Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 232]

Taalkundige kroniek
Jan Grauls wordt zeventig
door Prof. Dr. J.L. Pauwels

Jan Grauls en Nest Claes zijn dikke vrienden. Dat zijn ze van in hun Leuvense tijd, toen ze hun dorst naar kennis lesten aan de stromen van taalkundige en literaire wijsheid die de professoren Colinet, Bang, Lecoutere, Scharpé en De Cock over de hoofden van het niet zeer talrijke groepje germanisten in de jaren 1906-1910 uitstortten. Beiden hebben ze de aangeboren en verworven kennis overvloedig aan hun volk meegedeeld. Nest Claes werd de populairste literaire figuur van Vlaanderen, Jan Grauls de populairste taalkundige. Verleden jaar is Nest op haast koninklijke wijze door heel Vlaanderen gevierd. Het past dat we ook Jan huldigen en danken voor zijn schitterend en omvangrijk taalkundig werk.

Grauls is een rasfiloloog. Pas een paar jaren nadat hij was afgestudeerd, in 1914, werd zijn studie over de Klankleer van het dialect van Hasselt⁽¹⁾, geschreven met medewerking van zijn vriend wijlen professor Grootaers, door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde met goud bekroond. Dit werk was de waardige afsluiting van de schitterende reeks Leuvense monografieën die Colinet, Goemans, Grootaers en Dupont gewijd hadden aan de dialecten van Aalst, Leuven, Tongeren en Bree. Alhoewel bewerkt volgens de methode van de toen algemeen gebruikelijke Lokalforschung, is de studie over het Hasselts, evenals de andere werken uit de reeks, nog altijd een rijke mijn van feitenmateriaal voor de moderne dialectstudie.

Als ervaren linguïst kende Grauls de grote rol gespeeld door taalexpansie, wederzijdse beïnvloeding en ontlening, ook en misschien vooral in taalgrens-gebieden. Toen hij kennis maakte met het Dictionnaire liégeois, waarin J. Haust naar de oorsprong had gevorst van alle in het Luikerwaals bekende woorden en uitdrukkingen, werd hij onmiddellijk getroffen door een onvermoed aantal Luikse woorden en zaken die ook in Limburg bekend waren. Daarop heeft hij het hele Dictionnaire van A tot Z doorgewerkt en alles opgetekend wat gemeenschappelijk was in de Waalse en Vlaamse volkstaal. De uitslag van dit nauwgezet onderzoek deelde hij mee in vijf uitvoerige

(1) Pas in 1930 gepubliceerd door de Kon. Vlaamse Academie.

[p. 233]

bijdragen⁽¹⁾, die hij bescheiden Uitstapjes naar het Walenland noemt en die, gebundeld, een boekdeel van 216 blz. zouden vormen. Uit dit onderzoek blijkt dat de Germaanse elementen die in het Luikerwaals aanwezig zijn, in de meeste gevallen duidelijk op Nederlandse infiltratie wijzen en veel minder vaak dan Haust meent, uit het Hoogduits zijn binnengedrongen. Dat Zuid-Nederland sedert eeuwen openstaat voor taalinvloeden uit het Zuiden, wist men al lang. Dat ook het Waals op ruime schaal door het Noorden is beïnvloed, heeft Grauls voor het eerst op overtuigende wijze aangetoond.

Algemene bekendheid in Vlaanderen heeft hij vooral verworven door zijn taalkundige, gedeeltelijk ook folkloristische studies over allerlei woorden en uitdrukkingen, zowel uit het ABN als uit de dialecten. Een willekeurige greep uit de lange lijst moge hier volgen: aaszak (haarzak) doen; advocaat; defaitist; deken en mandeken; eendracht maakt macht, (dat niet vertaald is uit het Frans); gendarme en rijkswachter; guillotine; Hervese kaas; jubé; klommel, lommei en rommel; commando; kudde en kuddeken; een liberaal; oksaal; opeters van 't goevernement; oranje, appelsien en lemoen; oude Paasgebruiken; prosit; robot; schampavie; schoor en schorre; een vieze apotheker; vlaaien, taarten en toerten; vrijen en vrijers (of de taal der liefde). Daarenboven schreef hij een reeks studies over groepen familienamen ontstaan uit beroepsnamen, als b.v. de boer, de brouwer, de kleermaker, de schoenmaker, de smid, of waarin een of ander woord of begrip schuilt, als slagboom of afsluiting.

