Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 190]

De laatste ronde

Mercure de France

In het januari-nummer van de Sacy's tijd-schrijft wijdt Gaëten Picon een belangrijke studie aan de dichter Pierre Reverdy. In zijn Panorama de la nouvelle littérature française, Parijs, 1949, heeft Picon hem ‘un maître’ genoemd en dit wil hij ons nu doen aanvoelen. In vele nederlandse letterkundige middens is Reverdy waarschijnlijk onbekend; in Frankrijk zelf is hij overschaduwd door de meer bekende Jean Cocteau, Henri Michaux, Louis Aragon, André Breton, de betreurde Paul Eluard e.a. En toch zijn de meesten onder hen rechtstreeks of onrechtstreeks zijn leerlingen geweest.

Zijn eerste gedichten verschenen in 1913; daarin trachtte de dichter de laat-symbolistische poëzie te vernieuwen door een oorspronkelijke visie op de werkelijkheid en door een nieuwe woordkunst. Hij was bezield met het zelfde idealisme als dat van zijn vrienden Picasso, Braque en Juan Gris.

Na de eerste wereldoorlog annexeerde Breton hem bij het surrealisme en riep hem uit tot de grootste dichter van zijn tijd. Reverdy heeft weliswaar nooit meegedaan aan de kinderstreken van zijn jongere broers en is eigenlijk nooit actief met de surrealistische beweging verbonden geweest. Hij hield zich in het heilige der heiligen van de poëzie verborgen.

Reverdy's kunst heeft zich weinig vernieuwd; de kern van zijn dichterschap vinden wij reeds terug in zijn eerste gedichten. Heel zijn poëtische ervaring is er op gericht zijn verhouding tot de werkelijkheid te bepalen: de dichter voelt zich als een ding tussen de dingen, ‘un atome constituant du réel’ (En vrac, p. 73). Maar de dingen ontsnappen ons steeds door de tussenkomst van de geest: ‘l'esprit nous donne conscience du réel et nous interdit à la fois de l'appréhender parce qu'il exige toujours, de toute chose qu'il approche et sonde sous prétexte de la mieux connaitre, d'être d'abord autre chose que ce qu'elle est’ (Idem, p. 73). Deze ervaring wordt gecristalliseerd in een poëtische taal, waarin de dichter de dingen wil weergeven zoals ze zijn, waarbij hij de werking van zijn bewustzijn tracht uit te schakelen. Het gevolg is dat zijn gedichten hard en koud aandoen, en dat de verzen geen logische samenhang vertonen. Het is een irrationele poëzie.

Wij hopen later in dit tijdschritf Reverdy's poëtica nader te ontleden en Picon's rijk artikel meer nauwkeurig te bestuderen, wanneer wij En vrac (1956) zullen bespreken, waarin de dichter een groot aantal diepzinnige meditaties over de poëzie heeft gebundeld.

In het zelfde nummer van de Mercure de France kan men van Reverdy zelf een reeks boeiende beschouwingen lezen over het patriotisme. Onder de titel A Séville beschrijft Robert Mallet een hanen- en een stierengevecht: zijn proza is echter niet vluchtig en beweeglijk genoeg om de nervositeit van de handeling weer te geven. Het derde stukje, Pied à pied, is beter geslaagd: een jongen moet een roos plukken uit het haar van een meisje; het is een mooie evocatie van een spaanse dans vol geheimzinnige symboliek.

Verder lezen we nog het laatste deel van een toneelstuk van Thomas Mann, Fiorenza getiteld, een psychologische novelle van Jean-Pierre Giraudoux, Le fils, en een literair-historische studie van Georges Mongrédien over de vriend van Molière, de dichter Chapelle.

In de kroniek Mercuriale bespreekt Picon enkele recente romans: hij prijst vooral het laatste boek van André Pieyre de Mandiargues, Le lis de mer, wegens zijn poëtisch karakter. Tenslotte noteren wij nog dat men na het In memoriam dat aan Henry de Bouillane de Lacoste is gewijd, een volledige bibliografie kan vinden van deze Rimbaud- en Verlainekenner.

E. v. I.

[p. 191]

De brilslang

Een brilslang uit Bengalen
die rescensente was,
moest zelf de prijs betalen
der boeken die zij las.

Zo kwam het dat zij zelden
eens mooi en deugdzaam vond
wat men haar ter bespreking
naar de redactie zond.

De Vlaamse letterkunde
noemde zij immeraan
véél letters, weinig kunde.
Dat kon toch niet bestaan!

