Geldhonger en speeldrift lokken de jonge man van het vrouwtje weg dat berouwvol tot haar gelukkig weer arme echtgenoot kan terugkeren. Op het yacht van ‘De Gom’ wordt de verzoening bezegeld: de verliezer wint.

Om het vriendelijk te zeggen: een eigenaardig verhaal. Natuurlijk is het met vakkennis geschreven; het technische meesterschap van Greene wordt sedert ‘The End of the Affair’ wel door niemand meer betwist. De novelle begint met een flash-back zodat de lezer onmiddellijk in het verhaal wordt geworpen en helemaal door de wereld van de personages wordt omringd. En dan gaat het sprongsgewijze vooruit, met korte scènes die telkens betekenisvolle momenten uit het verloop der gebeurtenissen beschrijven. Niettegenstaande deze verbreking van de chronologische orde en van het continu verloop van het verhaal kan de lezer zich zeer gemakkelijk oriënteren. Dat is een prestatie, en vergeleken bij vorige romans een onbetwistbare vooruitgang, al is de grotere moeilijkheid daar wellicht een gevolg van de grotere densiteit van de opgeroepen wereld.

Voor deze novelle heeft Greene de ik-vorm gekozen; normaal geeft dit aan de auteur de gelegenheid om de psychologische ontwikkeling van de hoofdfiguur zeer nauwkeurig te ontleden. De eentonigheid en het gebrek aan dramatisch reliëf die daar vaak uit voortvloeien, kunnen door een veel-

[p. 369]

vuldig gebruik van de dialoog worden vermeden. Daarom onderbreekt Greene het verhaal herhaaldelijk met levendige dialogen, om aldus in zijn roman psychologische diepte en boeiende uitbeelding tot eenheid te verwerken. Het is echter duidelijk dat hij de technische mogelijkheden niet volledig heeft benut, en dat hij er zich toe beperkt heeft achteloos een ruwe schets op het papier te werpen; de karaktertekening is bijna karikaturaal schematisch en de figuren slagen er niet in zich met enige zijnsvolheid aan de lezer op te dringen.

Dit is nochtans niet het hoofdbezwaar dat tegen dit werk kan worden ingebracht. Wat de lezer meer hindert, is de indruk dat het hier gaat om een levenloze constructie; men ontkomt niet aan het gevoel dat Greene hier een wereld heeft geschapen die als illustratie moet dienen voor een zeer enge, simplistische levensopvatting. Het hele verhaal berust tenslotte op een dilemma: rijk zijn en ongelukkig of arm en gelukkig. De paradoxale titel evenals de bouw van de novelle stellen dit dilemma in alle scherpte. Het feit dat ‘Loser Takes All’ als een onbelangrijk ‘entertainment’ wordt voorgesteld, verandert niets terzake. Ook in verscheidene van zijn vorige romans kwam een dergelijk levensgevoel tot uiting; het medelijden is er slechts een aspect van een allesomvattende ‘love of failure’ die zijn wereldbeeld, op natuurlijk zowel als op bovennatuurlijk plan, beheerst. In deze werken werd dit echter minder systematisch en dus ook minder duidelijk tot uiting gebracht. In romans als ‘The Power and the Glory’ of ‘The Heart of the Matter’ heeft de opgeroepen wereld inderdaad een atmosferische volheid en een grote autonomie ten overstaan van de auteur. Zodra Greene echter schematiserend moet te werk gaan, zoals in het toneeelstuk ‘The Living Room’, of wanneer hij, zoals in onderhavig geval, niet boven het schematische uitstijgt, treden enkele fundamentele zwakheden van zijn levensvisie duidelijk aan het licht; en dat des te hinderlijker, omdat men hier zo duidelijk de opzettelijkheid aanvoelt. Wanneer de hoofdpersoon zich met verbittering laat ontvallen dat zijn daden hem wel door een geheimzinnige macht lijken voorgeschreven, dan wordt de lezer niet aangegrepen door de tragische situatie maar kan hij slechts misnoegd de schouders ophalen: ja, als de opvattingen van Greene het nu eenmaal zo eisen.

