Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 562]

Hedendaagse Tsjecho-Slowaakse literatuur
door Franz Peter Kunzel

Titel en thema werpen een principiële vraag op: bestaat er een tsjecho-slowaakse literatuur of moet men tussen tsjechische en slowaakse letterkunde onderscheid maken? Ja en nee. Evengoed als de Tsjech beroept zich de Slowaak op een eigen literaire traditie. Beiden hebben hun eigen letterkunde en hun eigen literaire taal. Geschiedenis en taalkundige verwantschap hebben echter wederzijds banden gelegd die verhinderen de één zonder de ander te noemen.

De tsjechische en de slowaakse letterkunde zijn van oudsher politieke literaturen. Van de kroniek van Dalimil (11de eeuw) tot Jan Hus (1369-1415), van Comenius (1592-1670) tot Dobrovsky (1753-1829) en Jungmann (1773-1847), van de Slowaak Kollàr (1793-1852) tot de Tsjech Karel Havlicek (1821-1856) en Bozena Nemcová (1820-1862), van Jan Neruda (1835-1890) tot Vrchlicky (1853-1912), van Petr Bezruc (1867) tot Karel Capek (1890-1939) en Julius Fucik, steeds lieten zich uitgesproken politieke en nationalistische tendenzen gelden. De literatuur van de tsjecho-slowaakse Volksdemocratie tenslotte is politiek bij uitstek, haar devies het ‘socialistisch realisme’. Wat verstaat men onder ‘socialistisch realisme’? Georg Lukacs, de vermaarde hongaarse filosoof en cultuurcriticus, definieert het als de artistieke eenheid van wezen en verschijning, waaraan hij de eis stelt van een objectieve totaliteit die alle samenhangen omvat. Een definitie die ook in westerse oren niet slecht klinkt, maar door de adepten der oost-europese Volksdemocratieën dikwijls al te oppervlakkig opgenomen en te eenzijdig wordt geïnterpreteerd.

Het ‘socialistisch realisme’ is in Tsjecho-Slowakije evenwel beslist geen verschijnsel van de tijd na 1945. Zijn voornaamste representanten - St. K. Neumann, Jiri Wolker, Ivan Olbracht, Marie Majerová, Marie Pujmanova, Jan Drda e.a. - waren reeds in de twintiger jaren bekende auteurs. Marie Pujmanová is aan haar trilogie ‘Mensen op het Kruispunt’, die tot de meest opmerkelijke werken van het moderne tsjechische proza behoort, al vóór de tweede wereldoorlog begonnen. Zij beschrijft hierin de maatschappelijke ontwikkeling van het tijdvak tussen de jaren 30 en 45. Jan Drda, die vlak na de oorlog een bundel vertellingen ‘De stomme Barricade’ en even later een roman ‘De schone Tartiza’ in het licht gaf, is vóór 1938 bekend geworden

[p. 563]

met zijn humoristisch boek ‘Gods Stadje’. De meeste werken van Marie Majerová zijn vóór de oorlog verschenen. Na de oorlog heeft zij vooral de aandacht op zich gevestigd met vertellingen uit de bezettingstijd (‘De Baan van de Bliksem’) en met haar reportage over de Sowjetunie. De vele moderne reportages in grote stijl zijn ondenkbaar zonder het voorbeeld van de ‘Razende Reporter’, Egon Erwin Kischs en de ‘Reportage van onder de Strop’ door Julius Fucik, die in 1943 in een duitse gevangenis terecht werd gesteld. Julius Fuciks laatste boek is een van de belangrijkste getuigenissen der antifascistische literatuur in Europa. Frantisek Kubka werkt - na zijn satiren - aan een tetralogie die de periode van de revolutie van 1848 tot heden omvat. ‘Grootvader’ en ‘Nest in de Storm’ zijn al verschenen. Josef Sekera, die succes oogstte met de zigeunerroman ‘Kinderen uit het lemen Dorp’, debuteerde vóór de oorlog met zijn ‘Wijnboeren’. De meest belangwekkende tsjechische romancier van onze tijd is wel Václav Rezác wiens beide boeken ‘Opmars’ en ‘Slag’ de ontruiming van Sudetenduitsland en de immigratie door de Tsjechen tot onderwerp hebben. Onder de jongste schrijvers hield Karel Ptácnik met zijn roman ‘Het 21ste Jaar’ zich bezig met de geschiedenis van de bezetting. Hij koos zijn figuren uit de jongelui die tot ‘Einsatz’ in Hitlers ‘Reich’ werden opgeroepen.

De ‘geestelijke omkeer van de mensen’, dus hun overgang tot het socialisme wordt behandeld door auteurs als K.V. Sedlácek (‘Luisiana Ontwaakt’), Jan Otcenásek (‘Met forse Schreden’ en ‘Burger Brych’), Jiri Marek (‘Mannen door het Duister’ en ‘Onderaards Dorp’: twee oorlogsromans), Bohumil Riha, Anna Sedlmayerová e.a. De literaire qualiteit van hun boeken is erg uiteenlopend. Dikwijls overvalt ons een gemis aan sfeer en leven dat zelfs het sterkste locale koloriet niet wegwerken kan.

Omvangrijker en qua resultaat dichterlijker is de behandeling van historische thema's. Karel Novy trad op de voorgrond met een roman over het ontstaan van de Hussietenbeweging: ‘IJzer wordt door IJzer gewet’. Met de persoonlijkheid van Johannes Hus hield Milos Kratochvil zich bezig in zijn romans ‘Meester Jan’ en ‘De Fakkel’. Josef Thoman greep met succes naar het Don-Juan-thema. En Václav Kaplicky schilderde in zijn boeken ‘Schelm’ en ‘De ijzeren Kroon’ een beeld van de boerenopstanden.

