Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 236]

Engelse letteren
Graham Greene intiem
door Maurits Engelborghs

Ronald MATTHEWS, Uren met Graham Greene, Desclée De Brouwer, 1956, 309 pp., vertaling Valeer Van Kerkhove.

Graham Greene is één van die mensen over wie men moeilijk genoeg kan weten. Wie ééns onder de bekoring van zijn werk gekomen is, zal moeilijk aan het verlangen weerstaan hem steeds beter te willen kennen. Maar wie dat werk van min of meer nabij heeft gevolgd zal misschien ook de indruk gekregen hebben met de intieme Greene zozeer vertrouwd te zijn, dat een boek, dat u nog veel meer over hem zou willen vertellen, eerder problematisch wordt. Zo 'n boek is nochtans Uren met Graham Greene en zijn waarde zal grotendeels afhangen van de manier waarop het probleem is aangepakt en opgelost.

Ronald Matthews kent Greene sedert 1936. Ze hebben heelwat gemeen - leeftijd, studies te Oxford, bekering tot het Katholicisme, journalistisch-literaire loopbaan - en ze zijn mettertijd meer en meer intiem met elkaar geworden. Gedurende jaren hebben ze elkaar regelmatig ontmoet, hun gesprekken waren lang, talrijk en vertrouwelijk en vermits het literaire oeuvre van Greene klaarblijkelijk heelwat belangrijker was dan dat van Matthews is het geen wonder dat ze meestal het eerste als onderwerp hadden. Zo is, uit die vriendschap en die gesprekken, dit boek dan gegroeid. Niet alleen de inhoud van de conversaties is weergegeven, maar ook de uiterlijke omstandigheden waarin ze werden gevoerd en de indruk die de verschillende werken van Greene op Matthews gemaakt hebben. De orde van het boek is ongeveer deze van de verschijningsdata van die werken, van Babbling April tot The Quiet American.

Bij een beoordeling van de waarde van Uren met Graham Greene kan onderscheid worden gemaakt tussen drie verschillende aspecten. Vooreerst zijn er de passages die intrinsiek lezenswaard zijn, volledig afgezien van elk verband met Graham Greene en zijn werk. Zo is er bijvoorbeeld deze markante formulering voor waar katholicisme: ‘de boodschap van het Evangelie beschouwen als een telegram waarnaar gehandeld moet worden en niet als een kerstkaart waarnaar je kan kijken’, (p. 32.) Ik moet er dadelijk bijvoegen dat passages van dit soort weinig talrijk zijn en dat het boek er dus slechts een miniem deel van zijn waarde aan ontleent, gelukkig trouwens, want het onder-

[p. 237]

werps is tenslotte toch Graham Greene en het mag als een kwaliteit worden beschouwd dat de schrijver zichzelf zo veel mogelijk op de achtergrond houdt. Hij zal af en toe wel eens naar zijn eigen belevenissen grijpen om deze van Greene beter te illustreren, maar zelfs dààr wordt geen misbruik van gemaakt.

Een tweede aspect van het boek ligt in de passages die het leven en de persoonlijkheid van Greene belichten, maar die daarom niet in rechtstreeks verband staan met zijn romans. (EEN verband is er uiteraard altijd natuurlijk, maar in de hier bedoelde passages wordt het meer buiten beschouwing gelaten.) In Uren met Graham Greene komen een groot aantal bladzijden van dit soort voor. Er is bijvoorbeeld een vermelding van boeken die Greene in de jaren '30 beïnvloed hebben: Martin D'Arcy, The Nature of Belief; Karl Adam, The Spirit of Catholicism; een vertaling van Karl Pfleger, Geister die um Christus ringen (p. 243-5). De melancholische trek in Greenes karakter wordt geanalyseerd (p. 29-32), zijn verblijf aan de Rijn als redacteur van de Oxford Outlook wordt beschreven (p. 98-102), hij geeft zijn oordeel over het gebrek aan dynamisme en het teveel aan administratie in de huidige Kerk (p. 301-303). Maar hoewel passages van deze aard in overvloed voorkomen, blijft hun eigenlijke waarde beperkt, omdat de meeste ervan weinig nieuws brengen. Greene heeft zichzelf in zijn werk steeds zo zeer gegeven, dat hieraan tenslotte niet zo bijster veel kan worden toegevoegd. Over zijn ongelukkige jeugd, zijn kennismaking met het kwaad, zijn bekering was hij al zo expliciet geweest in de eerste bladzijden van The Lawless Roads dat aan het hele relaas weinig kon worden vermeerderd buiten enkele anecdotische details. De episode van Russische roulette, zijn wegvluchting van huis en de behandeling door psychoanalyse kwam reeds voor in The Lost Childhood (‘The Revolver in the Corner Cupboard’). Een gedeelte van de beschrijving die Greene geeft van de oorlogsjaren, die hij te Londen en in West-Afrika doorbracht, was al in The Month van november 1952 verschenen in de vorm van een dagboek over de luchtaanvallen op de Engelse hoofdstad. Verder worden gedachten aangehaald, waarmee het scheppend werk van Greene de lezer al vertrouwd gemaakt hebben. ‘Ik geloof dat het gevaarlijkste wapen van de duivel de gevoelsdevotie is,’ zegt Greene bijvoorbeeld (p. 54). Het is een opvatting die zowel in The Power and the Glory als in The Heart of the Matter en The Living Room weer te vinden is.

