Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 427]

Luc Herman
Citaten

Ik ontmoette hem voor de eerste maal in de bibliotheek. Het was een groot grauw gebouw, met een lange zwak-verlichte gang. De deur naar de eigenlijke uitleenzaal lag links. Ze was heel donker en vermolmd die deur, en wanneer men haar opende, overviel u die warme, gezellige en tegelijk iets opwindende bibliotheeksfeer.

Ik woonde pas sedert korte tijd in dit stadsgedeelte, en veel was ik er nog niet binnen geweest.

Die avond - het was juist vóór het sluitingsuur - was ik een paar werken komen halen. Ik was mij niet bewust dat er nog iemand in de stille warme zaal was, buiten de bibliothecaris en ik-zelf, toen, vlakbij de deur welke ik reeds even had geopend, een oud man tussen twee hoge boekenrij-kasten doorkwam en naast mij stond...

Ik moet eerlijk bekennen dat ik even opschrikte. Toen ik de lange gang doorliep, kwam hij onhoorbaar naast mij lopen.

Het was een vreemde oude man... Hij zag eruit als een schooier. In de flauw-verlichte schaduwige gang kon ik hem niet héél scherp opnemen, doch ik zag hoe hij in een heel oude groenversleten lange overjas liep; zijn schoenen waren bijna onherkenbaar van kleur en leken op het eerste gezicht geen zolen meer te bezitten. Doch het meest opmerkenswaardige aan hem was wel zijn gelaat. Hij liep blootshoofds en lang grijswit haar golfde over zijn oren en over de uitgerafelde kraag van zijn versleten overjas. Een grauwe baard bedekte de helft van zijn gezicht... Hij zag er zeer oud uit... Doch hoe paradoksaal het ook moge klinken, iets onbegrijpelijks fris lag op zijn vrijgebleven wangen en in zijn ogen.

We waren aan de uitgangsdeur gekomen en stonden beiden op straat. Hij richtte zijn gezicht hoog op naar mij en glimlachte. Zijn ogen waren van een heel lichte kleur en iets zeer levendigs lag in zijn blik.

‘U moet mij verontschuldigen dat ik u zo plots aanspreek’ zei hij, ‘maar ik hoorde u met de bibliothecaris praten. U hebt werken van Mauriac bij - een groot schrijver, een fijn psycholoog. Ik ben steeds aangenaam verrast jonge mensen te ontmoeten die nog intellectuele belangstelling hebben, die nog kunnen lezen. “Geen boek is zó slecht of men kan er wat uit leren” zei Plinius, alhoewel...’

Hij zweeg en glimlachte weer. Hij had een zeer zachte stem, hij sprak traag.

[p. 428]

Het viel mij op dat hij keurig Nederlands sprak - iets voornaams en zelfzeker lag in zijn stem - het was bepaald onbegrijpelijk. Onmerkbaar waren wij beiden een eindje de straat opgelopen, geluidloos schreed hij naast mij voort en alles wees er op dat hij geen antwoord verwachtte. Misschien was hij niet gewoon te praten, of praatte hij misschien wel, maar dan tegen mensen die hem meestal misprijzend lieten begaan of hem niet begrepen.

Ik beken dat ik niet goed wist wat ik zeggen moest en ik zocht nog naar een geschikt woord, toen hij plots heel zacht zei terwijl hij vóór zich uit bleef kijken:

‘Ik begrijp uw verwarring... Ik weet wel hoe ik er uitzie. U zegt bij uzelf “wat loopt die vagebond hier feitelijk naast mij te doen?” U ziet er zelf zo keurig uit, nietwaar. U hoopt heel zeker dat ik u zo spoedig mogelijk alleen laat en ophoepel, terwijl u zich anderzijds afvraagt wat een haveloze oude schooier als ik in die bibliotheek toch kan uitrichten?’

Vooraleer ik kon antwoorden, waren wij juist een zijstraat beginnen over te lopen, toen een grote zwart-glimmende wagen met knarsende remmen de bocht nam. Ik legde vlug mijn hand op de arm van de oude man en trok hem achteruit. Hij keek mij verrast aan met zijn lichte intelligente ogen - wat vormden die toch een kontrast met die vuile grauwe baard, dat lange gore haar en heel zijn haveloze verschijning.

‘Dank u’ mompelde hij. Ik had moeite om hem te verstaan. Ik glimlachte terug.

‘Ik word een oud man’ zei hij, ‘en zoals Euripides zegde “Wat is een oud man anders dan een stem en een schaduw?”’

Ik herinner mij nog heel goed hoe ik hoe langer hoe meer verward raakte. Ik mompelde iets van ‘We moeten elkaar helpen - we zijn toch allemaal mensen’ of iets in die aard, doch ik zweeg weer vlug toen ik besefte hoe banaal dit klonk.