Datzelfde tendentieuze treft ook in de beeldspraak. Zij verraadt een bijna morbiede voorliefde voor het lelijke, een naturalistische vooringenomenheid die al even belachelijk is als de eenzijdigheid van de ‘épinalliteratuur’. De ‘klauw’ van de oude dame rust op de tafel zoals ‘de kruk van een regenscherm’, jonggehuwden zijn bij het verlaten van de kerk ‘slachtoffers’ van de toeschouwers, de evangelische tekst ‘komt allen tot Mij...’, wordt door de hoofdfiguur geïnterpreteerd als ‘Laat alle hoop varen’; dat alles treft, zoals ook sensatie treft. En men kan zich daarbij de vraag stellen of een dergelijk goedkoop pathos nodig was om de innerlijke gevoelswereld van de accountant te schetsen? Wellicht

[p. 370]

kan deze vraag positief worden beantwoord, al doet men er goed aan te bedenken dat het ‘overstatement’ nu niet precies een eigenschap van goede literatuur is. Verder lijkt het wel bedenkelijk dat een schrijver, roman na roman, steeds weer dezelfde neurotische figuren ten tonelè voert; de eigen psychologie van deze personages verklaart dan weliswaar de aandacht voor de negatieve aspecten van het leven, maar de hernieuwde voorliefde voor onveranderlijk identische helden wijst dan tevens op een gebrek aan scheppingskracht.

Tenslotte heeft Greene op hinderlijke wijze de noodzakelijke oppervlakkigheid van de amusementsliteratuur verstoord door in deze novelle een paar diepzinnig lijkende allusies in te lassen. Zo laat hij zich een paar maal het woord ‘zonde’ of ‘erfzonde’ ontvallen, ofwel wordt in een al te doorzichtige woordspeling aan de almachtige ‘Gom’ het verwijt gemaakt dat hij zijn schepselen wel in het leven kan roepen, maar dat hij ze, eens zover, volledig aan hun lot overlaat. Dit gaat erg lijken op een misbruiken van godsdienstige categorieën, om op gemakkelijke manier een emotionele diepte aan het verhaal te geven. Zoals voor de beeldspraak is het gevaar voor sensatie-zoeken hier niet denkbeeldig.

In het licht van dit alles keert men zich spontaan naar het vroeger werk van Greene. En dan rijst de vraag of de literatuurkenners en critici - meer bepaald de medewerkers aan het Engelse tijdschrift ‘Scrutiny’ - geen gelijk hadden, wanneer zij, uit reactie tegen een al te gunstige beoordeling van Greenes werk, wezen op de eenzijdigheid van zijn wereldvisie en op de daarmee gepaard gaande melodramatiek in de uitbeelding? Met grote scherpzinnigheid hebben zij een belangrijk aspect van zijn werk in het licht gesteld, ook al lieten zij zich daarbij verleiden om dit als het enige of althans belangrijkste te gaan beschouwen. Zodoende schonken zij geen voldoende aandacht aan de positieve elementen waardoor, in de grote romans, het negatieve wereldbeeld een heel eigen kleur krijgt. Hun afbrekende kritiek terzake was dan ook niet altijd juist, maar voor ‘Loser Takes All’ gelden de door hen uitgebrachte bezwaren volkomen. Greene moet zich hoeden voor een eenzijdige kijk op het leven, voor een vervelend en tendentieus herhalen van dezelfde personages en dezelfde situaties, evenals voor een hinderlijke neiging tot melodrama. Het is de - enige - verdienste van de hier besproken novelle dat zij deze tendensen zo onverbloemd aan het licht heeft laten treden. Indien Graham Greene uit deze mislukking tot de noodzakelijkheid van een vernieuwing zijner inspiratie besluit, dan zou ook hier het verlies uiteindelijk winst kunnen betekenen.