Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 60]

Boekbesprekingen

In de leeszetel

Het verhaal van P. De Smet De Ontploffing (Arbeiderspers, Amsterdam) behelst de geschiedenis van wat er zich in één straat van een volksbuurt aan de rand van de grootstad op een zaterdag afspeelt. De auteur verdeelt het verhaal in drie phasen: morgen - middag - avond.

Heel het luttele gebeuren draait rond een kleine ontploffing in het magazijn van een handelaar in oud ijzer, vroeger worstelaar, Buddy genaamd. Nijd tegenover deze welstellende ingezetene van de arme buurt, en vooral jaloersheid op zijn mooie, rijkgeklede vrouw, vroeger van lichte zeden, bepalen de reacties op het geval. De actie wordt op touw gezet door Denise, de vrouw van een soepverkoper, die door de ontploffing kleine schade onderging in haar huis en heel de buurt op stelten zet. Rond dit spel van opgejaagde zenuwen en kleinmenselijke passies, schildert De Smet heel de buurt in haar dagelijks gedoe, vooral het potsierlijk volksvermaak tijdens een ‘braderij’ en ten slotte laat hij 's avonds het hele volkje samenlopen in een populair café waar het collectief protest tegen de voddenmarchand zijn culminatiepunt bereikt om spoedig daarna in een ironisch-humoristisch slot uit te doven.

Het boek geeft doorlopend blijk van scherp observatievermogen. De Smet blijkt de volksmens als enkeling en als lid van de massa goed te kennen. Ook geeft hij sommige karakters (Denise, Gust en Karel) een duidelijke en geschakeerde individualiteit. Bovendien is hij een goed verteller. Hij zoekt wel eens naar goedkope effecten, rafelt wel eens futiliteiten nodeloos uit, en de kunst van het schrappen heeft hij zeker niet voldoende onder de knie, maar als geheel is zijn verhaal aangenaam en pittig verteld.

De reden waarom ik zulke copieerlust van 't dagelijkse leventje niet zo hoog aansla, is dat zij diepere achtergrond mist. Men leest zulk boek geamuseerd en geboeid, maar wat houdt men er van over buiten een uurtje verpozing en eventueel een beetje sociale mensenkennis?

Het talent van De Smet opereert dus binnen enge grenzen. Doch dat betekent dan weer niet dat zulk beperkt realisme, met kundigheid beoefend, waardeloos zou zijn. Binnen zijn grenzen heeft Prosper De Smet door zijn verteltalent, zijn karakterkennis, zijn ironische humor en zijn zin voor compositie een te waarderen resultaat bereikt.

Door de zorg van Pater E. Janssen S.I. zag bij het Davidsfonds een bundel Soedanese Legenden van Emiel Van der Straeten het licht. De auteur is bij het ruimere publiek amper bekend als een minder belangrijke figuur uit onze Vlaamse letterkunde vóór de eerste wereldoorlog. Nochtans zou hij méér aandacht verdienen en de keuze uit zijn ongedrukt-gebleven legenden, die Pater Janssen liet verschijnen, moge daartoe bijdragen. Van der Straeten was een polygraaf, bezeten door een schrijfdrift die wild en haast animaal mag heten. In de jaren 1911-13 schreef hij o.m. 230 Soedanese legenden, waarvan hij er slechts enkele publiceerde. In 1918 zou hij krankzinnig sterven na een kort en rusteloos leven.

De twee romans van Van der Straeten De Slaapzieke en Zuiderkruis, benevens zijn legenden, getuigen van zulke verheven en bewogen levensvisie en ze zijn zo stijlvol geschreven dat zij voor hun auteur een belangrijker plaats in onze literatuurgeschiedenis mogen opeisen dan hij tot heden verkreeg. Hij was een metaphysisch-gerichte geest, wiens hunkering naar het volstrekte voortdurend verteerd werd door een koorts van ongedurigheid en ondermijnd door het kweken van tegenstellingen. Zijn hart wilde heroïsme maar miste beheersing. Zijn geest streefde naar het alomvatten, maar verdoolde in het wazige en chaotische. Hij doet mij in die opzichten aan

[p. 61]

