Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 228]

Vlaams proza
Willem Elsschot
door Albert Westerlinck

In de loop van deze maand - op 7 mei - is Willem Elsschot 75 geworden. Naar aanleiding van deze heuglijke gebeurtenis heeft de firma P.N. Van Kampen en Zoon te Amsterdam zijn Verzameld Werk uitgegeven in één boekdeel dat juist 750 pagina's telt. Zevenhonderdvijftig bladzijden: als men een ogenblik veronderstelt dat Elsschot als twintigjarige met schrijven begon, maakt dat niet eens 15 per jaar. ‘Niet veel!’ hoor ik sommigen mompelen. Maar wanneer men, na herhaalde lectuur van dit oeuvre, tot de vaststelling komt dat schier al deze bladzijden in stylistisch opzicht volmaakt zijn en dat zij hun onverbiddelijke levensechtheid bewaren, dan voelt men zich geneigd te zeggen: ‘Zéér veel!’. Elsschot is een telg van het zeldzame schrijversras, dat enkel naar de pen grijpt wanneer het daartoe innerlijk wordt gedwongen. Zijn grootste deugd als schrijver is zuivere en algehele gehoorzaamheid aan het innerlijk gebod, en zijn schoonste eigenschap als kunstenaar is zijn buitengewone strengheid voor de stijl. Nooit heeft hij toegegeven aan de verleiding om te schrijven uit eer- of gewinzucht, uit routine of om zichzelf en zijn lezers met woorden te bedotten. Aan het gevaar van de letterkunde, dat bestaat in het literatuurtje-spelen en het verbale acteren op het podium van het beperkte literaire wereldje, heeft hij zich steeds kordaat onttrokken. Ongevoelig voor de stijlmodes van zijn tijd, wars van alle mogelijke invloeden, heeft hij een stijl opgebouwd die gans zijn eigen stempel draagt en een eigen taalbeheersing verworven die ieder taalkundig lezer tot bewondering dwingt. Van zulke schrijver mag men bij het overschouwen van zijn verzameld werk getuigen: non multa, sed multum!

Tijdens de openbare academische hulde, die men Elsschot bij zijn 70^e verjaardag heeft gebracht, heeft Martinus Nijhoff hem in een geestrijke rede vergeleken met onze Reynaert. Er is veel dat ten gunste van deze vergelijking pleit: Elsschot's cynische kijk op de maatschappij als een min of meer geciviliseerde jungle waarin de strijd om de macht zich afspeelt met list of geweld, zijn illuzieloze kijk op de mens met zijn egoïsme en diverse driften, zijn amoralisme, zijn onverzettelijke zelfstandigheids- en vrijheidszin, enz. Tijdens dezelfde openbare plechtigheid heb ik, om het werk van de gevierde nader te karakteriseren, het beeld opgeroepen van Sancho Panza en Don

[p. 229]

Quichot, die als tegengestelde figuren enige gelijkenis vertonen met het conflict van nuchtere werkelijkheidsdrift (Boorman) en evasiebehoefte (Laarmans) dat in een groot deel van Elsschot's oevre domineert.

Het zal de meeste lezers, die voor het eerst kennis maken met het werk van Elsschot, wel vergaan zoals mij: zij menen de stem te horen van een harteloos mens. Hij schijnt in de listige manoeuvres van de ‘homo economicus’ en in heel het zielige leven der scharrelende mensjes niets méér te zien dan een potsierlijk-weerzinwekkende comedie, waarin hij cynisch getuige en speler moet zijn. Doch dan luisteren wij scherper toe en horen spoedig onder deze cynische gevoelloosheid het kloppen van een hart. Achter het mom van harteloosheid is het werk van Elsschot niet enkel gevoelig maar zelfs navrant. Er speelt zich in de intimiteit van zijn bewustzijn een voortdurende strijd af tussen intellect en gevoel. Tussen een verstand, dat door ervaring geleerd en door een instinct van zelfbehoud geleid, zich tegen het leven meent te moeten verweren (het Reynaert-aspect) en een gemoed, dat verlangt naar milde humaniteit en behoefte heeft aan droom. Boorman: de intelligente Reynaert die zich tot de tanden wapent om de wereld te attaqueren, cynisch in de aggressie en sluw wanneer hij zich veilig stelt. Laarmans: de dromer en gevoelsmens, die zich nooit aan die harde strijd in het openbare leven aanpassen kan, de dichter die het burgerdom vervloekt, doch ook de eenzelvige die na zijn lijm- en kaasavonturen gelukkig is de vrede te vinden in het veilige familie-nest. Een groot deel van Elsschot's werk lijkt ons geboren uit de spanningen tussen een eenzelvig man en de maatschappij waarin hij zich geworpen voelt. Aggressie én weerloosheid zijn de twee polen van dit conflict in zijn gemoed. Er is geen boek in heel zijn oeuvre waarin die wisseling van wild protest én weerloos verdriet in het gemoed van de schrijver aangrijpender tot uiting komt dan in zijn Verzen. Wie voelt achter het zogenaamde cynisme van Elsschot's gedichten niet het krampachtig verweer van een ziel die geen geluk en vrede vinden kan bij het aanschouwen van de onrechtvaardigheden van de samenleving, de onbarmhartige slagen van het lot en de metaphysische leegte van het bestaan? Stemmen van wanhoop, twijfel, vervloeking en protest, die losbreken uit een zeer kwetsbaar een eenzelvig hart, dat zich met wereld en maatschappij zoals ze zijn niet verzoenen kan! En schuilt achter de illuzieloze ironie, waarmede Elsschot in zijn proza de meedogenloze wereld en de economische geldingsdrift van de mens ontleedt, niet de pessimistische scepsis van de enkeling die zich, in de strijd tegen het leven, uit drang tot zelf handhaving onverbiddelijk verhardt?

