Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 493]

Vlaams proza
Twee opmerkelijke debuten
door Albert Westerlinck

Zelden las ik in de jongste tijd een verhaal dat mij zó heeft verrast en artistiek overtuigd als het prozadebuut van Ward Ruyslinck De ontaarde Slapers (Uitg. Manteau, Brussel). Het gegeven van deze korte roman is onthutsend origineel en toch eenvoudig. Ergens in het veld buiten de rand van de grootstad wonen in een vervallen huisje de werkloze Silvester, die nooit in zijn leven gewerkt heeft, en zijn vrouw Margriet. Ze zijn beiden de veertig voorbij en brengen hun leven door in futloze luiaardij, het grootste deel van de dag te bed omdat staan en gaan hen nutteloos toeschijnt en tevens omdat zij al liggend er minder moeten aan denken zich te voeden. Zelfs de physische impulsen lijken in deze verdoofde en nutteloze mensjes afgestompt.

De kunst van Ruyslinck bestaat er in het inerte leventje van deze twee ontaarde slapers door sobere maar goedgekozen gebeurtenisjes uit te beelden. Sommige zijn kostelijk. Er zit b.v. sinds onheuglijke tijd op het dak een pan los, waarvan het geluid hun rust hindert, maar Silvester komt er niet toe op het dak te klimmen om het ding vast te leggen. Anderzijds ontbreken er sinds maanden aan de broek van de luiaard een paar knopen en ook de vadsige vrouw kan de wil niet opbrengen om ze aan te naaien. Tenslotte, wanneer de rammelende pan tijdens het stormweer al te zeer hun slaperigheid hindert, komt het toch eens zo ver dat Margriet belooft dat zij de knopen zal aannaaien als Silvester op het dak wil klimmen om de pan vast te leggen. Dergelijke anecdoten, met kostelijke droge humor verteld, komen in het verhaal wel meer voor.

Van gezonde levensdrang is in Silvester niets overgebleven. Zijn willoos bestaan kent enkel bij momenten een vage en krachteloze hunkering naar weelde, een wrevelige luiaardij, en, als uiting van zijn geldingsdrang, een geslepen leugenachtigheid die zijn ijdelheid bevredigt en die Ruyslinck meesterlijk tekent. Zijn vrouw is nog dieper weggezonken dan hij, bij pozen ten prooi aan zenuwoverspanning door gefixeerde herinneringen aan de voorbije oorlog en uit angst dat een nieuwe losbarsten zal. Wanneer rond de keet militaire manoeuvres worden gehouden, stijgt die angst tot waanzinnige obsessie.

Het einde van het verhaal is tragisch. Op zekere dag voelt de apathische Silvester zich wat onrustig - voortreffelijk beeldt Ruyslinck het haast animale

[p. 494]

van zijn onrustigheid uit - en wandelt zonder doel het nabije bos in, trapt op een onontplofte granaat die van de nabije oorlog dateert, en wordt in stukken gereten. Wanneer de zenuwzwakke vrouw dat verneemt, ziet haar angst geen andere uitkomst dan verhanging.

Veel is in deze kleine roman te prijzen. De keuze van de stof is (afgezien van het slot) een verrassende vondst, die door haar eenvoud de meesten zal boeien. Ik geloof dat juist daarin een der grote geheimen schuilt van de vertelkunst die blijft. Ook de karakters van de twee slapers worden met grote waarschijnlijkheid uitgebeeld. Door scherpzinnig en zorgvuldig gekozen bijzonderheden weet de schrijver een levend en uniek beeld van een bepaald menselijk bestaan te scheppen. Juist door de geslaagde keuze van anecdotische gegevens - een techniek die Ruyslinck met Elsschot en Gysen gemeen heeft - bewijst hij zijn zeer beheerst meesterschap over de stof.

Doch hij beperkt er zich niet toe verhaal en karakters met behulp van zeer bewust gekozen anecdoten op te bouwen, hij schept ook atmosfeer. Wellicht schuilt in deze atmosferische kracht de hoofdbetekenis van het verhaal. Bij pozen luguber, elders ironisch, soms ook poëtisch, heeft het stemmingsgehalte een substantiële dichtheid en verscheidenheid. Korte natuurbeelden, suggestieve milieuschilderingen, poëtische vergelijkingen bewijzen dat de schrijver, die zeker laconische nuchterheid en ironie te over heeft, tevens een gevoelig dichter is, die het stemmingsvolle woord sober en tuchtvol kan dienstbaar maken.