Verschaeve denken, deze andere vertegenwoordiger van de heroïserende neoromantiek, die evenwel méér talent heeft dan hij. Pater Janssen overdrijft wanneer hij meent dat Van der Straeten duidelijker dan gelijk welke schrijver van onze twintigste eeuw ‘het geniale in zich droeg’, maar wél is hij een onderschat talent met iets groots in aanleg, dat door tekort aan geestelijke beheersing en stijltucht nooit tot meesterwerk is gerijpt. Ook deze Soedanese Legenden hebben iets groots in hun verbeeldingssfeer, hun geestelijke symboolkracht en hun verheven stijl. Zij zijn het treffendste specimen van exotische verbeelding in onze neoromantiek, en als zodanig zelfs van meer dan beperkt-Vlaamse betekenis. Toch hebben zij, naar mijn smaak, hun gebreken. Het symbolisme is vaak duister. Van der Straeten komt er in deze legenden niet toe de intuïties en visionaire voorstellingen van zijn naar weidsheid hunkerende verbeelding te verhelderen. Ook de psychologie is meer typiserend dan individueel genuanceerd, en de woordkunst mist wel eens eenvoud, al is de schrijver in zijn later oeuvre al grotendeels genezen van de orgiastische woordenroes zijner vroegere werken. En toch gaat van deze legenden bekoring en zelfs af en toe grote aangrijpingskracht uit. Het symbolisme is, ondanks zijn vaagheid en wellicht ten dele daarom, intrigerend. De religieuze wereldvisie, met haar dualistische tegenstelling tussen de daemonie van het vlees en de vrijheid van de absolute geest, heeft ondanks haar schematisme iets groots-heroïsch. De exotische sfeerschepping heeft iets mysterieus en is betoverend. En ten slotte is ook de stijl, die de zinnen lyrischoratorisch doet golven en deinen als orgelmuziek, fraai en meeslepend. In hoeverre deze legenden oorspronkelijk zijn of aansluiten bij bestaande mondelinge literatuur van Soedanese stammen, is moeilijk uit te maken door wie onbevoegd is in deze sector van de Afrikanistiek. Veel laat evenwel vermoeden dat zij gesproten zijn uit Van der Straeten's phantasie, die wonderbaar rijk bleek te zijn. Al zijn de stijl en de sensibiliteit van Emiel Van der Straeten niet meer aangepast aan de literaire smaak van het huidig moment, toch hoop ik dat de gecultiveerde literatuurminnaars deze publicatie zullen weten te waarderen. Voor hen, en ook in historisch opzicht, is het initiatief van Pater Janssen S.I, sympathiek.

De essayistische beschouwingen, die Richard Declerck in Gestalten en Gedachten (Ontwikkeling, Antwerpen) heeft gebundeld, handelen, op een paar uitzonderingen na, over het moderne Franse geestesleven en inzonderheid over de Franse literatuur. De schrijver blijkt zeer sterk geboeid door de huidige geestesstromingen en artistieke tendensen bij onze zuiderburen en is daarvan ook grondig op de hoogte. Zijn ruime aandacht wijst op een gecultiveerde geest. Hij schrijft over politieke figuren (Léon Blum, Auriol, Herriot, Carlo Sforza), philosofen (Alain, Lévy Brühl, Bayet), cultuurhistorici (Hazard) en talrijke zuivere bellettristen. Wanneer men deze ruime aandacht van op een wat hoger niveau controleert, kan men betreuren dat ze te uitsluitend ‘links’ is, doch literatuurkenners en intellectuelen die zich in al de gebieden van denken en verbeelden die liggen buiten de grenzen van hun levensbeschouwing even gemakkelijk bewegen dan daarbinnen, zijn nu eenmaal bij ons zeer zeldzaam.