Dit gedeelte van de straat werd breder en talrijke verlichte uitstalramen wierpen helle lichtvlekken op het donkere gaanpad. Een man liep ons in tegengestelde richting voorbij - hij keek beurtelings naar de oude man en toen naar mij en in zijn ogen lag iets spottends. Ik keek even de oude man aan, hij liep ineengedoken in zijn grauwe overjas, de handen hield hij in zijn diepe bolle zakken. Ik voelde dat ik iets moest zeggen, dat ik die langzame vreemde beklemming die mij aangreep moest verbreken.

‘Komt u dikwijls in de bibliotheek?’ vroeg ik. Toen ik die vraag gesteld had, voelde ik mij plots kregelig en vond het dwaas iets dergelijks gezegd te hebben.

‘Ja’ antwoordde hij op zachte, ik durf haast zeggen voorname toon. ‘Ik kom er heel dikwijls. Ik houd van die sfeer - die boeken, honderden, duizenden, in rijen naast elkaar, gesloten en stil, een wereld op zich-zelf, een wereld van vastgelegde vreugden, verdriet, ontgoochelingen. Ik ben dol op boeken,’ zei hij, ‘ik lees veel...’ Hij zweeg en ik zag hoe hij in zichzelf glimlachte.

[p. 429]

‘Weet u wat Hamerton zei? De kunst van het lezen bestaat uit het oordeelkundig overslaan.’

Ik knikte. Die oude man intrigeerde en irriteerde mij tegelijk. Ik had het gevoel of ik als een kleine leergierige jongen tegenover een volwassen superieure geest stond die zich over mij ontfermen wilde. Van dit soort meevoelend superioriteitskompleks dat jongeren tegenover zeer oude mensen bezitten, was in mijn geval niets te bespeuren - integendeel.

We waren intussen op de hoek van de straat gekomen. Er was een tramhalte. Ik voelde in mijn rug de spottende blikken van de wachtende mensen. Ik meende iemand te horen zeggen: ‘Kijk, Methusalem!’

‘Gaat u die richting uit?’ vroeg mijn oude metgezel.

Ik zei hem dat ik inderdaad die kant uit moest.

‘Dan zal ik maar afscheid nemen’ zei hij, ‘ik moet die weg op’. Hij wendde zijn hoofd half-om naar een stille ledige zijstraat die naar het stadscentrum leidde. Ik zag zijn lang wit-grijs haar even wuiven in de avondwind.

Wij bleven staan. ‘Tot later misschien’ zei ik.

‘Ik hoop u stellig weer te zien. Het was mij een zeer aangename kennismaking’ zei hij stil... Lag er werkelijk iets weemoedigs in zijn stem of was het enkel mijn verbeelding?

Hij verwijderde zich. Ik bleef hem nakijken. Nu pas zag ik hoe oud hij er uitzag - hij had iets zwaars in zijn gang en zijn rug was diep-gebogen; de doodversleten schoenen maakten geen geluid. Met zijn handen in de zakken, in die stille donkere straat, had hij iets aangrijpends-tragisch over zich. Een vreemde oude man...

Ik keerde mij om en liep de straat verder af. Ik stak een sigaret op. Pas toen een voorbijganger mij met zijn schouder een harde duw gaf en ingehouden vloekte, ontwaakte ik als uit een soort zenuwachtige droom waarin ik onbewust tot dan toe gelopen had.

_**_*

De bibliothecaris glimlachte zwak en vroeg mij: ‘Hoe is het met de professor?’

Het was ongeveer een tien-twaalf dagen nadat ik die avond de oude man ontmoet had. Ik kwam de werken die ik gelezen had, terugbrengen; in mijn hand hield ik ‘Of mice and men’ van Steinbeck.

‘De professor?’ vroeg ik. Dan schoot het mij te binnen. ‘De oude man van verleden maal?’

‘Ik heb u samen zien weggaan’ zei de bibliothecaris.

Ik keek naar zijn mager schoolmeesterachtig gezicht. ‘Ze heetten hem dus de professor?’ Die benaming had iets tragi-komisch. Een plots doorvoeld medelijden met de oude man kwam in mij op.

De bibliothecaris las op mijn gezicht de onuitgesproken vraag.

‘Neen, ik ken zijn levensgeschiedenis niet,’ zei hij, ‘ik ken hem reeds

[p. 430]

enkele jaren nochtans. Hij leest heel veel, hij beschikt bovendien over een buitengewone ontwikkeling... Het is zeer eigenaardig.’

We keken elkaar enkele ogenblikken zwijgend aan.

‘Maar dan die verschrikkelijke haveloosheid?’ zei ik stil, als tegen mij-zelf.

‘Ja,’ zei de bibliothecaris, ‘daar ligt juist de sleutel van zijn waarschijnlijke levenstragiek... Hij woont in het Pand’ zei hij.

