Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 48]

Jan Boon
Bladerend in het levensboek van
Anton Van de Velde

Ik herinner mij de hoon die Karel Van de Oever in een hoofdstuk van zijn ‘Geestelijke Peilingen’ wierp op André de Ridder, ‘slordige biograaf’ die de schuld droeg dat er allerlei data in omloop waren voor de geboorte van Frank Lateur. Zo zijn er eilaas verscheidene data bekend van de geboorte van Anton Van de Velde maar het is ontegensprekelijk dat hij dit jaar 60 jaar oud is geworden en dat een datum een gelukkig voorwendsel is voor de beschouwingen van genegenheid en begrip. Eerbied of misprijzen van de wereld voor grijze haren komen hierbij te pas maar vooral onze genegenheid voor een kernachtig, beginsel- en karaktervast, invloedrijk figuur uit de hernieuwing van onze dramatische kunst. De bijzonderheid van deze figuur is dat zij zoals destijds de hervormer van de dramatische kunst in Groot-Brittannië, Edward Gordon Craig, zich heeft doen gelden als dramatisch auteur, polemist of theoreticus en regisseur.

Wanneer men nu de stormjaren van de moderne Vlaamse toneelkunst overschouwt ziet men duidelijk Anton Van de Velde als inleidend bezieler en realisator. Herman Teirlinck waagde toen zijn eerste verklaringen over het mislopen van onze schouwburgen: gelegenheden tot ‘uitgaan’, individualistische kunst, psychologische haarklieverij, terwijl de ware dramatische kunst een gemeenschapskunst is, ceremonie of feest. Hij wist dat er een eenheid van gevoel of geloof nodig is als klankbodem voor goede dramatische kunst en verwees naar de middeleeuwen en het misoffer. Hij die renaissancist en verfijnde twijfelaar was geweest in zijn proza, predikte het einde der renaissance in onze dramatiek. Hij zag het zegevierend doorbreken van het getal in de democratie, de enthousiaste voetbalvelden, de wijziging van het levensperspectief in de film, de voortlevende christelijke gemeenschappen met haar liturgie.

Slechts later schreef hij ‘De Vertraagde Film’, daarna ‘Ik Dien’, en dan ‘Ave’ (verheerlijking van de Moeder). In de Koninklijke Vlaamse Schouwburg te Brussel werden zijn stukken vertoond door dezelfde acteurs en actrices die pathetisch ‘Op Hoop van Zegen’ van Herman Heyermans en ‘Voerman Henschel’ van Gerhard Hauptmann hadden vertolkt.

Maar vóór dat alles, in 1919, schreef Anton Van de Velde ‘De Gekke

[p. 49]

Gast’ (later ‘De Zonderlinge Gast’ betiteld) en werd het bitter, opzienbarend, werk gecreëerd te Amsterdam door ‘Het Schouwtoneel’ van Jan Musch die de rol van De Gast vertolkte. Terwijl de echo's van die gebeurtenis tot ons doordrongen las Anton Van de Velde te Brussel, door toedoen van de onvergetelijke animator van het katholieke liefhebberstoneel en oprichter van de ‘Toneelbibliotheek’, Z.E.H. Jan Bernaerts, de tekst van zijn ‘Christoffel’ en regisseerde het werk kort nadien.

In beide werken vinden wij ineens driekwart van het practisch programma van het moderne toneel: algemene of hoge begrippen in plaats van anecdotische personages, voortdurende synthese, verzen die de gebeurtenis op een lyrisch plan vertolken, maskers, rhythme, zinnebeeld. De Gast is de figuur met de zeis in zijn jas, de Dood, maar hij verschijnt ook in rok, de medespelers zijn De Man-der-Wet, de schoolmeester, de binders. De personages van ‘Christoffel’ zijn even doorzichtig en universeel: De Blinde Gekroonde, Monseigneur Tourniquet, hofmeester, Pizzicato, kapelmeester aan het Hof, Gummi, lakei, De Geharnaste, Specie, Bekkeneel, Bokspoot, de Schamele, enz. In beide werken heeft fantasia de hemel en de hel geopend voor de dramatiek, weer gebeurt zoals op de middeleeuwse houten tonelen het vertoonde in een ruimte die aarde, hemel en hel bevat en mensen, engelen, dieren, deugden en ondeugden, zintuigen en instincten worden personages. In beide werken grote thema's, met het wrange idealisme van de moderne strever verhaald: in ‘De Zonderlinge Gast’ een schaakspel dat de listen der mensen neerhaalt, een epos van de zeis die maait, heel streng, maar ook rechtvaardig. In ‘Christoffel’, de transcriptie van het oude heiligenverhaal, de reus Christoffel die in de wereld de grootste macht zoekt, de Blinde Koning dient, Bokspoot ontmoet onder noodklok en orgel, strijdt in de gelederen van De Geharnaste maar inziet hoe Bekkeneel machtiger is dan die wereld en hem volgt op vier passen afstand. Maar de hulpeloze is de machtigste, de arme vrouw met kreupel kind op reis naar de plaats waar het genezende Licht is. Christoffel, nu de kreupele in zijn armen, draagt zijn broeder, naast dezes moeder, gaat met hen de hoogte der stralende bergen op, draagt alle smart en alle geluk want hij heeft alle macht in God gevonden.