Het is duidelijk dat Ward Ruyslinck aan het luttele levensgebeuren en de ramspoedige dood van zijn slapers symbolische zin heeft gegeven. Het gehele verhaal is doordrenkt met een sfeer van absurditeit en wanhoop, die wij uit de hyper-pessimistische of nihilistische literatuur van onze tijd maar al te goed kennen. Op zich zelf beschouwd, maakt dergelijk symbolisme het verhaal van Ruyslinck natuurlijk niet verdienstelijk. Zuiver letterkundig gezien, zijn wij van dergelijke zwarte gedachten en gevoelens stilaan meer dan gesatureerd. De lezende mens heeft nu eenmaal voor zijn gevoel en verbeelding afwisseling nodig, hoe somber en angstwekkend de werkelijkheid op deze wereld voor velen ook moge zijn. De sceptisch-twijfelzuchtige en noodlotszwangere wijsheden, die Ruyslinck in zijn verhaal heeft willen leggen, zijn dan ook niet de originele kracht van zijn boek, al bewijzen zij anderzijds toch dat hij de verhaalkunst een diepere zin wil geven. Ik ben veeleer geneigd te denken dat aan de tendens van de schrijver om voor naargeestige tijdsideeën en sombere stemmingen te ‘getuigen’ een paar schaduwzijden van zijn boek te wijten zijn. Vooreerst het al te gewelddadige slot. Misschien heeft de schrijver hier al te gewillig toegegeven aan de neiging en mode van de eigentijdse literatuur, die in een geschokte tijd als de onze per jas et nefas op cataclysmen en hyperpathetische effecten jaagt? Bedenkelijke buitensporigheid van onze tijdshteratuur, die zeer sterk aan de excessen van de Barok en het romantisch sentimentalisme herinnert, en die in Ruyslinck's geval moeilijk te verzoenen is met zijn beheerste aanleg! Of moeten wij de dood van zijn beide hoofdfiguren 

[p. 495]

wijten aan zijn behoefte om een einde te vinden? In elk geval doet dit slot méér denken aan een geforceerde deus ex machina dan aan een gebeuren dat organisch uit het levenslot is gegroeid.

Een tweede schaduwzijde, die kan voortvloeien uit de neiging tot tijdgebonden getuigen, is de hebbelijkheid om deze geborneerde halfmensjes voortdurend allerlei wijsgerig-bedoelde uitspraken over de zin van het leven in de mond te leggen. Door alle romanfiguren onkieskeurig te gebruiken als spreekbuis voor de lyrische, essayistische of didactische overwegingen van de schrijver, doet de roman van de twintigste eeuw o.i. dikwijls afbreuk aan de wet van de waarschijnlijkheid. Hij is in dat opzicht tuchtlozer dan de roman van vorige eeuwen, laten wij zeggen van Cervantes tot Balzac. De intrusie van gedachten die niet aangepast zijn aan het bevattingsvermogen van de karakter-figuren is in het verhaal van Ruyslinck o.i. een fout.

De drie voorname talenten van deze schrijver zijn de vertelkunst, de scherpe typeringskunst en zijn vermogen om stemming te scheppen. Meer dan zijn somberheid, treffen ons zijn discrete poëzie en vooral zijn humor. Sommige droog-humoristische of ironische bladzijden, met een fijne, dunne glimlach geschreven, lijken mij het best. Zij wijzen er op dat uit Ruyslinck misschien een kunstenaar kan groeien die zich van het levensspel kan distantiëren om het van boven uit te overschouwen, maar dan veel ruimer dan hij in deze kleine historie doet. Om een groot romanschrijver te worden zal hij nog moeten leren, ingaande tegen de romantendens van zijn tijd, het leven breder en oneindig-veelvuldiger te zien dan van uit een stemming van absurditeit of van uit een paar tijdsideeën. Hoe psychologisch aanvaardbaar de fixatie van vreselijke oorlogsherinneringen en andere eigentijdse ervaringen ook moge zijn, toch moet de kunst van vandaag aan hun beklemmende obsessie (of hun mode) kunnen ontsnappen, wil zij de menselijke lezer in zijn steeds ‘ondoyante’ veelzijdigheid blijven boeien. Inmiddels pleit het voor de mogelijkheden van Ruyslinck dat hij uit de min of meer verbruikte en modieuze naoorlogsthematiek zulk origineel en geestelijk-treffend verhaal heeft kunnen puren.

Ten slotte moet nog gewezen op de zeldzaam zuivere stijl, waarin weinig of geen fouten te ontdekken zijn. Het is voelbaar dat Ruyslinck gewetensvol aan zijn stijl heeft gewerkt. Naast het prachtige resultaat garandere deze strenge ambachtelijke ernst hem een gelukkige schrijversloopbaan!

Ook het debuut van L.B. Carlier De Zondagsslepers (Uitg. De Sikkel, Antwerpen - Daamen, Den Haag) is beloftevol. Het heeft niet de diepere wereldbeschouwende achtergrond en de rijke stemmingsvolheid van Ruyslinck's verhaal, maar het wint daarentegen in episch opzicht, het is méér ‘roman’. De schrijver, die (naar men mij zegt) loods is, putte zijn stof uit de wereld van havenbedrijf en zeevaart - een gebied dat onze letteren tot nog toe niet overdreven hebben uitgebaat! Het boeiende en originele verhaal lijkt onmiddellijk uit de werkelijkheid gegrepen. Een oude zeerob, Kapitein Janssens,

