Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 108]

Noordnederlandse letteren
Proza van Vestdijk
door Lambert Tegenbosch

S. Vestdijk, die in 1898 te Harlingen werd geboren, vervolgde onlangs met een nieuwe roman zijn verhalencyclus over de jongeman Anton Wachter die evenals hijzelf omstreeks 1898 werd geboren, hoewel niet in Harlingen maar in Lahringen.

Tot nu toe heeft Vestdijk dan vijf Anton-Wachterromans geschreven, waarvan de titels en ondertitels luiden als volgt: St. Sebastiaan, de geschiedenis van een talent, Surrogaten voor Murk Tuinstra, de geschiedenis van een vriendschap, Terug tot Ina Damman, de geschiedenis van een jeugdliefde, De andere school, de geschiedenis van een verraad, als laatste De beker van de min, de geschiedenis van een eerste jaar. Zijn in voorbereiding de volgende drie: De vrije vogel en zijn kooien, de geschiedenis van een domicilie, De rimpels van Esther Ornstein, de geschiedenis van een verzuim, De laatste kans, de geschiedenis van een liefde. Deze acht geschiedenissen zullen berusten op dat ene manuscript, dat de totale romanproductie van Vestdijk moet zijn voorafgegaan, maar dat onvoldoende bevonden door de auteur, nooit werd gepubliceerd. Het bestaan van dit manuscript is, meen ik, onthuld door Menno ter Braak in zijn boek over S. Vestdijk, Duivelskunstenaar.

De beker van de min uitg. De Bezige Bij geeft de geschiedenis van Anton Wachter, die pas is aangekomen op de universiteit van Amsterdam, waar hij zonder ambitie voor dokter studeert. Zulks op kosten van Oom Moos en Tante Bertha. De titel is een vertaling van het ‘amoris poculum’ waarvan het studentenlied ‘Io vivat’ rept.

De geschiedenis opent met een droom. Het beslissende moment in het verhaal - het moment dat Anton Wachter doet besluiten van de lelijke verpleegster Tini Houtsma te houden - valt in een droom. Een bodem rakende volzin uit het boek is: ‘Hij ging naar zijn kamertje, en keek naar zijn bed: een van die bedden, waarin men droomde op ten hemel schreiende wijze’. Het is een feit dat de levensinrichting van de negentienjarige Anton Wachter sporen van onhandigheid vertoont. Bepaald géén gebrek aan intelligentie, maar onhandigheid. Gebrek aan manuale begaafdheid doet hem opzien tegen de latere artsenpraktijk; hij mokt als hij nauwelijks zijn eerste maanden achter de rug heeft, dat ze hem dat maar moeten leren, verbanden leggen en zo.

[p. 109]

Laat zich vermoeden welke onzekerheden in een aldus opgetrokken bestaan kunnen binnensluipen. Het dagleven kan gemakkelijk worden omgeduwd door handen die uit de droom naar buiten steken. Anton Wachter is schrander genoeg om de herkomst van die vreemde bewegende ledematen te onderkennen, maar te zwak er zich tegen te weer te stellen. Komt hij een meisje tegen, dan voelt hij zich in haar nabijheid koel, enige uren later thuis vangt de droom al aan en de nacht brengt hij door met een kussen in de armen tegen zich aan gedrukt en met machteloos makende dromen. Zelfs de dienstmeid van tante Bertha - waar de Lahringse jongen in pension is - spookt in zijn droom: ‘hij ontwaakte. De nacht was voortgeschreden. Hij was alleen leeg en in een bittere ontgoocheling, droesem van zichzelf. Ja hij was ontwaakt, en hij verwonderde zich over de monsterachtige onzin binnen in hem: een kille verwondering, niet zonder droevig verwijt jegens de hogere of lagere machten, die zoiets maar toelieten, die dromen bouwden uit steeds nieuwe dwaasheden en doelloosheden en kleine monsters uit zijn verleden’. Met deze verschrikkelijke functie-aanduiding van de droom sluit het eerste deel van de roman. Aan het slot zal de werkster van tante Bertha nog voor een gelukkige ontknoping zorgen van dit door dromen voortgesleepte bestaan: als hij wordt geattrapeerd op een half-dronken omhelzing met Jans wordt dat de naaste aanleiding tot het afraken van de verloving met Tini.