Zoals in ‘De Zonderlinge Gast’ zijn het verzen in ‘Christoffel’, spichtig, ronkend, vol rozen, anjelieren en distels, Italiaans van tonaliteit, met sterren en vuisten, een dwingende taal, moderne romantiek maar in elk geval dramatische taal. Als men het inventaris zal opmaken van de lyriek van Anton Van de Velde zal men ook een groot declamatiestuk moeten beschouwen, zwaarmoediger dan de opgesomde toneelwerken en als ik mij niet vergis vroeger geschreven, ‘De Vloek’.

Maar het belangrijkste was de bliksem in onze lauwe hemel, ‘Tijl’. Toen het Vlaamse Volkstoneel onder de artistieke leiding van Johan de Meester Vlaanderen deed daveren van wat nieuw, revolutionair en waarlijk grootnationaal was, deden wij onze dramaturgen de onvergankelijke thema's van ons volksleven herwerken. Wij wilden het beproeven, in een tijd van allerlei

[p. 50]

apartheid-ellende, dat wat groot en rasecht was in Vlaanderen te doen herkennen en een toneel te bouwen zo innig mogelijk in contact met de volksziel. Zo vroegen wij ‘Reinaert de Vos’ in het tweede jaar van het Volkstoneel aan Paul De Mont, als een actueel openluchtspel (in latere jaren speelden we zijn oorlogswerk ‘Nuances’) en vroegen hem een ‘Smidje Smee’, ‘Van twee Coninxkinderen’ aan Willem Putman, de ‘Beeldekens uit het leven van Sint Franciscus’ aan Michel de Ghelderode, zo ontvingen wij als een verbazend geschenk een opstandige, schichtige ‘Tijl’ van Anton Van de Velde. Hij schreef ons een waarlijk onsterfelijke ‘Tijl’, met afgeschampte liefde, gestort uit de bittere grootheid van zijn reikhalzend hart, het verhaal van een liefde met slechte afloop die nog groter liefde wordt, de beste tekst die het Vlaamse Volkstoneel van een auteur ter uitvoering heeft ontvangen, een volmaakt thema voor een van vurigheid verteerde moderne speeltroep. Ook nu, 27 jaren nadien, als men de tekst van ‘Tijl’ herleest, erkent men dat dit een tekst was als een manifest, niet slechts wat de inhoud, ook wat de nerveuze trant betreft. Georges Baty en Henri Ghéon waren opgetreden voor ‘les mots en action’ welke de dramatische regisseur nodig had ter verwerping van de literatuur in het drama en Alexander Granowsky had het in Rusland klaar gespeeld twee uren spel op te bouwen met 600 woorden. De tekst, het thema en het rhythme van ‘Tijl’ pasten volkomen bij de merkwaardige toneelopvattingen van Johan de Meester, het werk werd gespeeld op houten ongekleurd brugwerk zoals Habima, Granowsky en Piscator het hadden voorgedaan: het electrisch licht is immers uitgevonden en het kleurlicht op naakt hout schept een steeds wisselend decor, trappen en bruggen waren er nodig vermits de moderne acteur de derde dimensie, de hoogte in de ruimte, moet beheersen. De acteur was inderdaad in deze opvatting een danser, een man of een vrouw die zich op maat uitdrukte, een pop ook, een masker, een universeel bekend naamloze. En wat men beleefde was de ervaring van de diepe bezieling, de edele revolte en het onstuimig dynamisme dat toneel in zijn quasi-perfectie, nauwkeurig bewust van zijn zending, in een natie kan brengen. De onrustige legendefiguren onzer eeuw, Ahasveer, Don Quichotte, de stuurman van ‘De Vliegende Hollander’, zwervend om de geest van Tijl, het afscheid van het eiland der ballingschap, het gevecht in de duisternis van Tijl tegen de marquis Saturé de Bel Esprit die geveld wordt, het sober melancholisch slot van het tweede bedrijf met de beweging van wimpers over een melancholisch oog, en dan het derde kapittel vol ongeloof over Vlaanderen's geluk maar mannelijk van drift, wijl Nele sluimert onder de invloed van de vreemde chemisten (en het vierde kapittel dat wij maar éénmaal hebben gespeeld nl. in het Théâtre du Casino van toen, op de Guden Vlieslaan te Brussel), het was een gamma van gevoel en trots dat de huidige generatie misschien niet meer kan begrijpen. Maar het was een magistraal toneelwerk, hevig, gespannen op het rhythme van onze tijd, een waarachtig paspoort voor een moderne nationale toneelbeweging.