Al deze studies zijn verschenen in dag- en weekbladen, tijdschriften en albums: ze zijn bestemd voor een ruime lezerskring en met vlotte, onderhoudende pen geschreven. Van het behandelde woord of uitdrukking wordt de oorsprong opgespoord, het verspreidingsgebied, de betekenis en de semantische evolutie; met een woord: de hele geschiedenis van het woord wordt nagegaan en al het wetenswaardige erover verteld. Daarbij geen spoor van geleerddoenerij, geen zwaarwichtige betoogtrant! Alles wordt zakelijk en eenvoudig voorgesteld, zodat het wel vanzelfsprekend gaat lijken. En toch zijn deze in schijn populair-vulgariserende stukjes streng wetenschappelijk opgebouwd; het betoog schrijdt langzaam vooruit en is telkens met overvloedig bewijsmateriaal gestaafd. Alleen de vakman is er zich van bewust wat al geduldvolle en langdurige opzoekingen tot die schijnbaar eenvoudige oplossingen hebben geleid. Sommige van deze studies zijn meesterstukjes in hun genre, die slechts door een met ijver, competentie en scherpzinnigheid toegerust filoloog konden worden geschreven⁽²⁾.

Een afzonderlijke groep onder de hierboven vermelde studies wordt ge-

(1) In de Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie VI (1932), blz. 121-151; VII (1933), blz. 259-307; VIII (1934), blz. 97-147; IX (1935), blz. 273-328; X (1936), blz. 77-105.

(2) Het was een uitstekend initiatief van het Davidsfonds een aantal van deze links en rechts verspreide studies te bundelen in een boek van 342 blz. (nr. 65 van de Keurreeks; nr. 1 van 1957) onder de nogal geheimzinnige titel: Hoe het werd en hoe het moet zijn.

[p. 234]

vormd door de bijdragen over de spreekwoorden door Pieter Brueghel de Oude op zijn bekend schilderij afgebeeld. Over die spreekwoorden bestaat er een hele literatuur, vooral van de hand van buitenlanders. Grauls meende, terecht, dat niemand zo goed ‘onze’ Breughel kan begrijpen als de Vlamingen en hij heeft dan maar zelf herhaaldelijk niet ‘een steentje’, maar solide bouwstenen bijgebracht tot de interpretatie van Brueghels niet altijd voor de hand liggende bedoelingen. Niet alleen schreef hij hierover een werk in boekvorm, ook in Franse vertaling verschenen, maar nog een aantal afzonderlijke bijdragen, waarin hij o.a. behandelde: De bloksleper. - ‘Hij cust het rincxken vander dueren.’ - ‘Hij speelt op die kake.’ - ‘Daar zijn de daken met vladen gedekt.’ - ‘Hij heeft tegen de maan gepist.’ Algemeen wordt Grauls beschouwd als de beste kenner van het beroemd schilderij van Brueghel, waarvan hij een aantal spreekwoorden voor het eerst heeft verklaard.

Minder bekend bij de jonge generatie is J.G. als vurig propagandist voor het ABN. Men weet niet meer dat hij een van de veteranen is van de strijd voor de Beschaafde Omgangstaal. Als filoloog had hij onmiddellijk begrepen dat Zuid-Nederland er alle belang bij had de in Noord-Nederland algemeen gebruikelijke beschaafde taal integraal over te nemen. Er bestond immers geen schijn van kans op dat een afzonderlijke, van de Noordelijke koinê gedifferentieerde omgangstaal, berustend op een of ander dialect, b.v. het Antwerps, hier algemeen zou worden aanvaard. Daarenboven zou taalkundige afscheiding van het Noorden de positie van het (Zuid)-nederlands tegenover het Frans in België in aanzienlijke mate verzwakken. De cultuurtaal in Nederland en België moet één zijn, is de leuze van J.G. sedert een halve eeuw. Persoonlijk heeft hij, in woord en schrift, zonder enige aanstellerij, naäperij of pedanterie, dat ideaal verwezenlijkt. Zijn taal is niet noordelijk getint, niet opzettelijk zuidelijk georiënteerd: ze is correct, beschaafd, algemeen Nederlands.

