Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 440]

Duitse letteren
Een belangrijk duits auteur
Werner Helwig
door Willem Enzinck

Zonder twijfel behoort Werner Helwig tot de interessantste en belangrijkste Duitse schrijvers van de generatie, die even na de eeuwwende het levenslicht zag, waarbij de waardering niet alleen uitgaat naar de uitermate boeiende stof die hij voor zijn werken koos, maar minstens evenzeer naar de wijze waarop hij die literaire gestalte wist te geven. Geen hedendaags prozaïst heeft ons met zijn werk zulk een diepe blik vergund in het wezen van de Griekse landbevolking en ons een typerend deel van het Griekse landschap zo betoverend duidelijk, tot in alle details voor ogen gesteld als hij, omdat hij het Land der Griechen mit der Seele suchte, maar hier ook, zoals hij zelf ergens zegt ‘im schlichten Volk seine tiefste Wesensentsprechung entdeckte’. In de eerste plaats kon Helwig jarenlang, sedert 1933, zijn ogen de kost geven in het land waarnaar hij na de overname van de macht door de bruinhemden, die zijn werk als jeugdleider bij de Nerotherbund lam legde, in vrijwillige ballingschap gegaan was en waar hij als visser in de Helleense wateren zijn dagelijks brood verdiende; voeg daar nog bij dat hij ter dege ethnologisch onderlegd en hartstochtelijk bezeten is door al wat mystisch, kultisch en voorhistorisch is en bovendien beschikt over een taalvermogen dat met bijna fotografische zekerheid mensen, dingen en landschappen weet vast te leggen, zó dat zij dikwijls juist iets overbelicht worden en in een nieuw geheimzinnig licht verschijnen. Deze taal, geschoold aan Ernst Jünger, leerde Helwig in de loop der jaren te hanteren als een doeltreffend fonkelend instrument en het wekt dan ook geen verwondering dat na de romans Das Wagnis en Trinakria, die nog het stempel der jeugd dragen, Helwigs eigenlijke werken beginnen bij die welke het onmiddellijk resultaat waren van zijn Griekse belevenis, dat hem in vlees en bloed is overgegaan. Allereerst verscheen zijn Raubfischer in Hellas (Diederichs, Düsseldorf), dat het leven der dynamietvissers schilderde, die de Griekse wateren op onverantwoordelijke wijze van hun zilveren schatten beroven, een boek waarvan de auteur zelf terecht opmerkt, dat het ‘mit den Fingern an der Zeile laut gelesen werden will. Jeder Satz ist mit den Zähnen herausgebissen, und jedes seiner Worte ist aus der verrinnenden Erfahrung jahrelangen See-Lebens übriggeblieben und mit dem

[p. 441]

Fleisch und Blut von Handeln und Erleiden aufgewogen’; vervolgens Im Dickicht des Pelion, terwijl met Reise Ohne Heimkehr (Claassen-Verlag, Hamburg) de Hellas-trilogie werd afgesloten. Hoofdpersonen ervan zijn van meet af aan de schrijver zelf en zijn vriend Clemens, een Oostenrijker, die al jarenlang de beschaving op het continent is ontvlucht en tussen de eilanden van de Archipelagos het beroep van visser uitoefent. In de eerste twee delen halen beide vrienden metterdaad en in gesprekken hun hart op aan een avontuurlijk, vrij leven onder de azuren hemel, - in het derde deel valt over hun romantisch bestaan de slagschaduw van de naderende Tweede Wereldoorlog en rijpt in de schrijver het inzicht dat hij met het najagen van zijn romantische idealen niet verder komt in het aangezicht van een zich atomiserende, steeds onmenselijker wordende wereld en dat hij de positieve daad van een huwelijk en het stichten van een gezin met de vrouw, die hij intussen heeft lief gekregen, daar tegenover moet stellen. Zowel voor Clemens, die door de oorlog naar Klein-Azië verjaagd wordt waar hij zijn ongebonden leven hoopt te kunnen voortzetten, als voor de Ik-figuur, die naar de bedreigde, bewoonde wereld terugkeert om er zijn hoogst menselijke taak te aanvaarden, wordt deze Hellas-reis dus een Reise ohne Heimkehr.

Afgezien van enkele andere publikaties in boekvorm, waarvan vooral de aandacht zij gevestigd op zijn herscheppingen van Japanse en Chinese poëzie, die hij resp. onder de titels Wortblätter im Winde en Die Grossen Klagen des Thu-Fu (Schünemann, Bremen) in het licht gaf en die zich van alle andere soortgelijke prestaties opvallend gunstig onderscheiden, behoren de Waldregenworte (Diederichs, Düsseldorf) tot Helwigs merkwaardigste en waardevolste literaire voortbrengselen. Het zijn regels uit het dagboek van een zwerver en vagebond, die de halve wereld bereisde, gezeefd uit een oogst van jaren; vele ervan heeft Rilke zelfs al ter goedkeuring onder ogen gehad. De meeste dezer Waldregenworte zijn veeleer aan de Japanse aforistische poëzie der haikais herinnerde spreuken dan gedichten en strophen in de gebruikelijke zin, waarin de auteur in het reine tracht te komen met eigen gedachten, gevoelens en waarnemingen in een formulering die zich dikwijls met de feilloze zekerheid van een slaapwandelaar aan de grenzen van het onuitsprekelijke waagt, anderzijds ook graag de virtuositeit of de humor om hunszelfs wil tentoonspreidt. Maar het geheel is ongemeen fascinerend, ofschoon niet altijd even gemakkelijk toegankelijk. Behalve de eigenlijke Waldregenworte, waaraan het boekje zijn titel ontleent, bevat het z.g. Grottensprüche, die dichter bij de ‘werkelijkheid’ en onze tijd staan en wellicht daardoor niet de harde poëtische kern kregen als de Waldregenworte, die vrijwel stuk voor stuk aandoen als nieuwsoortige, nog onbekende parels, gevist uit een geheimzinnige diepzee.