Met deze ‘Tijl’ is het Vlaamse Volkstoneel ook naar Parijs gegaan op

[p. 51]

uitnodiging van F. Gémier, die het eerste ‘Festival international du Théâtre’ inrichtte in de Studio des Champs Elysées. Ik had een programmatekst opgesteld in het Frans die het Parijse publiek toeliet de scenische ontwikkeling ook in haar ideële betekenis te volgen. Ik herinner mij het triomfantelijk gejuich op het einde van het eerste bedrijf wanneer het galjoen in zee steekt, met Tijl die uit het eiland der wanhoop naar Vlaanderen terugkeert en de baldadige zwartgele vlag als een volmaakt toneeleffect ontrold werd tegen het grauwe zeil. Karel Albert had er voortreffelijke toneelmuziek voor geschreven, geen begeleidingsmuziek, positief medewerkend met de inzichten van de regisseur en de auteur.

In latere jaren schonk Anton Van de Velde het Vlaamse Volkstoneel nog een ‘Halewijn’, een herschrijving of nieuwe bezinning, bijna meditatief, verheven moraliserend over de macht der slachtoffers, maar dat ‘Tijl’ niet kon doen vergeten.

En hij schreef een tweede ‘Tijl’, zo op het einde van de volkstoneeljaren, 1930. Nog een geschiedenis die rumoer verwekte. De franskiljonse burgemeester van een Brusselse voorstad had zich laten voorlichten dat de inhoud revolutionair was - het werk werd gespeeld in 1930 - en verbood op het grondgebied van zijn gemeente ‘Til onze’ (Tijl II, maar hij las de elfde in plaats van de tweede). In de eerste ‘Tijl’ trok het mannenpaar Tijl-Brabo terug naar de kaffers op het eiland. Antwerpse vrienden hadden aan Anton Van de Velde gezegd dat zijn stuk zo donker was. - Is alles in uw Vlaamse leven dan zo licht, vroeg Van de Velde. Hij antwoordde met Tijl II, waarin de zoon van Tijl geboren wordt die de vlag zal dragen. - ‘Eén ding heeft me gespeten: dat ik Tijl niet nóg scherper heb geschreven!’ verklaarde A. Van de Velde op de vooravond der première. ‘Er zijn gevallen waarin de patiënt dwang behoeft en snijdend materiaal.’ Hoe de zoon van Tijl land en volk diende en wat met beide gebeurd is, leerde deze stichtelijke tweede geschiedenis waarin zelfs Lamme het bevrijdend oproer aanvuurt, de kapoenen, stijfkoppen, boffers, mopperaars, schreeuwers en sterrekijkers het eens zijn geworden en Roeland bromt. Johan de Meester was toen reeds naar Nederland terug en Anton Van de Velde regisseerde zelf zijn werk.