Ik had er mij aan verwacht - toch huiverde ik licht. Ik kende dit oude kloosterpand welk sedert jaar en dag als goedkope huurkazerne was ingericht. Iedere maal dat ik er voorbijkwam, werd ik aangetrokken door die griezelige gevel met zijn vele kleine vuile vensters en zijn oude dompelaars in de openstaande poort, die uitgaf op een onooglijke gore binnenkoer. Iets verschrikkelijks scheen steeds te zullen gebeuren achter die vuile gevel.

‘Is het u opgevallen dat hij regelmatig citaten aanhaalt?’ vroeg ik.

‘Onbegrijpelijk’ zei de bibliothecaris, ‘ik heb in mijn lange loopbaan nog nooit zo iemand ontmoet. Hij moet een ontzaglijke belezenheid bezitten. En hebt u die voornaamheid in taal en gebaar opgemerkt?... Onbegrijpelijk!’

Ik knikte. ‘De professor’ zei ik traag. Ik doofde mijn sigaret uit in de grote zwaar-glazen asbak.

Mijn interesse was onmerkbaar reeds vanaf die eerste ontmoeting aangegroeid.

De bibliothecaris keek op zijn uurwerk. Hij glimlachte kort. ‘Hij is hier reeds enkele malen geweest deze week,’ zei hij, ‘hij vroeg naar u’.

Dit verraste mij. Ik herinner mij nog goed hoe een zekere trots in mij opkwam, hoewel ik nog niet bekennen wilde, welke belangstelling en bewondering ik voor de oude haveloze man koesterde.

We spraken nog enkele tijd, toen op de deur zacht werd aangeklopt. Ze ging open, steeds met dit eigenaardig gekrijs welk mij altijd opviel. De oude man kwam geruisloos binnen. Het was mij alsof ik hem pas sedert de vorige avond gezien had.

‘Ik stoor toch niet, heren?’ Wij glimlachten beiden tegen hem.

‘Ah, professor, hier is uw beschermeling’ sprak de bibliothecaris met een gemoedelijke ironie.

Ik zag hoe de oude man mij verheugd aankeek. Toen viel zijn oog op het boek dat ik in mijn hand hield. ‘Steinbeck’ zei ik, ‘Of mice and men’.

‘Uitstekend’ zei hij. ‘Wat een wondere stijl. Hebt u Steinbeck reeds gelezen?’

Ik knikte ja.

Ik had verder niets meer te verrichten in de bibliotheek. Ik gaf de bibliothecaris een hand, en als bij afspraak ging de oude man met mij buiten.

Ik voelde nu een zekere ongedwongenheid tegenover hem. Ik nam mij voor het raadsel, dat op het leven van deze uitzonderlijke man lag, te achterhalen.

Die avond liep ik zowaar een eindje om met hem. Zijn stem klonk zacht, als uit de verte. Wij hadden het over de ziel. Ik herinner mij niet meer hoe we op dit onderwerp gekomen waren, doch op een bepaald ogenblik zei hij

[p. 431]

een woord van Mark Twain: ‘Wees desnoods slordig op uw kleren, maar houd uw ziel netjes’.

Toen werd het plots stil tussen ons - we dachten heel zeker beiden aan hetzelfde. Ik keek hem van terzijde medelijdend aan. Ik voelde het ineens duidelijk als mijn plicht deze oude man te helpen, als ik kon zou ik wat geluk in zijn laatste droevige levensdagen brengen... Wie mocht hij wel zijn?... Welk verschrikkelijk lot had hem verpletterd?...

Hij sprak alsof hij mijn gedachten raadde: ‘In het boek der Spreuken staat geschreven: Een droge bete, en rust daarbij, is beter dan een huis vol van geslachte beesten met twist.’

Ik wist niet wat te antwoorden. Zijn vuile baard en zijn lange haar vormden als een aureool rond zijn gezicht, en een ogenblik stelde ik mij voor dat hij een onwezenlijk iemand was, dat het zijn schim was die naast mij liep.

...Toen ik afscheid nam van hem, stak ik mijn hand uit. Hij scheen te aarzelen, toen trok hij de hand uit zijn zak, voor de eerste maal sedert ik hem kende. Het was een lange witte hand, een grote ring zat aan zijn middenvinger.

‘Tot ziens, mijn vriend’ zei hij... ‘Mijn vriend’... mij docht dat zijn stem stokte.

Ik vervolgde mijn weg, nadenkend. Wie was hij?... WIE was hij?

_**_*

De volgende week kwam hij niet naar de bibliotheek - en de volgende week evenmin.

