Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 494]

Paul van Morckhoven
De Vlaamse dramatiek
Een gunstige evolutie spijt een ongunstige voedingsbodem

Lange tijd werd het toneelleven in Vlaanderen beschouwd te recht of ten onrechte als niet behorend tot de literatuur. Alleszins ten onrechte want zowel als de epiek en de poëzie vormt de dramatiek een onderdeel van wat men met de verzamelnaam literatuur bestempelt.

Er is een tijd geweest dat de Vlaamse dramatiek de belangrijkste was van het Westerse toneel. We denken dan aan de mysteriespelen en aan de abele spelen. Ons toneel, dat in het Westen stellig een godsdienstige oorsprong had, was echter geenszins uitsluitend christelijk georiënteerd vermits we naast de mysteriespelen ook de sotternijen, de cluyten en de abele spelen kennen.

Herinneren we even aan ‘Elckerlyc’ het hoogtepunt dat ons lange tijd betwist werd door Duitsers en Engelsen, tot Pater Van Mierlo op afdoende wijze bewezen heeft dat de oorsprong ervan, tot ons kultureel patrimonium behoort.

Hoe die superioriteit is teloor gegaan? Samen met het superioriteitscompleks of het nationaal bewustzijn van het volk. Het is trouwens een zeer typisch verschijnsel in de toneelliteratuur dat een gunstige evolutie van de dramatiek meer dan die van de poëzie of de epiek steeds gelijke tred houdt met de politieke en de sociale welvaart van een volk en als we de toneelgeschiedenis nagaan - de uitzonderingen zijn er om de regel te bevestigen - dan is het duidelijk dat telkens een grote bloeiperiode van het teater in een of ander land samenvalt met een periode van zelfbewustheid, van fierheid en van sociale welvaart van dat volk.

De Vlaamse gewesten zijn steeds het toneel geweest van oorlogen en vreemde overheersing en na een lichte opbloei van het kluchtspel in de zeventiende eeuw is het toneelpatrimonium pas voor goed te loor gegaan op het einde van de 18de eeuw, onder de Franse overheersing. Uit die ellendige periode zijn trouwens nog steeds overblijfsels te ontdekken in het kultureel en sociaal leven - zodanig dat men zich maar langzamerhand bewust wordt hoe sterk de volksmoord - de moord van de volksziel - toen voltrokken werd - vermits men er nog geregeld bloedsporen van terugvindt. De orde, die na de chaos

[p. 495]

geschapen werd en waarbij uiteindelijk Vlaanderen in een staatsverband werd ingeschakeld, riep niet onmiddellijk een nationaal bewustzijn wakker met nieuwe elementen om op voort te bouwen. Integendeel!

Maar in een meer rustige sfeer kwamen ook die weer traag tot uiting en indien hier in dit kort historisch overzicht één naam dient geciteerd dan is het die van de Gentse geneesheer Hippoliet Van Peene, waaraan wij na 1830 te danken hebben dat er in Vlaanderen weer - we zeggen niet een bloei - maar alleszins een broeiperiode ontstond, die uiteindelijk haar resultaten moest opleveren.

Waar liggen dan de oorzaken van die al te lange broeiperiode, die momenteel nog niet beëindigd schijnt te zijn.

Vlaanderen is een klein land en er is geen enkel literair genre dat een zo sterk sociaal karakter heeft als de dramaturgie. Een dramaturg moet een gehoor vinden. Hij richt zich niet, zoals de dichter en de romancier, via een geschreven of gedrukte tekst tot één individu, maar wel tot een kollektiviteit. En een kollektiviteit is alleszins gemakkelijker te bereiken in een groot taalgebied dan wel in een benepen ruimte waarvan men de grenzen geregeld en met alle middelen moet stutten om niets van de kleine ruimte te verliezen.