In een aantal verspreide opstellen heeft Grauls taalkundige voorlichting verschaft: hij heeft germanismen besproken en gallicismen, archaïsmen en neologismen, de taal van de techniek en van de administratie. Taalverzorging zit hem trouwens in het bloed, want hij zal zelden een studie schrijven waarin ook niet, al is het indirect, aan taalzuivering wordt gedaan. Als zijn belangrijkste prestatie op dit gebied beschouw ik zijn in samenwerking met P. Melis en C. Peeters geschreven Taalkundig Handboek, in 1929 door de provincie Brabant bekroond en reeds herhaaldelijk herdrukt. Ook de jonge generatie kan nog altijd uit dat handig boekje leren hoe men zijn moedertaal correct spreekt en schrijft.

Dit ijveren voor het ABN belette Grauls niet met hart en ziel gehecht te blijven aan zijn Limburgse geboortegrond. Wel ging de belangstelling van de filoloog uiteraard ook uit naar de taal, zowel Frans als Vlaams, die hij gedurende zoveel jaren door zijn Brusselse omgeving hoorde spreken, maar hij schrijft toch met voorliefde over zijn Limburgs dialect, als b.v. over de Hasseltse voornamen en tussenwerpsels, ook vloeken en vloekjes! Nog onlangs,

[p. 235]

in 1952, schreef hij onder de titel Het Taaleigen van Belgisch-Limburg een synthetische studie over alle tot dusver bestudeerde specifieke kenmerken van het Limburgs.

Deze schets van onze zeventigjarige zou onvolledig zijn, als we ook zijn bijzondere gaven van causeur en redenaar niet vermeldden. Hoe dikwijls hij het woord heeft gevoerd op feestmaaltijden, herdenkingsplechtigheden en andere ‘vieringen’, op congressen, voorlichtings- en studiedagen, op allerlei soorten van vergaderingen en bijeenkomsten, zal hij zelf wel niet bij benadering kunnen schatten. Hij heeft spreekbeurten gehouden over taalzuiverheid en beschaafde uitspraak, over taal, volk en geschiedenis van Zuid-Afrika, over taalkunde en onomastiek. Waar hij ook optrad, zijn toespraak was altijd een van de hoogtepunten van de bijeenkomst of plechtigheid, waarnaar door iedereen verlangend werd uitgezien. Men wist immers dan Jan geen gemeenplaatsen debiteerde, maar altijd nagels met koppen sloeg: het was altijd de moeite waard om naar te luisteren. En dan die onnavolgbare, geestige, humoristische wijze waarop hij zijn stof wist in te kleden en aan de man te brengen! Ik herinner me de Vlaamse filologencongressen van voor 1940, waarop telkens een groot contingent Nederlanders aanwezig waren. Men kon zich eenvoudig geen gemeenschappelijke vergadering indenken waarop J.G. niet zou gespeecht hebben. Was dit na enige tijd nog niet gebeurd, dan begonnen alle aanwezigen, de Nederlanders in de allereerste plaats, ‘Jan, Jan’ te roepen, totdat de held van de dag zijn geestig woord over de gretig luisterende vergadering uitstortte. Soms waren dan onze Noorderburen het mikpunt van zijn uitbundige humor en zijn goedmoedige ironie, wat de slachtoffers deed huilen... van de pret!

Het was voor mij een eer naar aanleiding van de zeventigste verjaring van mijn vriend en confrater Jan Grauls, dit artikeltje te mogen schrijven als een bewijs van waardering en dankbaarheid. Wij eren hem als een waardig en typisch vertegenwoordiger van de filologengeneratie van voor 1914, waaraan Vlaanderen zoveel heeft te danken. Hij is, Goddank, nog fit en flink. Hij blijve het nog vele jaren!