Niet zo spontaan was de overgave van de dichters aan ‘de nieuwe tijd’. Afgezien van Vitezlav Nezval, die in zijn bundel ‘Vleugels’ en in zijn cyclus ‘Ik zing van de Vrede’ vooruitgang en vrede tracht te verheerlijken, bleek onder de oudere generatie aanvankelijk alleen Vilém Závada met zijn ‘Stad van Licht’ inspiratie uit ‘het nieuwe leven’ te kunnen putten. Pas later sloten ook Frantisek Nechvátal, Jan Noha en Ilja Bart zich bij hem aan. Van de eens prominente dichters laten enkel Jaroslav Seifert, Frantisek Hrubin en Vladimír Holan nu en dan nog iets van zich horen. Seifert deed dat bijvoorbeeld met zijn bundel ‘De Moeder’: dichterlijke herinneringen aan zijn kindsheid en getuigenissen van de liefde voor zijn moeder.

De meest consequente poging om ‘het nieuwe’ in zich op te nemen, kwam

[p. 564]

van de zijde der rijk ontwikkelde tsjechische dramatiek. Zij vond echter niet de weerklank waarop zij had gehoopt. Het toneel wordt door de klassieken beheerst. Vermeldenswaardig zijn Millislav Stehlík met zijn drama's ‘De Moordenaarskloof’, ‘Lentebuien’ en ‘De Geridderden’; Vojtech Cach met ‘DS 70 vertrekt niet’ en ‘Het Viaduct’; Vasek Kana (‘Slijper Kahan’) en Jaroslav Klíma (‘Het Geluk valt niet uit de Lucht’).

Van de Slowaken verdienen vooral de twee romanciers Petr Jilemnicky en Frano Král genoemd te worden. Hun vooroorlogse romans zijn de voorbeelden geworden van een nieuwe realistische stroming in de slowaakse literatuur. Van de in 1949 gestorven Petr Jilemnicky verscheen na de oorlog de roman ‘Kroniek’. Van Frano Král, die in 1955 overleed, het boek ‘Het zal zijn zoals het tot nu toe nooit geweest is’. Andere romanschrijvers van betekenis zijn Dominik Tatarka (‘De Pastoorsrepubliek’) Petr Karvas (‘Een Generatie’), Frantisek Hecko (‘Het houten Dorp’) en de humoristische Zuzka Zguriska die in haar ‘Metropool onder Stro’ en ‘Stadje te koop’ een beeld geeft van de maatschappelijke ontwikkeling in Slowakije sinds de eeuwwisseling. De voornaamste representant van de nieuwe slowaakse poëzie is Ján Kostra (‘Het Esdoornblad’). Onder de jongeren moeten allereerst Milan Laiciak en Vojtech Mihálic vermeld worden. Voor het slowaakse toneel hebben Petr Karvas, Stefan Králic en Magda Matustíková zich verdienstelijk gemaakt.

In tegenstelling tot de literaturen van de andere oost-europese Volksdemocratieën biedt de tsjecho-slowaakse letterkunde, die hier kan bogen op een naam als die van Jaroslav Hasek (‘De Avonturen van de brave Soldaat Schwejk’), ook nu nog steeds plaats aan de beoefening van de satire. Deze satire vormt een groot deel van het oeuvre van een Frantisek Kubka, Ludvik Askenázy, Jiri Marek en een Václav Lacina, welke laatste zich bijna geheel aan dit genre heeft gewijd. Grote auteurs zoals Marie Majerová e.a. buigen zich over het kinderboek dat in de nieuwe tsjecho-slowaakse literatuur dezelfde warme belangstelling gevonden heeft als in de vooroorlogse letterkunde.

Karakteristiek voor Tsjecho-Slowakije is ook de liefde die het poppenspel zowel bij het volk als bij de meest vooraanstaande schrijvers ondervindt. Deze al te lang als minderwaardig beschouwde tak der dramaturgie is - artistiek én literair gesproken - wel nergens zo tot bloei gekomen als hier. Onlangs heeft zelfs het officiële orgaan van de Unesco ‘Le Courrier’ een speciaal nummer aan de tsjechische poppenspelkunst gewijd. De grote auteur van het hedendaagse tsjechische marionettentheater is ongetwijfeld Vojtech Cinybulk - docent poppenspelkunst aan de Musische Academie te Praag - die al meer dan 20 poppenspelen op zijn naam heeft staan.

Tenslotte mogen wij niet over het hoofd zien, dat er in het Tsjecho-Slowakije van vandaag ook weer schrijvers ter perse gaan die tot christelijke en andere wereldbeschouwelijke richtingen behoren. Zo bijvoorbeeld de grote roman over Michel Angelo van Schulze: ‘Steen en Leed’. De boekenmarkt is bovendien allerminst arm aan vertalingen. Evenals bijvoorbeeld Slovenië en talrijke andere kleine slavische landen beschikt Tsjecho-Slowakije over verrassend

[p. 565]

knappe vertalers. In dit verband is het voldoende een naam te noemen als die van O.F. Babler die vanuit zijn tragisch isolement zowel de engels- als de duitssprekende landen vergastte op een volkomen zuivere versie van Frantisek Halas' meesterlijke gedicht ‘Oude Vrouwen’. Overigens beperken de vertalingen zich niet tot de auteurs van het oostelijk blok en de klassieken der wereldliteratuur, maar zij openen de lezers ook een uitzicht naar het westen.

Geautoriseerde vertaling: Johan van Os.