[p. 496]

die werkt voor een slopersbedrijf, moet een sleepboot gaan halen te Le Hâvre en ronselt in de havenbuurt vlug een paar geïmproviseerde matrozen voor die job: Garcia, een oud-SS en vroegere Oostenrijkse berggids, die wat van motoren afweet; Robert, een gezakt student in de geneeskunde, die in havenkroegjes op rol is, en ten slotte Antonio, een half-Portugese, half-Algeriaanse geluk zoeker van laag allooi. Met zulke hoogst bedenkelijke bemanning zal Kapitein Janssens het wagen niet enkel de sleepboot maar bovendien nog een trawler tijdens één vaart naar Antwerpen te brengen. Gevaarlijke onderneming! Wie echter verwacht hier een avontuurlijk-heroïsch verhaal over de zeevaart te vinden, wordt slechts gedeeltelijk bevredigd. De eerste 100 bladzijden zijn gewijd aan de karaktertekening van deze waarlijk curieuze ‘types’ en aan hun belevenissen, meestal ruw en soms triviaal, alvorens zij te Le Hâvre van wal steken. Slechts de laatste twintig bladzijden - de beste - zijn gewijd aan de vaart.

Om zijn diverse personages te typeren maakt Carlier voortdurend gebruik van de hedendaags (al te) vaak aangewende ‘flash-back’ techniek. Plots onderbreekt hij het verhaal om ons de kapitein, Garcia, Antonio of Robert voor te stellen tijdens een vroegere periode in hun leven, waarin zij iets beleven waaraan zij op het moment van de romanbehandeling denken. Carlier komt er aldus toe ons enigermate met het verleden van zijn helden bekend te maken en hun karakter vollediger te typeren. Van technisch standpunt uit kan echter worden opgemerkt dat hij dit flash-back-procédé niet zeer gaaf toepast. Ten eerste wordt deze overschakeling naar een gebeurtenis uit het vroegere leven niet altijd gemotiveerd door een psychologisch moment in het heden, dat associatie met het verleden waarschijnlijk maakt, en lijkt de overschakeling dus uiterst willekeurig. Ten tweede hebben deze flash-backs meestal ook geen functie in het verloop van de handeling en dus geen organische plaats in het geheel van het boek. Het verhaal van Carlier munt niet uit door eenheid van constructie. Het is veeleer onsamenhangend.

Doch al valt het boek dan ook, zoals de oude picareske romans, in ‘schuifjes’ uiteen, toch is het als vertelling zeer boeiend en als karaktertypering zeer geslaagd. Het gebeuren heeft dynamische vaart, de dialogen zijn kort-gebonden en snel, de karakterbeelding is concreet en direkt; al deze eigenschappen laten vermoeden dat L.B. Carlier een goede leerling van de hedendaagse Amerikaanse epiek en van de film is geweest.

Zielkundige of ethische bespiegeling geeft dit elementaire doch levenskrachtige proza niet. Indien men er een morele kijk op het leven in zoeken wil, dan ligt hij achter de feiten verscholen. Hij behelst dan sympathie voor een mannelijke levenshouding, die op ruwe natuurlijkheid en eerlijke levensmoed gesteld is, die het gevaar niet schuwt en het zelfs gaarne trotseert. Heel wat natuurlijke deugden heeft Carlier geïncarneerd in het grove doch edele type van de kapitein, maar dit heeft hem niet belet de abjecte figuur van Antonio in alle objectiviteit daartegenover te stellen.

Artistiek gezien zijn de laatste twintig bladzijden van het boek, d.i. het

[p. 497]

laatste hoofdstuk dat aan de eigenlijke vaart is gewijd, de beste. Zij getuigen van gebalde eenheid en grote epische kracht. Indien Carlier er toe komt een boek te schrijven dat in zijn geheel op de hoogte van die laatste bladzijden staat, moeten wij in hem een meester begroeten. Thans reeds schreef hij een eerlijk, geslaagd, elementair doch goed gestyleerd, bij pozen merkwaardig verhaal.

Een laatste opmerking toch over zijn overdreven neiging om zijn stoere robbedoezen door hun ploertige taal te karakteriseren. Het jargon in de aard van: kaffer, rotzak, verdommenis, smoel, verzopen, smeerlap, smikkel, mijn botten, verrekken, bakkes, kots, pens, en ga zo maar voort, beste lezer, is in zijn stijl àl te rijk vertegenwoordigd. Maat, waarde heer Carlier, is voor alles goed! Ik weet niet waarom de schrijver het zelfs noodwendig heeft gewaand te gaan putten in de specifiek Hollandse scheld- en volkstaal om zijn Vlaamse oerbonken nóg waarachtiger gedaante te geven: snert, mieters, in de noppes, een pest, smiechterig, ik lach me rot, in de nor, enz. enz. Aan de grond van dit al te overvloedig gebruik van (zelfs buitenlandse) krachtpatserstaal - laten wij ze de thans soms als literair geldende smeertaal noemen -, ligt natuurlijk, voor wie de dingen van uit artistiek en stylistisch standpunt ziet, een onmacht of een naïeve illusie. Ik hoop voor de smaak van L.B. Carlier dat hij dit spoedig zal inzien. De werken, die hij ons na dit verdienstelijk debuut nog moge schenken, zullen er wel bij varen. Die werken verwachten wij hoopvol, gezien zijn krachtig episch talent.