Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 559]

Duitse letteren
Stefan Andres in vertaling
door J. Ruysdael

Stefan Andres, De man op Asteri, 't Groeit, Antwerpen, 408 p.

Ofschoon ‘Wir sind Utopia’ nog steeds zijn gaafste boek is, schijnt Stefan Andres zich gemakkelijker en natuurlijker te bewegen in werk van grotere omvang. De concentratie die de novelle nu eenmaal eigen is, ligt hem slechts occasioneel goed. Hij is meer in zijn element, wanneer hij de tijd heeft om natuurschilderingen, nevenverhalen en aforistische overwegingen in een groter episch geheel te betrekken, wanneer hij zijn helden ten voeten uit kan tekenen, wanneer hij de gang van zijn verhaal af en toe mag laten rusten om aan zijn verbeelding de vrije loop te laten. Zijn breed opgezette problemenromans weet hij haast onafgebroken met allerhande herinneringsrestanten of actuele waarnemingen te doorlichten. Een gesprek, een korte meditatie, een natuur-impressie of een onverwacht-zakelijk contact kunnen telkens weer aanleiding zijn tot dieper grijpende bekentenissen, nieuwe verwikkelingen of complementerende beschouwingen. Hoe vitaal zijn verteltalent ook is, het heeft een zekere geleidelijkheid nodig. Het half uitgesprokene wordt bij Andres doorgaans slechts broksgewijze verduidelijkt. De osmose van het kosmische en het specifiek humane voltrekt zich slechts langzaam. En vooraleer de ‘Welt in Ordnung’ weerspiegeld wordt, is een durende en vermoeiende strijd geleverd tegen de machten die de ziel beklemmen.

Nergens in zijn oeuvre is de verbinding van dionysische vindingslust en omzichtige verhaaltrant zo tastbaar als in ‘De man op Asteri’. In hoeverre dit samenhangt met de geografische en thematische verruiming die het geschrift kenmerkt, kan ik bezwaarlijk uitmaken. Ik las alleen de uiteindelijke versie. Naar de auteur zelf getuigde in ‘Terrassen über Meer’, was hij zich bij het schrijven van deze roman bewust van de noodzakelijkheid, zijn Petreïsche vrees voor het gemene en het onreine te overwinnen door een vernieuwd inzicht in de reinigende kracht van de kunst. De veelvuldige aspecten van de problematiek waardoor hij zich liet overweldigen, hebben vermoedelijk niet alleen zijn verbeelding sterk geprikkeld maar ook het bedachtzame van zijn natuur opnieuw onderlijnd. Om enkele dier aspecten

[p. 560]

te kunnen belichten, vat ik in het kort de levensloop samen van de hoofdfiguur. Gratian, een rijk, Duits wijnbouwer heeft een mooie Française gehuwd die geen kind van hem wil, omdat ze vreest dat een eventueel moederschap haar schoonheid zal schaden. Hijzelf wil ook geen nakomelingschap. Maar bij hem resulteert deze weigering uit een minder lichtzinnige levenshouding. Hij wordt beheerst door een neurotische procreatievrees. Een vrees die voortwoekert in zijn onderbewustzijn en zich langs plotse Fehlleistungen en folterende dromen een uitweg zoekt. Tijdens een dezer dromen zag hij een klein grijs diertje dat nu eens duidelijk op een muis leek, dan weer menselijke trekken vertoonde, aan de laarzen van zijn vader knagen, om nadien te ontdekken, dat hij het zelf was die zijn vader vraatzuchtig te lijf ging en poogde leeg te vreten. De latente inhoud van deze droom gaat terug op de ervaring zijn ouders ondergeschikt gemaakt te hebben aan zijn levensdrift. Op zijn beurt vreest hij ‘een vreemdeling te worden voor de vrucht van zijn zaad en door het verwekken van een nakomeling zichzelf uit te doven.’