Het eerste deel, getiteld ‘Het rumoer der zalen’, is een tamelijk wijdluftige beschrijving van eerste en oudejaars studenten, alsmede van colleges en proffen. Erg geboeid heb ik die 100 bladzijden niet gelezen, met uitzondering van die waarin Esther Ornstein wordt beschreven, het zeer mooie nog niet ‘gewekte’ joodse meisje, die in gezelschap van Anton Wachter natuurlijk koel is, die hij moet vergelijken met de hopeloze jeugdliefde Ina Damman, en die zich eindelijk, zonder dat zij dit zelf bevroeden kan, als een hoog heilig teken aan de hemel van Antons bestaan stelt, een ster - ware het niet, dat hij meteen met deze astrale ontdekking naar een luisterend oor had moeten lopen. Anton Wachter kan geen enkele verantwoording rustig zelf dragen. De ster aan de hemel moet beslist door meerderen gezien wil Anton er op reizen. Anton Wachter is in staat met twee andere koningen naar Betlehem te tijgen, alléén moet echter uitgesloten worden geacht. Tenzij hij daardoor precies in de contramine komt: in de contramine tegen zichzelf en tegen de omgeving en tegen de redelijke argumentatie en noem maar op. Op precies dezelfde wijze als de dialecticus zomaar eens iets verdedigt en morgen iets volkomen tegengestelds. Bij wijze van oefening. Vertoon van volmaaktheid, een zwevende volmaaktheid, door niets als zijn eigen cirkelvormige volkomenheid gerechtvaardigd.

Zulk een volkomen, maar idiote daad stelt Anton Wachter in het tweede deel ‘Het tegengif van de haat’. Thuis op Kerstvacantie in Lahringen ontmoet hij Tini Houtsma, de lelijke verpleegster die aan spiritisme, automatisch schrift doet. Alles verzet zich tegen verliefd worden op Tini Houtsma, maar juist dit, met daarenboven een surrealistische droom, alsmede een instinct

[p. 110]

dat op zelfkwelling uit schijnt en zich dat ontveinst door de gang van zaken voor onstuitbaar te houden, maakt dat Anton Wachter zich, de handen gebonden, zijn onhandige handen, gaat melden tot het afsteken van een liefdesverklaring. ‘Het besluit was er nog, de volgende ochtend, en hij hield er aan vast uit speelsheid, uit koppige onverschilligheid, het was maar een klein besluit, een riethalmpje. Maar het duurde, zwak en klein boosaardig; en hij was er zich van bewust nu eindelijk in zijn leven het volstrekt onzinnige te gaan doen, tegen zichzelf gericht, alles afbrekend, zeer vreemde commentaren uitlokkend, van zijn medemensen, toen hij om elf uur bij Mevrouw Hagoort aanbelde, die niet weinig verbaasd was hem daar op de stoep te zien en die hem vertelde, dat Tini in verband met de gezondheidstoestand van haar moeder 's ochtends om negen uur naar Haarlem was teruggegaan’. Einde van het tweede deel.

Aanmerkelijk interessanter lectuur wordt dan het derde deel: ‘De onwelkome verloving’, dat meer humor, minder personages en echt naderbij trekkend verhaal bevat. In het verband van de hele Anton Wachter reeks is wellicht het introduceren van toekomstig spelersmateriaal gewenst, alsmede het in leven houden en nu en dan met volzinnen begieten van eertijds gestekte. Voor De beker van de min was echter concentratie op deel 3 waarschijnlijk niet schadelijk geweest. De onzinnige vrijage biedt Vestdijk de kans tot het aanbrengen van talrijk mooi gekleurde bladen alsmede caricaturen en vignetten. Hier wordt de beker van de min gedronken, secuur gemixt naar de smaak van Wachter, een stom en eigenlijk vanaf den beginne vraagloos avontuur, waarin men zich slechts laat meesleuren omdat men de zekerheid heeft heelhuids te zullen retourneren. En dat is uiteindelijk voor de lezer ook weer niet het interessantste dat hem tot lezing kan worden voorgehouden. Ontroerend, wijs, diepzinnig, bijtend, onthutsend wordt de geschiedenis nergens. Op zijn best, vooral in het derde deel, een voorbeeld van schriftuur.

