Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 478]

Dr. L. van Haecht
De noodzakelijkheid van een philosophie van de letterkunde

De academisch gevormde wijsgeer voelt zich steeds geremd door een zonderling schuldgevoel wanneer zijn gedachte de richting uitgaat van de literatuur of van het kunstverschijnsel in het algemeen. Wellicht weegt nog steeds op de kunst de hypotheek van Platoon's oordeel. Voor de meest literair aangelegde wijsgeer van alle tijden was de kunstbezigheid immers uiteraard frivool. Het bezig zijn met de kunstvoortbrengselen is bijgevolg minderwaardig voor wie zoekt naar de noodzakelijke grond van de ideeën-wereld.

Het ontbreekt de wijsgeer nochtans niet aan bemoedigende voorbeelden. Om zijn geweten gerust te stellen bij het z.g. afglijden van zijn reflexie kan hij beroep doen op een indrukwekkende reeks werken die behoren bij het beste wat de philosophie ooit heeft voortgebracht: de Poëtica van Aristoteles, de Aesthetica van Kant, de ‘Vorlesungen’ van Hegel, de werken van Schelling, Schopenhauer, Nietzsche, Croce en - om ook een nog levende wijsgeer te citeren - de reeds klassiek wordende studies die Heidegger heeft gewijd aan de poëzie van Hölderlin.

Maar dergelijke argumenten kunnen niet volstaan, noch om een wijsgerige beschouwing van de letterkunde te veroordelen, noch om ze te rechtvaardigen. Het ‘argumentum auctoritatis’ is niet wijsgerig. Men moet steeds het waarom begrijpen van een rechtvaardiging.

De philosophie van de letterkunde lijkt ons noodzakelijk en onmisbaar voor het bereiken van de eigen doelstelling van de philosophie. Men zal allicht de mogelijkheid aanvaarden van een philosophie van de letterkunde als volwaardige philosophie; sommigen zullen zelfs de opportuniteit van dergelijke beschouwingen aanvaarden. Maar, de affirmatie van de noodzakelijkheid zal velen als overdreven voorkomen. En toch herhalen we dat de literaire reflexie een onvervangbare rol te spelen heeft in het proces van de wijsgerige bewustwording.

Betreffende het statuut van het wijsgerig subject vindt men in de loop van de geschiedenis van de philosophie de meest uiteenlopende opvattingen. Het standpunt van het ik dat de reflexie uitoefent wordt soms opgevat als ‘standpuntloos’, als uitstijgend boven alle standpunten, als trans-

[p. 479]

cendent en situatieloos in de tijd en ruimte overbruggende geestelijkheid. Dan weer beschouwt men de wijsgeer als noodzakelijk historisch gesitueerd, de reflexie uiteraard gebonden zijnde aan de lichamelijke bestaansvoorwaarde. Vanzelfsprekend is het standpunt dat men inneemt - of beweert in te nemen - bij de reflexie, bepalend voor heel de verdere uitbouw van de philosophie.

Maar, welke ook de opvatting weze betreffende het statuut van het subject, steeds zal men aanvaarden dat de reflexie wordt uitgeoefend op een gegeven. Ook het subject dat beweert ontheven te zijn aan alle voorwaarden moet toegeven dat het over ‘iets’ nadenkt. Daarom is het bepalen van de aard van het ‘gegevene’ in feite het voornaamste vraagstuk waarmee de wijsgeer moet afrekenen.

Het lijkt ons onloochenbaar dat een zeker taalgeheel een elément moet zijn van het eigenlijke en onherleidbaar gegevene waarbinnen de reflexie zich voltrekt.