Het is trouwens een opvallend verschijnsel dat alle kleine staten of althans alle kleine taalgebieden geen grote dramaturgen in hun midden hebben. We denken aan de vele rumoerige balkanlanden, aan Portugal, aan Ierland, waar het toneel van eigen bodem nochtans ten zeerste gesteund wordt door vele vertoningen - helaas door dorpse amateursverenigingen. We denken aan Nederland, dat nochtans over zeven degelijk geöutilleerde beroepsgezelschappen beschikt in vergelijking met slechts twee à drie bij ons. Trouwens waar de Nederlanders momenteel blijven met hun nationale trots ten overstaan van recente eigen dramaturgen is nog steeds een raadsel. Men kan Zwitserland als een prettige uitzondering vermelden. Daar leven momenteel een paar dramaturgen die met hun werk de grenzen van het kleine land overschreden hebben en op de affiches van Europese en ook Amerikaanse teaters prijken: we denken aan Dürrenmatt, aan Frisch en in zekere zin ook aan Hochwälder... Maar dan komt men onmiddellijk tot de ontdekking dat juist zij tot het Duitse taalgebied behoren en geenszins de exponenten zijn van één in een beperkte levensruimte bedwongen volk.

Zowel historisch als geografisch kan men besluiten dat onze gewesten geen gunstige voedingsbodem vormen voor een glansrijke dramaturgie.

Maar ook, wat men zou kunnen noemen, op moreel gebied staan wij op een grote afstand van een gunstige sfeer voor een gezonde kultuur van het teater.

We zeiden het reeds: Vlaanderen is een klein land en men zou er kunnen bijvoegen: in een klein land wonen kleine mensen, die hun handen en vooral hun ellebogen vol hebben om zich tussen het gewriemel een weg te banen. Men schijnt er slechts tijd te hebben om aan eigen zaken en eigen belangen te denken en men heeft het bewonderen en als gevolg daarvan ook het aanmoedigen afgeleerd. Men laat er de kunstenaar en vooral dan de dramaturg aan

[p. 496]

zijn lot over. Hij was en is misschien nog steeds de man, die op eigen initiatief in het water springt en dan pas probeert te zwemmen, om boven water te blijven, zonder één voorafgaande oefening, zelfs zonder één teoretisch begrip.

Het teater was de laatste honderd jaar in Vlaanderen zeer volks georiënteerd, met als gevolg dat de intellektueel, de literair gevormde het beneden zijn waardigheid achtte er aandacht aan te besteden. De toneelauteurs waren volksmensen, met een eenvoudig handwerkersberoep, vaak niet in staat om het medium van hun kunst - de taal - op korrekte wijze te hanteren. Hun enigste begrip over teater of dramatiek was het idee dat zij een verhaaltje in dialoog moesten brengen, terwijl ze de essentieelste begrippen van de kunst die ze beoefenden volledig ignoreerden. Slechts een paar mensen met kultuur brachten ht verder - misschien zelfs onbewust, uit intuïtie, zoals genieën te werk gaan, we denken in dit verband aan Rodenbach, aan Hegenscheidt...

Pas de jongste decennia begon ook de intellektueel zich voor het teater te interesseren. De verbindingsmiddelen van de huidige tijd en de technisch beter geöutilleerde schouwburgen lieten toe betrekkelijk vlug kennis te maken met het belangrijkste oeuvre dat van over de grenzen of zelfs van over de zeeën kwam. Men ontdekte de mogelijkheden van het teater, men ontdekte dat schijnbaar ondoorgrondelijk mechanisme van de stiel, zonder evenwel nog de ziel, de essentie van de dramaturgie te doorgronden. Men werd langzamerhand bewust dat de techniek, de struktuur van een stuk, minder aan normen gebonden was dan men zolang verondersteld had en die soepelheid van de vorm, die met het wezen van het drama niets te maken heeft, soepelheid die ons vooral door de Amerikanen gedemonstreerd werd, scheen voor velen een uitnodiging om het dan ook maar eens te proberen.

Indien men momenteel op een aantal stukken kan wijzen, die een rijke belofte inhouden voor een verrassende evolutie in de Vlaamse toneelliteratuur, dan menen we te mogen zeggen dat wij dat te danken hebben aan de belangstelling van de intellektuelen voor het teater en vooral, maar in elk geval toch pas daarna, aan de overwegende invloed ten gunste uit het buitenland. De auteurs hebben of beginnen belangstelling te tonen voor de stiel, hoewel het juist nog vaak op dat terrein is dat zij falen als ze een interessant onderwerp hebben aangevat. Want juist wat de inhoud betreft rukken de jonge auteurs zich volledig los van de folkore, van het sociaal gemoraliseer, kortom van het provincialistische verhaal. Zij durven ideeën en problemen aanvatten en kiezen daarvoor een fabel, die stellig niet meer ten achter staat tegenover het beste uit het buitenland.