Dat dit boek interessant is omdat het licht op Vestdijk werpt is tegelijk waar en onwaar. Is Wachter een zus en zo type, dan maak ik dat op uit deze roman. Wil ik dat type herkennen in Vestdijk, dan moet ik zijn overige werk lezen. Kom ik daar niet reeds vanzelf dat type in tegen, dan wordt de sleutel van Anton Wachter plotseling waardeloos. Men doet echter het beste de Anton Wachterserie niet als een sleutel, maar als een slot te beschouwen, gelijk elk werk van iedereen een slot is. Met in zich verborgen de sleutel voor wie hem te vinden weet.

De mooist geschreven roman die ik van S. Vestdijk ken is Het glinsterende pantser (uitg. De Bezige Bij). Mooi zoals bijvoorbeeld de aanhef mooi is: ‘Een vage regeringsopdracht bracht mij naar D..., het fraai gelegen dorp aan de voet van die bekende heuvelrug. Niets inderdaad is zo vaag als het woord ‘demografie’, en ‘demografisch’ zou de arbeid zijn, waarvoor ik gesubsidieerd werd door heren, die in hun dromen óók wel wisten, dat de door mij vergaarde gegevens tenslotte de vorm zouden aannemen, die ik zelf ver-

[p. 111]

koos. In geen straat ter wereld was iemand ooit zo zeer de vrije hand gelaten, en het gevoel van bevrijding, dat mij doorstroomde, toen ik eenmaal een kamer had gehuurd en mijn eerste verkenningstochten aanving, was ontzaglijk, bijna was het geluk. Ik besloot een week lang niets te doen.’

Zo'n inleidende alinea is van een weergaloze rijkdom. Er steekt daarin een zekere milde spot jegens gebruikelijkheden van de hedendaagse samenleving: de ‘vage regeringsopdracht’, de persoonlijke vrijheid die mensen in ‘dienst’ dezer regering genieten; de situering van deze levensfase in een fraai gelegen dorp aan de voet van een bekende heuvelrug bepaalt het decor door het veel te doen beloven; tenslotte is er al meteen sprake van een ‘gevoel van bevrijding’: het suggereert een belast verleden en het wijst naar reeds bijna aanwezig geluk. En de laconieke slotregel geeft te verstaan dat we gaan onderhouden worden door iemand die in de kunst van het onderhouden een meester is. Na zo'n begin kan een boek alleen nog maar tegenvallen. Vestdijks roman daarentegen doet alle beloften gestand. Doorlopend onderhoudend, telkens weer verrassend van formulering, is het verhaal een genot om te lezen. Slechts het slot zal teleurstellen. En dan nog feitelijk alleen degene die niet vanaf den beginne het wezenlijk ontragische heeft bespeurd. Zonder het slot te bewonderen, moet ik zeggen dat het me niet teleurstelde. Het viel te verwachten. Al na weinig bladzijden kan de lezer weten dat het boek onderhoudend, maar niet meer zal worden; zal spelen in geen gevaarlijker regionen als biedt een fraai gelegen dorp aan de voet van een bekende heuvelrug; laconiek maar alleen in het praatvaardige; niet ter beschermende genezing van welke innerlijke wond dan ook, eerder om ze te verbergen. Het is een boek van bevrijding. En zo compleet is de bevrijding dat de schrijver niet eens meer in staat blijkt de vroegere druk nog voelbaar te maken. Het is een verrukkelijk geschreven, onzwaar, maar ook ontragisch en ongewichtig verhaal geworden.

Het is weer een verhaal over de jeugdvriend. ‘O ik weet wel (aldus Vestdijk op pagina 8 van Het glinsterend pantser) ik idealiseer hem nog steeds. Maar wie moet men anders idealiseren, wanneer het de jeugdvrienden niet mogen zijn? Zij alleen tellen in het leven, hun blijft men trouw, hun is de pen gewijd.’ Het thema is Vestdijk vertrouwd, hij wijdde er dat meesterlijke verhaal De bruine Vriend aan, het keert weer in Heden ik, morgen jij en in De andere school. Een uit de vreemde neergedaalde figuur is de jeugdvriend altijd, die de ik-figuur van de schrijver, als hij nog scholier is, hevig imponeert. Wat het thema voor Vestdijk betekent is daarmee nog geenszins gezegd en zou ik ook niet kunnen zeggen. Mogelijk is de tijd niet ongeschikt er juist nu naar te speuren nu Het glinsterend pantser een bevrijding schijnt van de jeugdvriend. Hij wordt in dit boek immers uitgekleed - toevallig ook doordat hij zichzelf ontkleedt. Dat schijnt tenminste zo en het zou moeten gebeuren aan het slot. Als namelijk Victor Slingeland aan de schrijver openbaart, dat hij lijdt aan ‘psoriasis’ een veel voorkomende huidziekte, maar bij hem ongeneeslijk.