Daardoor begrijpe men niet alleen dat een taal het onontbeerlijk instrument is van iedere gedachte. Dat ook blijft waar; het is steeds in een bepaalde taal dat de philosoof denken moet en zonder een uitdrukkingsmiddel zou er nooit een philosophie bestaan. Maar er is heel wat meer. Iedere philosophie gaat noodzakelijk uit van een bepaalde taalwereld en speelt zich af binnen de sfeer van die taal. De taal is het ‘milieu’ waarin de wijsgeer ademt, zijn philosophie is de uitbloei van zijn taalbewustzijn. Iedere geboorte van een philosophie zou men kunnen beschrijven als een overgang van het spontane naar het zelfbewuste noemen.

De organische continuïteit tussen het vóórphilosophisch spreken en de philosophie wordt niet aanvaard door diegenen die bekommerd zijn om de technische exactheid van de philosophie als wetenschap. De philosophie geeft aan de woorden die ze gebruikt een nieuwe betekenis en draagwijdte. Iedere term, hetzij hij als voorafbestaande uit de taal wordt overgenomen hetzij hij als neologisme wordt geconstrueerd, moet duidelijk worden bepaald binnen de kaders van het systeem. Bijgevolg heeft de philosophische taal alleen maar de betekenis die men er ideëel aan hechten wil; ze wordt conventioneel als tekensysteem geschapen of herschapen voor en door het gedachtesysteem.

Dat alles is zeer juist. Men mag nochtans niet vergeten dat de keuze van een technische term niet zuiver ‘toevallig’ kan zijn. De nieuwe definitie wordt steeds aan een bepaald element van de gekozen term vastgeknoopt en onbewust speelt dat element mede. Bovendien kan men geen technische term inbrengen zonder gebruik te maken van de gangbare taal om de juiste betekenis van de ingebrachte term te omschrijven.

Daaruit volgt dat een philosophie strikt genomen onvertaalbaar is; of juister, dat bij het omzetten van de begrippen in een andere taalwereld het zingevende kader voor ieder woord zodanig is gewijzigd dat de philosophie in feite een nieuw wereldbeeld oproept. Zo beschouwt M. Heidegger

[p. 480]

het vertalen van de griekse gedachte in de latijnse taal als de meest vervormende en misvormende crisis die de metaphysiek ooit had door te maken.

Hoe men de zaak ook kere, het taalbewustzijn blijft een onherleidbaar gegeven voor de denkende geest. Van dat bewustzijn uit, en in dat bewustzijn ontwikkelt zich de gedachte. De meest verspreide houding van de wijsgeer is dan ook het beschouwen van het taalgebruik als een vanzelfsprekend feit. Dergelijk feit behoeft niet eens in kwestie of in vraag gesteld te worden daar het er gaat om een onmiddellijke evidentie. Dat is precies het gegeven waarvan men uitgaat.

Deze houding is nochtans onverantwoord en onwijsgerig. Het philosophisch karakter van het denken ontstaat uit de drang naar ‘radicaliteit’. Een ‘radicaal’ onderzoek streeft er naar tot het uiterste toe iedere ‘stelling’ in haar grondslagen te onderzoeken. Welnu, we hebben ingezien dat de innerlijke taalvorm een mede-stellend of mede-constituerend element is van het denken. In principe kan een philosophie geen enkel constituerend element kritiekloos aanvaarden.

Het onderzoek van het wereld-constituerend karakter van ieder taalgebruik is onontbeerlijk en zelfs de gesitueerde geest is in staat dergelijk onderzoek uit te voeren.

In de spontane, natuurlijke opvatting aanziet men de ‘wereld’ als het gegevene bij uitstek, als het steeds vooraf bestaande waaraan de taal zich eenvoudig behoeft aan te passen. Hoe kan men dan hier de rollen omkeren om te beweren dat tot op een zekere hoogte de taalgedraging mede de ‘wereld’ vormt en in haar ‘objectiviteit’ vastlegt (constitueert)?

De ‘wereld’ voor de mens is niet het onpersoonlijk en abstract ideaal dat de natuurwetenschappen pogen te benaderen. ‘Natuur’ is slechts een door onszelf geïsoleerd element binnen de wereld waarin wij leven.