De beste opstellen van deze bundel zijn de uitvoerigste, waarin op bepaalde auteurs wat dieper wordt ingegaan (Blum, Sforza, Alain, Nadeau), doch ook enkele kortere stukken (over Zola b.v.) hebben een grondig en synthetisch gehalte. Daarnaast bevat dit boek ook wel stukjes - misschien als krantartikels ontstaan? -, waarvan men de opname in een bundel verzamelde opstellen onbelangrijk kan achten. Ik denk b.v. aan die amateuristische opstelletjes over Lévy-Brühl, Bayet, Hazard, het volkomen gemeenplaatsige stukje over Verhaeren, enz. Het gehalte van deze bundel is dus zeer ongelijk en de keuze van Declerck had anno 1957 wel wat strenger mogen zijn!

Dat de schrijver bij machte is om een probleem intelligent-critisch te doorpeilen, bewijst hij b.v. in het opstel ‘Bestaat er een linkse en een rechtse literatuur?’, waarin hij in belangrijke mate deze noties verheldert. Persoonlijk laat deze probleemstelling en de daaruit volgende catalogisering van geesten in linkse en rechtse mij vrij koud. Zij is te extra-literair en bovendien te relatief verbonden met het tijdsbelang om de ernstige literatuurminnaar te fascineren. Men kan om allerlei redenen betreuren dat Claudel ‘rechts’ of dat Mauriac ‘links’ is, maar wat heeft dat alles met literatuur te maken? En wie, die de grote literaire phenomenen

[p. 62]

sub specie aeternitatis vermag te zien, zal zich laten beïnvloeden door de gedachte dat Dante, Racine en Shakespeare rechts waren!!! Al is Richard Declerck dus wel wat te tijds-gebonden-politico-literair, toch blijkt uit zijn bespiegelingen dat zijn kijk op de waarden van kunst en geest wel wat ruimer is dan die, welke men in de milieus waar men van ‘links’ of ‘rechts’ pleegt te spreken - wellicht ook het zijne - gewoonlijk ontmoet. Dàt vooral is verheugend. Hij ziet in het geestesleven der mensheid een voortdurend alternatiespel, waarin traditie en vernieuwingszucht beide hun rol spelen in steeds nieuwe gedaanten.

Dergelijke kijk op de geschiedenis laat ons toe verdraagzaam en wijs te oordelen. Hij zou de schrijver zelfs toelaten, indien hij zijn gezichtsveld wat verder naar het litteraire verleden toe wilde verruimen, tegenover het eigentijdse wat critischer afstand te winnen. Want hij loopt nogal gemakkelijk mee waarheen men hem voert.

De wereldbeschouwing die de schrijver belijdt doet in menige trek sympathiek aan. Zijn socialisme blijkt humanistische trekken te vertonen, bekommering om de ontwikkeling van sommige hoger-menselijke waarden als het oordeelkundig gebruik van de vrijheid, de schoonheidszin, enz. Uit enkele opstellen blijkt een positieve kijk op de toekomstmogelijkheden van de cultuur. Religieuze bekommernis blijkt nergens. De inleiding van Karel Jonckheere is banaal en grotendeels onnozel.

‘Wie onze tijd wil begrijpen, moet vlijtig de 19e eeuw bestuderen’, zo luidt de eerste zin van het historisch boek Aanwezig Verleden (Davidsfonds, Leuven) dat Victor Leemans liet verschijnen. In een geschokte en snelle tijd als de onze, waarin het historisch bewustzijn bij velen is verzwonden, is dergelijk pleidooi voor de levende aanwezigheid van onze Europese cultuurerfenis zeer kostbaar. Het boek van Leemans biedt een geschiedenis van de grote geestesstromingen in West-Europa van af de 18e tot het midden der 19e eeuw. Het is hem vooral om de ontwikkeling van het sociale en politieke denken te doen, een beschavingsgeschiedenis met sterke sociaal-politieke inslag waarin de evolutie der wijsgerige opvattingen als de basis van de mensheidsontwikkeling worden beschouwd. Victor Leemans schreef geen systematisch historisch tractaat. Zijn boek doet mij veeleer denken aan een vrije historische wandeling doorheen het Europees verleden, tijdens welke hij bij bepaalde problemen en figuren langer stilstaat en andere meer onachtzaam voorbijgaat. Een eerste hoofdstuk is aan de 18e eeuw, de tijd van de Verlichting en de voorbereiding van de Franse Revolutie gewijd. De 19e eeuw kan zonder dit voorspel niet begrepen worden. Is de 18e eeuw, van heden uit gezien, niet de belangrijkste als bepalend voor de ontwikkeling van Europa's geestelijk lot? Doch de eigenlijke kern van Leemans' boek wordt de 19e eeuw met de romantiek, het liberalisme en de daarop volgende sociale opstandigheidsbewegingen. Een der opvallende trekken in de historische visie van Leemans is dat hij groot belang hecht aan de rol van scheppende enkeling. Deze visie zal wel niet vreemd zijn aan de invloed die hij van de meesters der geesteswetenschappelijke school - ik denk b.v. aan Dilthey - heeft ondergaan. Zeker heeft deze zienswijze bij het historisch onderzoek haar grenzen en gevaren. Ze is eenzijdig maar ze heeft ook hààr waarheid.