Een vurig literator,
die vreesde voor zijn brood,
werd toen de liberator
en schoot de brilslang dood.

En die dit liedje maakte,
die vond daar graten in.
Hij is een lichtgeraakte
en veelal droef van zin.

G.D.

Momenten

1.

Charles Moeller zendt mij het derde boekdeel van zijn verzameling literaire essays Littérature du XX^e Siècle et christianisme, dat als ondertitel draagt ‘Espoir des Hommes’. Het bevat een reeks ontledingen van hedendaagse schrijvers, die, van uit de wanhoop schrijvend, streven naar een hoop; die van uit het bewustzijn der verschrikkelijke ellende in het mensdom, verlangen naar een betere tijd (Kafka, Malraux, Vercors, enz.). Ik hoop het boek uitvoerig te kunnen bespreken in een van onze kronieken, maar het nu doorbladerend, treft mij weer eens een essentieel kenmerk van de christelijke geest bij Moeller, dat ik reeds even aanstippen wil.

Er is tussen de literatuurbeschouwing van Moeller en de mijne wel verschil te merken. Ik voel me meer getrokken tot de beschouwing van de literatuur als literatuur, terwijl hij haast uitsluitend geboeid wordt door de wereldbeschouwing die men in een als literair geldend werk kan aantreffen. Toch zal iemand, die de literatuur graag als literatuur beschouwt en beoordeelt, niet kunnen loochenen dat zij door honderden draden verstrengeld is met het denken en de hele levensopvatting van de tijd, en dat het belangrijk kan zijn haar van uit sociologisch, wijsgerig of theologisch standpunt te bekijken en te beoordelen,

Vooral de wijze waarop Moeller aan dergelijke extra-literaire en zuiver-wereldbeschouwende literatuurbeschouwing doet, lijkt mij sympathiek en belangrijk. Hij is niet iemand die van buiten af zijn normen aan het werk van anderen oplegt, doch hij probeert met veel openheid van gemoed, van binnen uit, hun denken en dromen, hun lijden en verlangen te begrijpen. Er is in de priester Charles Moeller zeer veel sympathie voor het eerlijke denken van zijn ongelovige evenmens, zeer veel liefde voor zijn lijden en zeer veel begrip voor zijn verlangens, zelfs wanneer deze op wegen der verdoling zoeken naar het geluk. Juist deze houding maakt zijn litteraire beschouwing, afgezien van haar onbetwistbare degelijkheid, voor de moderne mens boeiend en overtuigend.

Wanneer ik zijn beschouwingen lees over de hoop, denk ik er nogmaals aan dat men in onze tijd niet overtuigend over de hoop kan schrijven zonder de wanhoop te begrijpen. Wie de wanhoop slechts van buitenaf kent, zoals iemand die warm achter de kachel gezeten het buiten lekker hoort hagelen, kan in deze tijd over de hoop niets schrijven dat, buiten zijn eigen klein milieu, enige indruk maakt. Alleen wie in het diepste van zijn levend gemoed en zijn acuut geweten solidair is met het dromen en verlangen van de mens naar geluk, en wie meelijdt met zijn leed, heeft als christen kans tot de zoekende of vrezende mens van vandaag iets te zeggen dat hij aanhoren wil. Wat mij diep in het werk van Moeller treft, is dat hij zeer loyaal en spontaan deze solidariteit met de mens bezit. Hij staat als priester niet tegenover hem, om hem op zekere afstand enkele wijze lessen te lezen, of om hem ietwat van uit de hoogte te beleren of te bepreken, hij staat naast hem, strijdt met hem, stapt met hem op naar het geluk; hij kan dus spreken met hem. Bij Moeller voelen wij geen ogenblik dat hij tussen zich zelf en zijn ongelovige tijdgenoten een afstand wil beklemtonen, wel integendeel zoekt hij toenadering op grond van een eerlijk en loyaal begrijpen van de menselijke noden, zwakheden, verlangens, gevaren, die ons, allen mensen, gemeenschappelijk zijn. In deze door en door mense-

[p. 192]

lijk-loyale dialoog krijgt zijn getuigenis voor het christendom dan ook geen ogenblik de schijn van een abstractie of van een les, en al evenmin heeft zij de schijn een aantasting te willen worden van de eerbied voor eerlijke menselijkheid of van het recht op geestelijke vrijheid.