De ‘wereld’ is ook niet de denkbeeldige som van al de werkelijk op zichzelf bestaande dingen. Zij is evenmin de limiet-inhoud van de zintuiglijkheid.

We spreken van een ‘wereld’ telkens we de horizon bedoelen waarop zich een willekeurige betekenis voor een concreet bestaand mens aftekent. De ‘wereld’ is het referentiesysteem, de steeds aanwezige achtergrond zonder dewelke geen enkele betekenis-figuur kan gevormd worden. Als geïmpliceerde horizon van een concrete betekenis heeft ook de wereld bijgevolg een concrete en wisselende gestalte. Mijn wereld van vandaag is niet mijn kinderwereld; de wereld van onze tijdgenoten is niet de wereld van de oude Grieken; de wereld van de intellectueel opent andere perspectieven dan de wereld van de arbeider en de wereld van de kloosterling begrijpt andere regionen dan de wereld van een boefje. Dergelijk wereldbegrip drukt een dimensie uit van ieders persoonlijke bestaanswijze. De wereld van elk mens is afhankelijk van zijn zeden en gewoonten, van zijn karakter en zijn opvoeding, van zijn belevenissen, van al zijn doen en laten en van al de geesteshoudingen die met dat alles verbonden zijn.

[p. 481]

Het ontwerpen, het verspreiden, het vastleggen, het bewaren en in stand houden van deze concrete geesteshoudingen gebeurt in en door de taal die men gebruikt. In de eigen taalruimte is de eigen wereld in zijn hoofdlijnen uitgetekend. Zo kan het persoonlijk wereldbeeld in de persoonlijke taalruimte voor ieder het voorwerp zijn van een aanschouwelijk, niet-reflexief vatten. Bij ieder begrijpen is dat wereldbeeld oriënterend aanwezig, doch niet onder de vorm van een oordeel. Wij ‘weten’ het steeds impliciet en vaag medebetekend in al wat voor ons significatief is. Het is precies omwille van de wereld waarin wij leven dat een voorwerp, een daad of een woord voor ons betekenis heeft. De wereld leeft en verandert in ieders eigen leven en ontwikkeling.

De philosophische reflexie is het expliciteren van de gemeenschappelijke en noodzakelijke dimensies van het wereldbeeld. Bijgevolg is het bewuster vatten van de wijze van ontstaan van een wereldbeeld in de taalschepping een geldigheidsvoorwaarde van dergelijke explicitatie.

Noodzakelijk moet ieder taalgebruik bijdragen tot de vestiging en bevestiging van een wereldbeeld; doch het origineel ontwerpen van een eigen wereld is niet in ieder taalgebruik even bewust aanwezig.

Het alledaagse spraakgebruik beleven wij niet onmiddellijk als de bron van een nieuw wereldbeeld. Inderdaad, bij het alledaagse spreken leggen we er ons op toe onze taal zo ‘utilitair’ mogelijk te maken. Zo komt de taal ons hoofdzakelijk voor als een werkmiddel en, zoals ieder werkmiddel, moet ze bij het gebruik zo weinig mogelijk de aandacht gaande houden. Men bekijkt niet de spade wanneer men ze gebruikt en bij het fietsen is het niet geraadzaam de werkwijze van de fiets bewust na te gaan. Ieder ‘gebruik’ is steeds vooraf ingeoefend, het is secundair en herhalend. Daarom is de alledaagse taal bij voorkeur herhalend in een passieve overname. Bij de praktijk leeft men in het aanvaarden van een vooraf gevestigde wereld die zich als zodanig opdringt. Het wereldontwerpend karakter van de taal valt dan weg voor de nuttigheidswaarde van een taal die wil een loutere weergave en voorstelling zijn van een reeds vastgelegd en geordend betekenisgeheel.