Veel van al het overige schrijf ik hier neer met de beknoptheid van een kroniek: Anton Van de Velde's toneelwerk voor de jeugd, zijn figuren daarin: Lotje, de mus, en Flik van Flooi, de pauw, Radeske, twee jaar later Radijs geworden, de kameraden Radijs en Bot, een heel eigen wereld van vogels en kapoenen, maar dan: zijn regie van toneeljeugdwerk en al zijn beschaafd artistiek werk in het onderwijsgesticht der Kanunnikessen van het H. Graf en ook in St. Victorinstituut te Turnhout. Later de publicatie van de dramatische fantasie ‘Ivoren Toren’, een meditatie in toneelvorm rondom de kerngedachte: Dichter zijn is priester zijn. Zijn jarenlang werk in ‘Toneelgids’. Zijn groot regiewerk waar hij de tovenaar wordt der moderne schoonheid in de dienst van oude roem: het Heilig Bloedspel van pater Jozef Boon op het Belfort te Brugge en Het Lam Godsspel volgens

[p. 52]

ontwerp van Herman Van Overbeke bij de St. Baafskathedraal te Gent en op de stedelijke Grote Markt te Breda het mysteriespel Van de Sacramente vander Nuyenwerwaert.

En na dit alles ligt daar nog de stapel prozawerken: ‘Pukkie Pech’, ‘Schep vreugde in 't leven’, ‘Woe's wondere wandel’, ‘Peter zoekt het geluk’, ‘God en de wormen’, ‘Het Hart Vecht’, ‘Met Permissie’ en verder een boekje pelgrimagie door Antwerpen en ‘Het eeuwige Masker’, een poging om een toneelgeschiedenis in zakformaat te leveren d.w.z. in 125 bladzijden.

In de epiloog van ‘Het eeuwige Masker’ ondervraagt Anton Van de Velde zichzelf over de toekomst van de dramatische kunst en ik vat zijn antwoord in twee punten aldus samen:

Ten eerste: Wil het toneel nieuwe, ruime banen op, dan zal het wat de vorm betreft in het teken staan der poëzie, wat de inhoud betreft zal het gedragen worden door een voor de gemeenschap heilzame belijdenis.

De dichter, de acteur, de regisseur moeten de dienaars worden van een gemeenschappelijke schoonheids- en waarheidscultus.

Ten tweede: Alle bestaande schouwburgen en toneelzalen verwoesten. Alle toneelproductie en -voorstelling verbieden tijdens de eerstvolgende 25 jaar.

Bij dit nihilistisch besluit voegt Anton Van de Velde een commentaar met geheime hoop: ‘Misschien kunnen dan de kinderen onzer kinderen, indien zij er nog behoefte toe gevoelen na lezing der toneelcronijken van hun voor-ouderen - een toneel schrijven en spelen dat voor het leven betekenis heeft.’

Ik weet dat de kinderen onzer kinderen waarvan hij spreekt zijn naam met bekoring en eerbiedige genegenheid zullen lezen in die bedoelde kronieken. Hij is nu sedert enkele jaren te Antwerpen opera-regisseur geworden, hij heeft ook TV-regie verwezenlijkt. In de nog niet verwoeste opera herkent men zijn vingeren en zijn geest in sommige grote mise en scènes. Het publiek en de pers aarzelen dan, maar zijn een ogenblik buiten adem en zij die hem wezenlijk kennen denken bij die plotse realisaties aan alles wat in zijn geest en zijn hart leeft en woelt, zoveel dat hij in dit klein en lastig land niet heeft kunnen verwezenlijken.

Het is waar: hij is nooit tevreden, het is nooit goed genoeg. Voor de Vlamingen, die men zo gauw met een kluitje in het riet stuurt, of die zelf het mediocre, het middelmatige, al gauw goed genoeg vinden, is hij een lastig man. Goddank, een lastig man. Ik herinner mij een belijdenis van Jacques Copeau, de Franse toneelhervormer, toen hij het ‘Théâtre du Vieux Colombier’ en zijn successen te Parijs had verlaten voor een vergeten dorp in Bourgondië, Pernand Vergelesses, waar hij met jonge maagdelijke toneellustigen alles herbegon. - ‘Nos amis, pleins de bienveillance, nous demandent’, zei Copeau: ‘Etes-vous content? - Etes-vous content!... Et nous ne vivons que de notre mécontentement’.

Zo spreekt in deze milde herfst van zijn leven ook Anton Van de Velde, een man van hoge moed, heilige drift en zalige bitterheid. En voor altijd verbinden wij zijn naam met de opkomende glorie van onze nieuwe toneelkunst.