Van veel groter belang, maar ook veel minder talrijk, zijn de passages, waarin het rechtstreeks over Greenes werk gaat, omdat hij zelf in verband hiermee gewoonlijk zo terughoudend is. Ronald Matthews is erin geslaagd Greene aan het praten te krijgen over zijn grote romans en het oordeel van de schrijver over zijn eigen schepping is in de meeste gevallen buitengewoon leerzaam. Vroegere gegevens worden aangevuld. Het vermoeden, dat Greene in The End of the Affair zijn eigen schrijfgewoonten aan de romanschrijver Bendrix geleend had wordt hier bevestigd (p. 134-5). Ook de theorie over de romankarakters die tijdens het schrijven van de roman plots beginnen te leven en het verder verloop van de intrige min of meer zelf in handen nemen, theorie

[p. 238]

die ook in The End of the Affair voorkwam, wordt hier verder uitgewerkt (p. 197-8, 211-2). Greene's eigen oordeel over de versobering die zijn werk sedert The End of the Affair kenmerkt (p. 51; cf. mijn artikel over deze roman in Kultuurleven, mei 1952, p. 318-25), is uiterst interessant. Volgens de schrijver was die versobering niet gewild en hij ziet er zelfs een zekere verarming in, maar Matthews is het met hem niet eens. De mening dat het hoofddoel van de romanschrijver is: het opwekken van sympathie bij de lezer, werd in Why Do I Write? verkondigd, maar ze krijgt hier een betekenisvolle verdieping, wanneer de discussies met Greene Matthews tot het inzicht brengen ‘dat het grote medelijden, waarin Graham sinds Stamboul Train al zijn personages ziet, niet zomaar een gave was die hij eens en voor altijd gekregen had. Hij moest er, iedere keer opnieuw weer om vechten.’ (p. 208) Dit alles zijn nog maar aanvullingen of bevestigingen van vroegere ideeën. In de meeste gevallen zijn de gegevens, die over het werk van Greene worden verschaft, echter helemaal nieuw, in de zin dat ze elders nooit verschenen zijn. Ronald Matthews brengt van alle markante romans die Greene schreef niet alleen een persoonlijke analyse, hij geeft ook de discussies weer, die hij met Greene over die romans heeft gehad. Zo zijn er belangwekkende inlichtingen over de ommekeer in zijn werk na een ongunstige recensie van Rumour at Nightfall, door Frank Swinnerton (p. 164-6), over het thema van de verschillende ‘katholieke’ romans (p. 252-3), de oorspronkelijke en later opgegeven conceptie van Brighton Rock, The Heart of the Matter en The Quiet American als zuivere ontspanningsromans (p. 220, 281), de correcte interpretatie van Scobie in The Heart of the Matter als een slachtoffer van het medelijden (p. 283-4), het thema en de techniek van The End of the Affair (p. 290-93), enz. enz. Het moet zelfs in deze enkele voorbeelden al opvallen, dat in al de ophelderingen, die door Greene zelf verschaft zijn, de nadruk ligt op de technische aspecten van zijn werk. De interessantste en oorspronkelijke gegevens die we in dit boek vinden betreffen eerder de vorm dan de inhoud van zijn romans. De grootste verdienste van Matthews is dan ook, dat hij ons in het werkatelier van Graham Greene heeft binnengevoerd en dit is meteen een aanduiding van zijn ernstigste beperking: over Greenes persoonlijkheid in of buiten zijn werk brengt hij weinig nieuws en niets sensationeels.