Een taalgebruik waarbij de betekenis door het noemen zelf ontworpen wordt zal veel duidelijker de originele mogelijkheid van de taal als bron en draagster van een wereldbeeld openbaren.

Bedoeld onderzoek van de originele sfeer is niet op de eerste plaats het etymologisch onderzoek. Natuurlijk kan de etymologie bijdragen tot een klaarbewust en sprankelnieuw benoemen, tot een originele betekeniscreatie met verwijzing naar een omvattende ‘Weltanschauung’, maar de etymologie is in dat geval ook maar een middel.

De taal die actief een wereld van betekenissen ontwerpt is bij definitie ‘poëtisch’. Datgene wat in een taalkunstwerk op de eerste plaats verschijnt of wordt geopenbaard is de taal zelf in haar wereld-ontsluierend vermogen. Waar het alledaagse gebruik de taalvorm uit de aandacht doet

[p. 482]

verdwijnen, daar vestigt het taalkunstwerk precies de aandacht op de zintuiglijke taalvorm als zodanig. De concreet-eigen en unieke ‘vorm’ van ieder taalelement zal in het ware kunstwerk in al zijn glorie tot uiting komen. Die ‘vorm’ wordt bepaald door de structuur van de referenties of verwijzingen die dat element situeren in de wereld van de taal waartoe het behoort en van de gebruiker die het uitspreekt.

We wisten toch reeds dat de ziel of de geest van een taal gebonden is aan het letterkundig oeuvre. Het denken vanuit een bepaald taalsysteem verwerft men niet door het aanleren van het alledaagse spraakgebruik; men moet zich kunnen openstellen voor wat door de dichters en denkers in die taal werd gewrocht. Is onze taal niet de taal van Maerlandt, Vondel en Gezeik? Is de franse taal niet veeleer de creatie van Rabelais, Ronsard of Voltaire dan die van Vaugelas? Kent men de duitse taalwereld zolang men niets afweet van Goethe; de engelse zonder Shakespeare, de italiaanse zonder Dante of Patrarca? Kan men zich een spaanse wereld indenken waarin men niet ‘él caballero a la trista figura’ zou ontmoeten?

Men zegt dat een mens zo dikwijls een vaderland bezit als hij talen spreekt. Dit betekent niet dat men een nieuw vaderland verwerft telkens men een kellner in zijn eigen taal kan aanspreken. Men verwerft slechts een ‘vaderland’ als een ‘wereld’ waarin men leeft. Het blijkt duidelijk uit wat we zegden dat het vaderland de specifiek eigen wereld is van een ‘moedertaal’. Iedere taal kan een ‘moedertaal’ worden wanneer ze de voedende bron wordt van de gedachte, de ‘alma mater’ die een nieuwe wereld voor ons openmaakt. Zo komt het dat het begrip ‘vaderland’ een analoog begrip kan zijn dat allerhande dimensies aannemen kan. Er is het grote vaderland van een werkelijke wereldburger; er is het vaderland van de Europeaan of van de westerling; maar er is ook het vaderland van Proust, van Rilke en van Gezelle.

Deze wereldscheppende rol van de zeggende dichter is volgens Rilke de hoogste rechtvaardiging van het menselijke bestaan. Hoe ledig toch lijkt ons het bestaan, vermits we moeten sterven. De verklaring van het ‘hier-zijn’ is tegelijk de redding van de zin van het eigen bestaan en van de zin van de wereld. We bestaan voor een ‘noemen’ dat de wereld aanzijn en betekenis geeft. Zonder de ‘poëtische’ zegging valt de wereld uiteen; alle vaste vormen verdwijnen in een naamloos gedesintegreerde feitelijkheid. Zonder de dichter is er geen eenheidsstandpunt, geen horizon, geen bindende ‘Weltanschauung’, geen ontsluierde waarheid en bijgevolg geen figuur of gestalte. De wereld zou geen ware woning meer bieden voor de mens. Alleen als taalscheppend is het zijn-in-de-wereld zinvol ‘weil Hiersein viel ist, und weil uns scheinbar alles das Hiesige braucht, dieses Schwindende... uns die Schwindendsten. Sind wir vielleicht hier um zu sagen: Haus, Brücke, Brunnen, Tor, Krug, Obstbaum, Fenster... oh, zu sagen so, wie selber die Dinge niemals innig meinten zu sein.’ Zo zijn de dingen in hun betekenis voor ons en een wereld wordt geboren. Daarom