Op zaterdagnamiddag van de eropvolgende week, ging ik naar het Pand. Het had 's voormiddags onophoudend geregend, en er lagen dode bladeren in de goot. Op een arduinen paaltje tegen de zijmuur van de ingangspoort aangeleund, zat half slapend een man. Van onder een zwarte glimmende pet, hing nat haar op zijn getaand voorhoofd, zijn één oog leek alsof het was uitgelopen, zijn mond hing scheef en een bruin streepje duidde de weg aan van zijn pruimtabak-spuwsel.

Ik stond voor hem, ik weet nog dat mijn hart vlugger sloeg dan gewoonlijk; en ik vroeg hem waar ik de ‘professor’ kon vinden.

Hij keek mij aan met zijn éne gave oog, onbegrijpend.

Toen bleek hij het toch te vatten... ‘De professor?’ zei hij. Hij had een toonloze stem. ‘Aha, die is ziek - hij is aan het doodgaan. Ja, hij heeft een hartziekte, nietwaar,... wel, hij is ver kapot.’

Hij herinnerde zich plots dat ik gevraagd had, wààr ik hem kon vinden. Hij bekeek mij van het hoofd tot de voeten. ‘Zijt gij een dokter?’

Ik schudde neen. Hij hief zijn duim op en wees naar een achter hem liggende gang. ‘Boven’, zei hij, ‘nummer 67’.

Ik dankte hem en bood hem een sigaret aan. Ik zag, hoe het pakje licht beefde in mijn hand. Zijn mond vertrok zich in een lach, hij spuwde zijn tabakspruim op de grond, keek om zich heen, en nam toen twee sigaretten. Hij stak die weg binnenin zijn vettige pet.

[p. 432]

Ik klom de donkere krakende trap op. Mijn hart bonsde toen ik boven was... Het was een kale smalle deur. Ik klopte aan - dan nogmaals, en ging binnen. Hij lag middenin de kamer, op een oud ijzeren éénpersoonsbed. Zijn hoofd lag op een grijsachtig gestreept kussen, naar de deur toe gekeerd. Ik schrok toen ik zijn ingevallen bleek gezicht zag. Zijn haar en baard leken meer verward dan ooit. Maar zijn ogen, die lichte ogen, hadden iets wonderbaars helder behouden. Ik stond aan zijn bed, en wist niet wat te zeggen. Hij keek mij aan, ik zag hoe hij moeite deed om te spreken, toen zei hij: ‘Ik had u wel verwacht.’

Hij deed even zijn ogen toe.

De kamer rook muf. Vóór het venster hing een tot op de draad versleten gordijntje. Twee stoelen stonden er, op de ene hingen een paar kledingstukken. In een hoek stond een lage tafel vóór een ingemaakte kast. Achter mij, tegen de muur, stond een oud klein boekenkastje. Er stonden boeken in - in bruin leder gebonden, met gouden letters op de rug.

Ik lei mijn hand op de plaats, waar ik vermoedde dat onder de dunne dekens zijn arm lag.

‘Hoe gaat het?’ vroeg ik stil.

‘Ik ga dood’ zei hij... ‘Ik wacht’ zei hij terug - zijn stem klonk gebroken - ‘Nietzsche heeft eens geschreven: Men moet van het leven scheiden zoals Odysseus van Nausicaä afscheid nam, ...meer zegenend dan verliefd.’

Ik knikte. Wegens de krop in mijn keel, viel het mij moeilijk te spreken.

De stilte had iets onheilspellends in dit kamertje... Hij maakte een zwak teken met zijn hoofd naar de boekenkast achter mij. ‘Daar’ zei hij, ‘voor u!’

Hij sloot zijn ogen en aan zijn grijze wimpers hing een traan.

Ik draaide mij om en liep langzaam op de boekenrekken toe. Ik haalde een boek uit de rij - het was zwaar en dik. Mijn hart bonsde heftig en ik deed moeite om de krop in mijn keel weg te zwelgen.

Ik sloeg de omslag open. Het was alsof ik een hevige slag in het gezicht kreeg. Ik duizelde. ‘Tienduizend Citaten’ was de titel, ‘bijeengebracht door Dr. J.L. Van Asdonck.’ Het was uitgegeven in 1921. Op de linkerbladhelft stond een foto van de auteur, ik herkende hem onmiddellijk!...

Met een ruk draaide ik mij om. Hij lag nog steeds met gesloten ogen, heel stil. Ik nam een tweede boek uit het rek. Dr. J.L. Van Asdonck, stond op de rug in vergulde letters...

Ik ademde diep en wreef over mijn voorhoofd, waar zweet op parelde...

Ik weet niet meer hoe ik terug buiten ben geraakt. Ik werd er mij enkel zelf van bewust toen ik de koude lucht inademde.

Door een stille straat ben ik heel langzaam weggegaan. Ik moest alleen zijn...

_**_*

Ik heb het levensverhaal van de vreemde oude man nooit vernomen. Enkele dagen daarna was hij gestorven.