Er is in de dialoog over en met de mens van vandaag, die Moeller als priester heeft aangeknoopt, een eerlijke openheid van begrip en sympathie, die wars is van zekere denk-gewoonten en houdingen uit het verleden. Er is voor zulke openbare houding niet enkel eerlijkheid nodig, doch ook moed. Als uiting van diep-christelijke moed zal ik zekere bladzijden van hem nooit vergeten, o.m. die diep-gevoelde beschouwingen vol sympathie en delicate reserves die hij eens aan Gide heeft gewijd. En ook in dit nieuwe boek van hem zullen zulke moedige bladzijden zeker te vinden zijn.

Het verwondert me niet en het verheugt me diep dat een priester als Charles Moeller in diverse milieus gelezen en aangehoord wordt, en dat hij door zijn ruimheid van blik en zijn eerlijkheid het vertrouwen van de intellectuele jeugd van vandaag heeft gewonnen. Zijn weg is de enige die de priester van heden moet kiezen indien hij in het culturele leven van vandaag nog wil aangehoord worden en als schrijver over literatuur door een ruim modern publiek wil worden gewaardeerd en geëerbiedigd.

2.

Het lezen van dat mooie, kleine gedicht van Hubert van Herreweghen over de poëzie, dat hij aan mij opdroeg (eigenlijk zijn sommige van die gelegenheidsverzen van hem té goed om hier in kleine tekst afgedrukt te worden!), geeft mij een ogenblik aanleiding om aan mezelf te denken en me af te vragen: waarom in mijn literaire belangstelling, reeds zovele jaren, die voorliefde voor de poëzie? Dat zit blijkbaar zeer diep. Het verhalend proza verzadigt me eigenlijk zeer zelden. Zelden roept het voor mij de essentie des levens op; het raakt de diepere werkelijkheid meestal slechts partieel en van verre. Verhalend proza dat mij in mijn diepste wezen ver-rukt, dat mij het gevoel geeft (al zij het slechts enkele stonden) het mysterie zelf van het bestaan te doorschouwen, heb ik weinig gevonden. Wel heb ik enkele malen in een prozaverhaal die totale absorptie van de ziel en het lichaam in het mysterie van het leven gekend, dat complete, bijwijlen angstige geluk van het hele wezen in de schouwing van een mysterie dat ons zo ver overtreft, zo dat ik het gevoel had: over het leven kan niets essentiëlers en completers worden gezegd; maar die bladzijden zijn vrij zeldzaam te midden der duizenden die ik, overigens vaak met genoegen, heb gelezen. Zelden heeft het verhalende proza voor mij die absolute geestelijke kracht gehad, al is het dan in vele andere opzichten boeiend. Boeiend, doch te relatief om de mens lang te boeien. De poëzie heeft me daarentegen zeer dikwijls de ervaring geschonken van een laatste en essentiële intuïtie van het leven, van een inzicht: daarbuiten-is-er-in-wezen-niets-meer-te-zeggen. Wanneer ik een bloemlezing van geliefde gedichten uit de wereldliteratuur zou aanleggen, zou ik dan ook het gevoel hebben mij op een ander - en voor mij belangrijker - levensplan te bevinden dan wanneer men mij vragen zou de beste bladzijden uit de romans die ik gelezen heb te verzamelen. Zoals ik ertoe geneigd ben het leven te beschouwen op een dubbel vlak, enerzijds dat van actie, anecdotiek, eruditie, overgave aan vele plichten en interessen, en anderzijds dat van begenadigde ogenblikken van diepe intuïtie, essentiële wijsheid, schouwend ‘begrijpen’ en gebed, op diezelfde wijze zou ik ertoe geneigd zijn onderscheid te maken tussen het plan van het proza en dat van de poëzie.

Ik kan het niet verhelpen dat ik, zeer subjectief, er toe geneigd ben het verhalend proza als een secundair genre te beschouwen. Hoe boeiend het ook is, afgezien van hoogtepunten, is het voor mij meestal slechts ‘interessant’. Om helemaal eerlijk te zijn zou ik er zelfs moeten aan toevoegen dat ik er spontaan toe geneigd ben een mens, die verzot is op romans en verhalen en geen felle liefde heeft tot de poëzie, te geringschatten, als iemand die te zeer in het bijkomstige, het voorlopige, het anecdotische belang stelt. Ik tracht er mij van te overtuigen dat zulk oordeel onrechtvaardig kan zijn.

ALB. W.

Teksten van Gaston Durnez, Eugène van Itterbeek, Albert Westerlinck.