[p. 483]

zegt ook Heidegger: ‘die Sprache ist das Haus des Seins, die Denkenden und Dichtenden sind die Wächter dieser Behausung’.

We wezen reeds op het veelvoudige verschijnen van de wereld voor de mens; ‘mansiones multae sunt’. De veelvuldigheid is zelfs oneindig groot, want uiteindelijk is ieders wereld op ieder moment van zijn bestaan uniek en onmededeelbaar. Maar toch gaat het er om een wereld en een ‘huis’ waarin ieder op de hem eigen wijze deelneemt aan het leven van de gemeenschap. Dichters en denkers zijn tegelijk het ‘project’ en de ‘expressie’ van de levenseenheid in die gemeenschap; zij wijzen de mogelijkheid aan van een gemeenschappelijke zin. In elk letterkundig werk worden de levenshoudingen manifest en zullen ze gericht worden naar een waarheid. Het ware kunstwerk is bijgevolg een wereldproject, d.i. het oproepen van een wereldvisie die aan het bestaan éénheid en inhoud geven kan.

Iedereen weet dat een letterkundig werk de taalvorm verfijnen kan en dat het bovendien een bepaalde wereldvisie dienen kan; doch algemeen worden deze beide aspecten van elkaar afgescheiden, zoniet aan mekaar tegengesteld, als kwesties van vorm en van inhoud.

Onze hoofdstelling en haar verdere uitwerking en toepassing bedoelen aan te tonen dat deze gemeenplaatselijke beweringen een veel diepere zin kunnen krijgen door het transcenderen van het onderscheid inhoud - vorm. De wereldvisie moet manifest worden in de taalcreatie zelf. De levenshouding die een zin kan geven aan het bestaan moet groeien uit de verschijningswijze van het werk, uit de techniek waarmede het wordt uitgewerkt. Het zijn steeds de vormeigenschappen en niet het thema die het letterkundig genre en de daarbij horende ‘Weltanschauung’ vastheid en effectiviteit bezorgen. Zo is ook wederkerig ieder vormelement, iedere stijl, tegelijk schrijfstijl en levensstijl. Een werkelijkheidsgetrouwe bepaling van de stijl omvat onafscheidbaar de eigen verschijningswijze van de aangewende taalvorm en het geheel van de rijke betekenismogelijkheden. De ware inhoud is nooit isoleerbaar of in andere vormen om te zetten. Iedere transpositie van een willekeurig thema in een ander ‘genre’ is een recreatie van zijn inhoud en een grondige wijziging van zijn literaire betekenis. Daarom zal iedere classificatie van de literaire genres - zoals tenanderen iedere bepaling in de kunst - moeten berusten op de formele elementen.

Maar men vergete niet dat deze formele elementen in zichzelf en in hun specifieke structuur een eigene bewogenheid bezitten, een pathisch-affectieve instelling, die uiteraard aan een bepaalde levenshouding beantwoordt. Zo kan een zuivere stijlaangave de echte bepaling geven van de in het werk gestelde wereldbeschouwing, vrij van alle subjectieve criteria en van ieder oordeel betreffende de bedoeling van de auteur.

Het is in deze geest dat we zullen pogen in een volgende bijdrage de formele eigenschappen schematisch aan te geven die de verschillende letterkundige genres telkens als een bepaalde en specifiek-eigene existentiële ‘attitude’ doen verschijnen.