Al zijn de beschouwingen van de schrijver over heel wat Europese geesten, die in onze beschavingsgeschiedenis een rol hebben gespeeld, vaak noodgedwongen fragmentair, toch gaan ze meestal naar de kern, in casu van hun sociaal en politiek denken. Het meest geslaagd lijken mij echter de paragrafen waarin hij een of andere figuur uitvoeriger portretteert. Wij denken aan zijn uitgediepte beschouwingen over Görres, Lamennais, Proudhon, Hegel en Comte. Zij getuigen van persoonlijk contact met de teksten, van scherp critisch begrijpen en af en toe van gemotiveerd-oorspronkelijke visie. Deze eigenschappen gelden in hoge mate voor het slothoofdstuk, dat aan ‘de jonge Marx’ is gewijd, een zeer persoonlijke studie waarin Leemans zich ontpopt als zijnde, met F. Grégoire, een der weinige grondige Marx-kenners in ons land. Ik hoop dat er talrijke lezers gevonden zullen worden, die dit opstel over Marx, niet enkel om zijn tekstontledende oorspronkelijkheid en grondigheid maar tevens om zijn hoge actualiteit, naar waarde zullen weten te schatten. Het is te hopen dat Leemans spoedig tijd moge vinden om het vervolg op dit werk, van af de jeugd van Marx tot de 20e eeuw, te schrijven. Schrij-

[p. 63]

vers met zulke ruime en diepe kennis van de Europese geestesgeschiedenis, gebaseerd op de persoonlijke lectuur van de teksten, zijn bij ons nog zeldzaam.

Het beantwoordt ook ten volle aan mijn ideaal betreffende de beoefening van het essay door een hedendaagse christen, dat hij zich even ruim, soepel en eerlijk buiten zijn eigen denksfeer zou bewegen als daarbinnen, dat hij zou leren schrijven zonder steeds voelbare partijdigheid of hinderlijke reactionaire tendensen, ook zonder apologetische bedoeling. Leemans blijkt werkelijk en zonder enige remming open te staan voor wat het menselijk denken, voelen of verbeelden hem openbaart. Die opvatting realiseert hij met een vanzelfsprekendheid, die er niet weinig zal toe bijdragen om hem in alle milieus het gezag te bezorgen van een onzer zuiverste, eerlijkste, meest begrijpende en grondigste christelijke auteurs.

ALB. W.

Varia

Emiel Van Hemeldonck heeft een reis gemaakt naar Israël. Israël zonder Jahweh? (Lannoo, Tielt) is de titel van zijn reisverhaal. Zowel het historisch milieu, waarin Christus leefde, als het moderne Israël hebben hem geboeid. Over beide aspecten van het land geeft hij sympathieke, interessante beschouwingen. Zijn schrijfwijze is anecdotisch. Dit schenkt de lezer aangename afwisseling en laat ons toe de scherpe opmerkingsgave van de schrijver te bewonderen. Zijn oordelen als vluchtig bezoeker zijn voorzichtig, doch getuigen tevens van humane sympathie en dit geeft aan zijn beschouwingen een weldadige warmte. Een boekje dat iedereen met genoegen zal lezen.