[p. 112]

Zijn geschilferde huid is het glinsterend pantser waarop de liefdesgod vergeefs enige keren zijn schichten richtte. Ze verdierven niet Victor Slingeland maar de meisjes te wier bate ze werden afgeschoten. De geschiedenis is vrij onnozel: enige keren maakt de schrijver het mee dat vrouwelijk avancemakerij afstuitte op Victors onaandoenlijkheid of wat daarvoor doorging. Een keer met als gevolg een zelfmoord van de teleurgestelde minnares, een keer verwijdering tussen de schrijver en de vrouw (omdat de schrijver koppelzuchtig was opgetreden), nogal ernstig dus, ernstig genoeg in alle geval om de vraag te stellen naar nadere bepaling van de oorzaak.

Aan het einde van het boek worden we verzocht te accepteren dat die nadere bepaling gemelde huidziekte is. Voeg daarbij een door Victor bij wijlen pathologisch beoefende scheldkunst en het mislukken der verhoudingen schijnt verklaard. Waarom niet gezegd: is verklaard. Ik tenminste kan er een soort gemelijke vrede mee vinden.

Een andere vraag geldt de figuur van de schrijver. Allerlei aanwijzingen duiden op identificatie van de in de roman optredende schrijversfiguur - die S. heet, in D. woont en vele romans heeft geschreven - met S. Vestdijk, de romanfabriek te Doorn. Deze schrijver nu blijft in feite buiten schot. Zijn plaats in het drama is die van de tritagonist: hij koppelt scène aan scène, licht toe, ordent de feiten en herinnert zich te juister stonde het verleden of weet wat zich op de voornaamste plaatsen der handeling afspeelt. Waarbij moet aangetekend, dat hij natuurlijk geen ooggetuige is van Victors rendez-vous met de ten ondergang gewijde dame, zulks om redenen van kiesheid niet en om ‘het geheim’ verhuld te kunnen houden tot het laatste hoofdstuk. In dit verband mag gewezen op de ons door de ‘Inhoud’ nadrukkelijk onder ogen gebrachte, wel overwogen constructie van het verhaal. Het bestaat uit drie delen en elk deel uit tien hoofdstukken, telkens staat in een afzonderlijk deel, één figuur centraal. Ook deze bouw wijst in zekere zin op buitenschot-blijven. In stee van helder, mag men zo'n bouw ook geheimzinnig en duister noemen: helder van voor de ogen zienlijke bouw, geheimzinnig, zelfs duister door de wijze waarop de kunstenaar de mens achter de coulissen weet te houden. Het onderscheid is wat houterig, schijnt me desondanks iets werkelijks aan te duiden. We missen natuurlijk alle recht, en het lijkt me trouwens niet attractief meer, Het glinsterend pantser te lezen als een op schrift gestelde biecht. Nu er echter eenmaal persoonlijke details in het geding zijn gebracht, kan men betreuren dat het persoonlijke geen deel krijgt in het drama, geen wezenlijk deel althans. Victor Slingeland is niet alleen iemand met een huidziekte, iemand die vrouwen uit zelfmoorden stuurt, hij is ook vriend van S. en groot dirigent. Vriendschap en kunstenaarschap hebben met de huidziekte niets te maken. Maar hebben ze juist te maken met het thema van de jeugdvriend in het oeuvre van S. Vestdijk? Is dat thema toch niet echt nader toegelicht?

Het is alles samen, hoe prettige lectuur men ook beleeft aan Het glinsterend pantser toch teleurstellend dat er gewicht aan mangelt. Waarschijnlijk mangelt omdat Vestdijk hardnekkig doorgaat ‘kunst voort te brengen’.