Helwigs jongste prozawerk, een roman, Das Steppenverhör, die zojuist bij Diederichs in Düsseldorf verscheen, sluit in zijn probleemstelling ten nauwste aan bij het laatste deel van zijn Hellas-trilogie. Romantische verte-drang, de zucht naar een vrij en ongebonden leven zoals de auteur het zelf jaren lang

[p. 442]

geleid heeft en het bewustzijn persoonlijke verantwoordelijkheid te moeten dragen voor de medemens in dit door nivellerende en totalitaire machten bedreigd bestaan, maken in dit verhaal andermaal, doch nu veel sterker kortsluiting. De hoofdpersoon in dit boek, dat opgedragen werd ‘Allen Demagogen der Politik, des Geschmacks und der Gesinnung’ is namelijk een vrijbuiter, een deserteur, die eenzaam te paard door de pampas van een dictatoriaal geregeerde staat op weg is naar de dichtstbijzijnde grote stad om door bemiddeling van zijn broer die hij daar zal treffen, een kostbare edelsteen, welke hij door een toeval in zijn bezit kreeg, te verkopen. Hij koestert de droom om zich met het aldus verkregen geld terug te trekken ergens in een vergeten uithoek van de wereld om er een paradijselijk bestaan te leiden. Het komt echter anders uit: op een gegeven ogenblik duiken twee twijfelachtige en geheimzinnige caballeros te paard achter hem op en rijden ongevraagd met hem mee, bieden hem hun begeleiding aan, zoals zij zelf schaamteloos ironisch opmerken. En zij beginnen nu een gesprek dat in de loop van beklemmende uren tot een verhoor wordt, een steppenverhoor, waarin ieder woord en ieder antwoord onmiddellijk tot een wapen tegen de ondervraagde omgesmeed wordt en waarbij deze door de mand valt. De steppenrovers, in dienst van een totalitaire staat, ontdoen hun slachtoffer in dat moordend gesprek van al zijn uiterlijke en innerlijke geheimen, sluiten hem tergend in hun macht en slaan hem tenslotte neer. Het zou niet aangaan hier precies de intrigue van het boek dat op het eerste gezicht, dank zij de conciese, sfeeroproepende stijl, die zich eerst concentreert op de rit van de eenzame ruiter in de grasvlakte en daarna de spanning naar binnen verlegt in het gesprek tussen de rovers en hun slachtoffer, een avonturenroman is, het niveau van een Conrad of Stevenson waardig, na te vertellen of te onthullen, - er zij hier alleen nog gewezen op de conclusie van de hoofdpersoon: dat het zonder gevoel van persoonlijke verantwoordelijkheid in deze wereld niet gaat, dat men aan het met hartebloed te betalen ‘engagement’ niet ontkomt: ‘Er würde nach Hause gehen, und er würde sich stellen und es ihnen sagen, alles, was geschehen war, und alles, was er dachte. Und ob sie Erschiessung über ihn verfügten oder ihn geraume Zeit eingesperrt hielten, er würde nicht aufhören, es ihnen zu sagen, entweder bis zur letzten Minute oder darüber hinaus. Für ihn war das richtig, und im Sinne seines Gewissens hatte er dann “sauber” abgeschlossen. Denn ohne Ehre geht es nicht. Nur, sie müsste frisch aufgefültt werden. Vom Politischen her war das nicht mehr zu erwarten. Das Politische war zum Handel entartet. Und die Münze, mit der bezahlt wurde, waren Menschenleben. Und da die Führenden ausschliesslich ihren Geschäftsvorteil zu sichern trachteten, wuchs die Flut, die sie alle - die Handelnden und die Verhandelnden - eines Tages (eines Nachts) zudecken würde, wenn es so weiterginge (Und es ging so weiter). Auf Seiten der wachsende Flut war aber die Ehre ohne Engagement. Dort war nur Hass, Kampf und Arbeit, um des Hassens, des Kämpfens, des Arbeitens willen. Termitenideale. Man müsste aufbrechen, und das Leben neu zu entdecken. Und dort wo man

[p. 443]

es fand, waren die Fahnen aufzurichten, und in die Ehre würde zurückkehren, was einzig und allein ihr Sinn sein konnte: das Leben zu heiligen als den Ausdruck eines Geheimnisses, dahinter Gott vermutet werden durfte, wenn es nicht selber Gott war oder werden wollte’.

En daarmede onthult dit sublieme kleine boek zijn zin als een parabel voor ons mensen in deze tijd, geslingerd tussen het ons soms bekruipende verlangen de werkelijkheid te ontvluchten naar onbewoonde nog maagdelijke gebieden en de dwingende eis met volle persoonlijke verantwoordelijkheid het hoofd te bieden aan de machten, die vrijheid en individualiteit met het slavenjuk bedreigen en de eer van de mens bezoedelen.

Op de flap van Helwigs laatste boek zegt de uitgever dat men aan dit verhaal een zelfde betekenis mag toekennen als destijds aan Ernst Jüngers Marmorklippen en aan Stefan Andres novelle Wir sind Utopia. In tegenstelling tot zo dikwijls spreekt de flap hier de volle waarheid en zegt niets te veel, terwijl deze kleine roman zelf bewijst dat Werner Helwig thans, zoals te verwachten was, gestegen is in het zenith van zijn scheppend vermogen.