De Bladen voor de Poëzie, uitgegeven te Lier, gaven een bijzonder nummer uit gewijd aan De Dichter Felix Timmermans, waarin 28 dichters een huldegedicht aan Timmermans publiceren. De waarde van deze poëtische stukken is ongelijk. Enkele maken indruk. Het meest waardevolle van deze publicatie is evenwel een inleidende bibliografische studie van José De Ceulaer over de poëtische geschriften van de grote Lierenaar, een onmisbare bijdrage voor de Timmermans-studie.

De Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde publiceerde een drietal redevoeringen onder de titel Bij de honderdste verjaring der geboorte van Mac Leod en Jozef Vercoullie (Secretarie der Academie, Gent). Na een inleidend woord van Prof. Dr. A. Van Loey, handelt Prof. Blancquaert over de taalkundige betekenis van Vercoullie, Prof. van Oye over de wetenschappelijke arbeid van Julius Mac Leod en ten slotte Prof. Baur over het ‘menselijk beeld’ van beide gehuldigden. Vooral de rede van Prof. Baur is voor de cultuurgeschiedenis van ons volk zeer belangrijk, inzonderheid voor de kennis van de wetenschappelijke Vlaamse Beweging in haar ontwikkelingsgang en problematiek.

De vertaling in het Nederlands van de Engelse studie over Graham Greene van Marie-Béatrice Mesnet onder de titel De Trilogie van Graham Greene (Uitg. 't Groeit, Antwerpen) is een prijzenswaardig initiatief. Het boek biedt een grondige analyse van Greene's wereldbeschouwing vooral aan de hand van Brighton Rock, The Power and the Glory en The Heart of the Matter, drie hoofdwerken. Het geldt hier een studieboek, dat bekendheid met Greene's werk onderstelt. Hier en daar zal ook de critische lezer, die al heel wat over de veelbesproken Engelse auteur heeft gelezen, er verhelderende inzichten in vinden. Samen met de Uren met Graham Greene is dit boek voor de Nederlandse lezer een uitstekend geschikt werk om de diepere zin van Greene's romans te leren doorpeilen.

Een zeer boeiende biografische studie over heel wat interessante aspecten van Conscience's leven en literaire keuken bracht ons het werk van Dr. G. Degroote Wat een schrijver lijden kan, met als ondertitel ‘Nieuw licht op Hendrik Conscience’ (Uitg. Wereldbibliotheek, Amsterdam-Antwerpen). Het is grotendeels een vulgariserender herwerking van het in 1950 verschenen boek Hendrik Conscience en zijn uitgevers, dat we destijds uitvoerig hebben besproken. Nochtans bevat het jongste werk van Degroote interessante nieuwe gegevens, geput uit de briefwisseling van Conscience met zijn boekverluchter Eduard Dujardin. De gegevens zouden behoren tot de louter anecdotische ‘petite histoire’ indien zij ons niet toelieten een blik te werpen in de uitgeversbedrijvigheid van de 19e eeuw en vooral het karakter van Conscience beter te leren kennen. Deze publicatie van Degroote is vooral

[p. 64]

boeiend voor de karakterstudie van Conscience als mens, voor zijn ‘persona prattica’, om met Croce te spreken, die weliswaar voor ons niet zo belangrijk is als zijn artistiek psychisme, zijn ‘persona poetica’, maar toch niet oninteressant. Een belangrijk boekje voor de historische Conscience-studie.

ALB. W.

Herdrukken

De Reinaert-reeks gaf in de Reinaert-reeks herdrukken van Ernest Claes: Jeugd, van Bertus Aafjes: Vorstin onder de Landschappen en van F.R. Boschvogel: Vlaenderen die Leu. Bij de uitgever Manteau verscheen in de Verzamelde Keur uit het werk van Maurice Roelants de zesde, herziene druk van Komen en Gaan, een korte roman die tot de meest perfecte scheppingen van het moderne Vlaamse proza behoort. Roelants voegde er een korte nabespiegeling aan toe: ‘Waarom ik Komen en Gaan zo schreef’. Bij Desclée de Brouwer verscheen de achtste druk van Prutske door Stijn Streuvels, wat er op wijst dat deze tederscherpe doorlichting van een kinderziel haar weg naar een ruim lezerspubliek blijft vinden.

W.