Een relatieve harmonie tussen de enkeling en het leven wordt in het werk van Elsschot slechts in de familie gevonden. Het probleem van de aanpassing van een driftig, dromend, eenzelvig en weerloos hart aan de wereld krijgt, na de lijm- en kaasavonturen, met Tsjip een positieve oplossing in het zicht: de veilige sfeer van het gezin. Doch ook dán blijft de aanpassing van Laarmans aan zijn milieu innerlijke strijd vergen. Tsjip, Pensioen en Het Dwaallicht tonen de conflicten tussen eenzelvigheid, zelfbevestigingsdrang, evasiebehoefte

[p. 230]

en vrijheidszucht van de eenzame en anderzijds het famiale solidariteitsbesef, waaraan hij uit liefde, plichtsgevoel en veiligheidsnood is gehecht. Ook in het laatste werk van Elsschot is de harmonie van de individualist met zijn milieu slechts relatief, en krijgt zijn gebondenheid met de wereld die hem omringt slechts de betekenis van een bij pozen moeilijk, al zij het steeds geredelijker aanvaard en bij pozen warm gekoesterd, compromis. Zeker is, dat, van Tsjip af, het zogenaamde cynisme van Elsschot gaandeweg heeft gecapituleerd voor een mildere humaniteit, al zijn daar nog momenten van uiterst weerbarstige en aggressieve zelfbevestiging: men denke, voor wat de verhouding van Laarmans tot het familieverband betreft, aan Pensioen, en, in de verhouding van Elsschot tot de maatschappij, aan zijn fulgurant en bijtend vers voor Borms.

Sommigen zullen de schrijver Elsschot vooral loven om de nieuwe thema's en milieu-schilderingen, die hij in ons proza heeft geïntroduceerd. Volkomen terecht. Anderen zullen hem waarderen om zijn vlijmscherpe en eerlijke observatie van de mens, zijn drijfveren, zijn milieu, zijn taal, zijn gebruiken. Ook zij hebben gelijk. Anderen nog zullen hem vooral bewonderen als schepper van karakters, waaronder dat van Boorman wel het meesterlijkste is. Wat mij betreft, méér nog dan al deze lofwaardige eigenschappen van zijn talent, boeit mij het psychisch leven dat onder de huid van zijn beheerste prozataal beweegt, het gespannen en bewogen leven van een eenzelvig menselijk gemoed. Deze belangstelling voor het avontuur van de innerlijke mens wordt verhoogd omdat dit werk zo nauw en volstrekt gebonden is aan de innerlijke noden en dromen van het naakte bestaan (omdat het zo ‘existentieel’ is, met een mode-woord gezegd), en bovenal omdat het zo helemaal oprecht is. Misschien vindt mijn diepste eerbied voor het werk van Elsschot wel zijn grond in die radicale authenticiteit. Op zijn kunst zou een vers van Gezelle, dat men slechts zelden gebruiken mag, ten volle toepasselijk zijn:

't Is wezen, 't geen mijn ooge aanziet,
't Is waarheid, en ge 'n dobbelt niet;

Laten wij bij dit alles niet vergeten dat Elsschot een meester is van de stijl. Misschien is een der redenen waarom hij in Vlaanderen minder bewondering oogstte dan in Nederland, het feit dat zijn werk minder in de Vlaamse stijltraditie past. Zijn uitermate klare en zakelijke taal, zonder dartele krullen, feestelijke ornamenten, pathetische effecten of dialectale kleurigheid, is in Vlaanderen vrij zeldzaam. Tegenover de gulheid of het pathos, die de Vlaamse prozastijl doorgaans eigen zijn, steekt zijn ‘mager’ proza eigenaardig af. Verre van mij Elsschot's werk als alléén-geldend voorbeeld van nuchtere woordbeheersing, klare exactheid en klassieke tucht te beschouwen, doch wél ben ik van mening dat zijn beste werk een model is waaraan ieder schrijver en lettré kan leren hoe men zeer verantwoord en beteugeld kan schrijven.

[p. 231]

Zonder ook maar enigszins profeet te willen schijnen - want wie zou het zijn? -, kan men gerust voorzien dat in de literatuurgeschiedenis van de eerste helft dezer eeuw het werk van Elsschot een zeer eigen plaats zal blijven innemen. Van de veelzijdige levensuitbeelding, die een rijke literatuur ons schenken moet, biedt ons zijn werk een paar merkwaardige facetten, die door ieder, die in het geheel der literatuur de volledige afspiegeling van het leven zoekt, onmisbaar moeten worden geacht. Een gehele literatuur op zijn Elsschots zou te eenzijdig en voor mijn gevoel zelfs onverdraaglijk zijn. Maar één Elsschot is zeker niet te veel. Binnen de grenzen van zijn wereldbeschouwing, die tamelijk beperkt is (een christen kan zeker aan die vaststelling niet voorbij) doch door en door eerlijk, en binnen de grenzen van zijn stijl, die de diepten en mysteriën van de poëzie ignoreert doch het realisme tot een klassieke zuiverheid heeft veredeld, behoort het beste werk van Alfons De Ridder (ik reken daartoe vooral: Lijmen, Kaas, Tsjip en Het Dwaallicht) tot het merkwaardigste van onze hedendaagse literatuur. Men mag met recht verwachten dat het zéér lang aan de alles verslindende tijd zal weerstaan.

Het kan de bedoeling van deze enkele beschouwingen niet zijn geweest het werk van Elsschot volledig te ontleden, wél voor zijn betekenis te getuigen. Moge het in alle milieus meer en meer de literaire en menselijke waardering vinden, die het zo ruimschoots verdient.