En toch zal hij een kind hebben. Van de boswachtersdochter namelijk, bij wie hij na de verwoesting van zijn wijngaard troost heeft gezocht. Wanneer het kind ter wereld komt, is Gratian, ten onrechte ervan beschuldigd zijn vrouw vermoord te hebben, reeds over Napels naar Città morta gevlucht. Hij komt er terecht in een kolonie van gedegeneerde artiesten. Zijn verblijf aldaar biedt Andres de gelegenheid een nieuw probleem in te vlechten: het probleem van de humanistische en ethische waarde der artistieke schepping. Gratian leert er o.m. Mjösdal kennen, een cynisch schrijver van misdadigers-romans, een satanisch slurfdier dat in zijn medemensen slechts feuilleton-materiaal ziet, een snuffelaar voor wie geen enkel geheim veilig is. Herhaaldelijk spreekt de wijnbouwer (en langs hem Andres zelf) zijn afschuw uit voor Mjösdal's practijken, daarbij zijn heimwee revelerend naar een verheffende en louterende kunst. En wanneer hij later het plan opvat zijn geestelijke Odyssea voor zijn zoon neer te schrijven, is het zijn uitdrukkelijk verlangen hem erfgenaam te maken van zijn rijkste levenservaringen. In Città morta vindt Gratian geen rust. De herinnering aan Hortense, zijn vermoorde vrouw, blijft hem kwellen. Andermaal geleid door een droom, laat hij zich de liefde welgevallen van Natasja, de echtgenote van een Russisch schilder. Zij zal hem een tweede Hortense zijn. Maar al even noodlottig als de eerste. Noodlottiger nog. Nu zal hij zich waarlijk aan een moord schuldig maken. Tijdens een nachtelijke boottocht zal hij toelaten dat Natasja haar man om zijnentwille doodt. Hun beider samenleven zal slechts kortstondig zijn. Natasja bloedt dood na een miskraam en Gratian moet onverwijld uit Città morta weg want Mjösdal wil hem de politie op het lijf jagen. Ditmaal gaat de reis over een interneringskamp (de oorlog is intussen uitgebroken en Gratian wordt door de Engelsen gevangen genomen) op Malta naar de Hymettos te Asteri. In de schaduw van een verpuinde bizantijnse kerk leidt hij een kluizenaarsbestaan dat hem een zekere rust schijnt te verschaffen. Tot zijn zoon opduikt. De eerste ontmoeting tussen vader en zoon

[p. 561]

en de verdere evolutie van hun onderlinge verhoudingen behoren tot de aangrijpendste bladzijden van de roman. Aanvankelijk wil Gratian zich vóór alles niet laten doorgronden. Hij wil een gemeenzaamheid delen waarvan hij alleen de diepere gronden kent. Langzamerhand echter heeft de jeugdige nieuwsgierigheid en de eerlijke onstuimigheid van zijn zoon hem zo ontroerd, dat hij hem het boek ter hand stelt waarin hij zijn leven heeft opgetekend. Volgt dan: een eigenaardige mengeling van mededogen, afkeer en bewondering, de herkenning en de geleidelijke toenadering. Beiden worden verliefd op het Griekse meisje Galene. Gratian staat haar bereidvol af en wordt zo gereinigd van schuld en vrees. Thans blijkt hoe zijn angst voor het vaderschap slechts de keerkant was van een gewettigde argwaan tegenover de ruwheid en de trots van zijn eigen hart. Dat ‘ergens ter wereld een hart klopt uit de kracht van het zijne’ kan hem nu pas met vreugde vervullen.

‘De man op Asteri’ is een ongewoon volwassen boek. Zowel de mediaal-klassieke stijl als de handige compositie zijn getekend door een vakkundige ernst en een diepzinnige levenswijsheid. Andres' psychologisch doordringings-vermogen is genuanceerd en verhelderend. Als weinige zijner tijdgenoten vertoont hij begrip voor het droomleven van zijn helden. Hij gelooft in de voorafbeeldende en revelatieve betekenis van de droom. Hij heeft de angst doorleefd voor zijn dreigende, symptomatische zin. De droom is hem een obsessie geworden. Misschien raken we hier meteen zijn zwak punt. Te vaak moeten droombelevenissen de bewuste activiteiten van de romanfiguren schragen en verbinden.

Echt modern is Andres' aandacht voor het ambivalente van de menselijke hartstochten. Hij wordt er door in staat gesteld het kindervrees- en het schuldmotief steeds opnieuw in te weven en de teweeggebrachte spanning tot de laatste regel levendig te houden. Wat niet belet, dat men zich kan afvragen of sommige bladzijden functioneel gezien niet overbodig zijn. Er moet echter worden toegegeven, dat dergelijke bladzijden meestal een zichzelf verantwoordende esthetische waarde hebben.

Het voornaamste bezwaar dat men zou kunnen inbrengen, is, dat hij de opduikende problemen teveel woordelijk aanduidt, liever dan ze door de naakte feiten te suggereren. Maar misschien is zo iets eerder een kwestie van temperament. De auteur schijnt er nu eenmaal op gesteld zijn wereldbeschouwing, zijn persoonlijke levensvragen, twijfels en verworvenheden merkbaar en soms zeer bewust in te lijven. Een dergelijke werkwijze biedt trouwens ook voordelen voor wie er zich met het nodige engagement toe bekent. Bij Andres beantwoordt ze aan een typisch germaans, wijsgerig en religieus streven naar een geheimzinnige harmonie tussen de stof en het bovenzinnelijke. Steeds zichzelf blijvend in de avonturen van zijn personages, confronteert hij zijn persoonlijke mythe met de dreigingen van het noodlot. Het monumentale resultaat van die confrontatie behoort ongetwijfeld tot het indrukwekkendste van wat tijdens de laatste twee decennia in Duitsland geschreven werd.