Tenslotte blijft dit boek dan te beschouwen qua vertaling. Eerst en vooral wint het in dit opzicht heel wat aan interesse, omdat naar ik meen een andere maatstaf mag worden aangelegd, dan wanneer het uitsluitend voor een Engels publiek bestemd was. Waar het boek als bijdrage tot de absolute Greenecritiek slechts van beperkt belang is, zoals ik trachtte aan te tonen, wint het dadelijk aan waarde in zo ver het voor een niet-gespecialiseerd publiek bestemd is. Het kan derhalve voor vele mensen, die tot hiertoe gewetensvol en omdat hun intellectuele reputatie het nu eenmaal vereist The Power and the Glory, The Heart of the Matter of The End of the Affair hebben doorgewerkt, een echte revelatie zijn.

De vertaling zelf leest behoorlijk, maar zelden toch slaagt Valeer van Kerk-

[p. 239]

hove erin ons te doen vergeten dat het een vertaling is. Op enkele plaatsen doet ze zelfs bepaald onhandig aan, wat betreft de zinsbouw (‘Naast zijn feuilletons was hij film-criticus bij de Spectator.’!, p. 18) of de woordkeuze (ik cursiveer: ‘het binnenste van een roman van Kafka’, p. 145, voor ‘de inhoud’; ‘hij was een soort dubbele’, p. 160. voor ‘dubbelganger’). Verder wordt op p. 303 ‘protestant’ nu eens met hoofdletter, dan met kleine letter gespeld. Me dunkt dat het subtiele onderscheid tussen de twee (‘behorende tot de protestantse godsdienst’ en ‘die zich het recht voorbehoudt te protesteren’) wel een woordje uitleg vanwege de vertaler had verdiend, vooral wanneer van Greene op het einde wordt gezegd: ‘Hij gaf toe dat hij protestant was.’ Hoeveel lezers zal dit zinnetje zoals het hier staat in de war sturen? Ik begrijp ook niet hoe Valeer Van Kerkhove er in zijn ‘Woord Vooraf’ toe komt te schrijven: ‘In The Heart of the Matter zien we de hoofdfiguur, Major Scobie, zelfmoord plegen uit naastenliefde en uit liefde tot God, terwijl deze zelfmoordernaar, in nauwelijks bedekte termen, als een mogelijke heilige voorgesteld wordt.’ (p. 8), wanneer hij op p. 283-4 Greenes eigen (door Matthews aangehaalde) woorden heeft vertaald, die precies het tegenovergestelde beweren: ‘Scobie was in het geheel niet bedoeld als een te bewonderen figuur en Madaule begreep hem al evenzeer verkeerd. Niet de liefde tot God bracht hem tot zelfmoord, maar de verwoestende passie van medelijden, die een deel van zijn hoogmoed was.’ Het boek wordt verder ontsierd door storende zetfouten. Ik heb ze niet geteld maar er moeten er wel honderden zijn (p. 146: ‘klink in de kabel’; Rumour at Nightfall, dat in de rest van het boek correct gespeld was, wordt in hoofdstuk XIII voortdurend ‘Rumor’ geschreven; p. 200: A Gusn for Sale; p. 212: ‘spontaniteit’, p. 301: ‘dynamisne’; enz.).

Dit alles zijn echter detailkwesties, die aan de eigenlijke waarde van het boek niet te veel afbreuk doen. Absoluut gezien is die waarde dus vooral tot de romantechnische kant van Greenes werk beperkt, maar wanneer alleen ons taalgebied wordt beschouwd krijgt het boek een uitzonderlijk belang, omdat het de eerste diepgaande studie in boekvorm is, die in het Nederlands over het oeuvre van Greene verschijnt. Moge daarom spoedig een herdruk noodzakelijk blijken. We wensen het van harte, want het verdient een ruime verspreiding. En daarmee zal de uitgevers meteen de gelegenheid geboden zijn die massa drukfouten te verbeteren!