Waarin zij volgens onze bescheiden mening vaak falen is in de conceptie van het drama. Indien men zegt Vlaanderen heeft geen dramatische auteurs, of de Vlamingen hebben geen zin voor dramatiek, dan zouden we willen beweren men heeft in Vlaanderen niet genoeg begrip voor het wezenlijk onderscheid tussen de genres: tussen dàt wat tot de essentie van de roman en het verhaal behoort en juist dàt waarin het drama - in de ruimste betekenis van het woord - zich van de epische literatuur onderscheidt.

[p. 497]

De schuld van dat tekort aan kennis ligt minder bij de auteur dan wel aan de struktuur van het onderwijs dat op literair gebied te verbaal georiënteerd is. Trouwens niet alleen bij de auteurs, ook bij de critici, bij de recensenten is vaak een ontstellend gemis aan essentiële kennis te ontdekken. Hoe wil men dan dat een pas-geboren werk naar juiste waarde wordt beoordeeld?

Er wordt nog hoofdzakelijk geoordeeld volgens een persoonlijke opinie, volgens een eigen smaak en natuurlijk volgens persoonlijke bevoegdheid. Er zijn nog steeds mensen en dus ook recensenten, die toch geen honden zijn zoals Goethe beweerde, die niet bewust zijn of niet willen inzien dat vooral de dramatiek aan normen gebonden is, meer nog dan de poëzie en zeker meer dan de epiek.

Zo kon iemand terecht beweren: wij hebben geen goede toneelauteurs, omdat we geen goede toneelcritici bezitten.

Waartoe het negeren van die normen heeft geleid wordt bewezen door de produkten van het zogezegde absurde teater, waarvan ook in Vlaanderen enkele aanhangers en enkele verdedigers huizen. Het is een tijdsverschijnsel, waarin de verdwazing hoogtij viert, maar een verschijnsel dat nog voor zijn tijd zal verdwijnen omdat het evenzeer een uiting kan zijn van een onevenwichtige geest als van een totaal gebrek aan verstand.

De groeiende Vlaamse dramaturgie staat dus in haar kinderschoenen. Zij bezit reeds veel kwaliteiten, in eerste instantie een zeer goede, bijna onberispelijke dialoog. Wat dient er nu te gebeuren om dat jonge plantje te kultiveren. In eerste instantie zou men een mogelijkheid moeten scheppen om de jonge auteurs hun stiel te leren. In Amerika worden aan de universiteiten speciale kursussen gegeven. Alleszins zou iemand, die zich voor de dramaturgie interesseert vertrouwd moeten zijn met het wezen en de verschijnsels van die kunst.

Anderdeels zou elk jong auteur in de mogelijkheid moeten gesteld worden zijn oeuvre zo vlug mogelijk met een toneelpubliek te konfronteren. De beste omstandigheden kunnen daarvoor alleen in een beroepsgezelschap geschapen worden. En daarom zou het Nationaal Toneel het voorbeeld moeten geven. We willen geenszins beweren dat op een programma van dertig stukken, die jaarlijks gespeeld worden, er dertig Vlaamse werken moeten worden vertoond. Dan zou trouwens de gunstige buitenlandse invloed ten zeerste beperkt worden. Indien er een vijftal per seizoen aan de beurt kwamen, dan schijnt dat ruimschoots voldoende. Er moet inderdaad gezift worden, want onder het koren is nog altijd zeer veel kaf. In de prospectussen lezen we elk jaar de mooie beloften, die gewoonlijk vertoningen voorspellen van een vier à vijftal Vlaamse kreaties. Wat daarvan echter in de realiteit terecht komt, is voor niemand nog een geheim. Ook de openbare besturen, die nochtans de officiële schouwburgen in het leven houden met het geld van alle burgers, hebben nog nooit een gebaar gesteld om die officiële teaters tot een beter en een logischer inzicht te brengen.