Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 628]

Vlaams proza
Angst, tucht en terreur bij Duribreux
door Albert Westerlinck

Het heeft er de schijn van dat de zuiver psychologische roman, na een felle bloei in de eerste helft van onze eeuw, thans belangstelling verliest. Er is sterke persoonlijkheid nodig om in dit vaak verbruikte genre nog op te vallen. Er is b.v. grote kracht nodig om een stof als de driehoeksverhouding, die in de psychologische roman duizenden malen werd behandeld, nog sterk en nieuw leven te geven.

Gaston Duribreux is daar te onzent, naar mijn oordeel, ten volle in geslaagd. Zijn nieuwe roman Kantwerk en Zwanen (Uitg. Desclée de Brouwer, Brugge) speelt zich af te Brugge, waar Paul Tervaete, boekhouder van de Shipping and Bunkering Cie, reeds tien jaar met zijn secretaresse Hermine in een klein bureau samenwerkt. Hij is gehuwd en vader, zij is gehuwd en kinderloos. Hij is een voorbeeldig echtgenoot en streng bediende, doch na een ernstige werkdag van acht uren in gezelschap van Hermine gaat hij elke dag vijf minuten met haar dromend staan aan het venster, dat uitgeeft op een der reien en de beweging der voorbijglijdende zwanen. Een onuitgesproken genegenheid bestaat tussen hen. Tervaete wordt er zich van bewust dat hij een drieledig bestaan leidt: zijn leven als echtgenoot en vader, zijn arbeid in het bureau, en zijn stille genegenheid voor Hermine. Hij wil deze sectoren streng gescheiden houden. Hermine van haar kant wordt door een harteloze man gebrutaliseerd, en, verschrompelend onder zijn tyrannie, verzucht zij naar schoonheid en tederheid maar zij is te schuw en te passief om haar nood aan Tervaete uit te spreken.

Duribreux laat de genegenheid van deze twee tot hartstochtelijke liefde en naar een dramatische ontknoping groeien. Hij volgt de ontwikkeling van hun bewustzijnsleven stap na stap. Als in een klassiek drama beperkt hij de uitwendige feiten tot een minimum en gebruikt hij ze hoofdzakelijk als peripetieën die de dramatische spanning opdrijven en de psychologische ontwikkeling activeren. Een eerste peripetie is een gesprek van Tervaete met de directeur van het bedrijf, mijnheer Armand, die de mogelijkheid van een nauwer groeiende verhouding van zijn boekhouder met de secretaresse vreest, en die door zijn gesprek Tervaete bewuster maakt van zijn gemoedstoestand. Ipso

[p. 629]

facto worden sterkere hartstocht voor Hermine en tevens angst in hem wakker. Een tweede peripetie volgt spoedig, wanneer de boekhouder bij de geboorte van zijn derde kind onwillekeurig zijn secretaresse een kus geeft. Deze kus roept in beiden fellere hartstocht wakker, die hen opjaagt, verontrust, beschaamt, verwart. Tervaete voelt zich uit zijn strenge bestaansorde wegglijden naar een verbeeldingswereld van genot en angst; ook Hermine ontwaakt tot hartstocht en vrijheidsdrang. Spoedig zal een derde peripetie het innerlijk gebeuren naar het dramatische hoogtepunt der beslissing opjagen, wanneer mijnheer Armand Tervaete meedeelt dat hij hem naar een bureau te Antwerpen zal verplaatsen. Nu moet de boekhouder kiezen voor zijn liefde of ze verzaken. Doch hij kan niet kiezen. Enerzijds wil hij zich volledig uitleven met deze vrouw, anderzijds kan hij niet leven buiten de orde van de christelijke en streng burgerlijke moraal.

Zijn verplichting tot kiezen is des te dramatischer daar hij de genegenheid voor dat meisje aanvoelt als een inbreuk op een volstrekte orde, die hij nodig heeft om te leven, en als een zonde die Gods verschrikkelijke straf afdwingt. Tervaete is immers, zoals andere figuren van Duribreux, een hartstochtelijk man doch een angstmens, die nood heeft aan absolute zekerheden om te leven, en die ook op religieus gebied de idee van een meedoogloos straffende God nodig heeft om zich te verdedigen tegen eigen twijfel, angst, onmacht, wanhoop en levenswalg. Er is voor hem geen andere mogelijkheid dan keuze tussen volstrektheid of wanhoop, ijzeren strengheid of bederf. Duribreux gebruikt, na de derde peripetie, zeer handig een gesprek tussen Tervaete en diens jeugdvriend-priester om ons die ‘dwingende wezensgesteldheid’ (122) van zijn held duidelijk te maken. Daarnal zal Tervaete, ten prooi aan het innerlijk drama van zijn onontwijkbare keuze, op een avond naar zee vluchten en er de hele nacht langs het nachtelijk strand wandelen om zijn stormig zieleleven met de donkere en eindeloze zee te confronteren. Aan lezers van Duribreux zijn zulke gekwelde biechten en monologen van de mens die dwaalt langs het zeestrand niet onbekend. Magistraal - het woord is niet overdreven - evokeert hij hier eens te meer zijn beeld van de nachtelijke zee, een beeld van harde, koele, majestatische, meedogenloze grootheid, dat de ziel boven zichzelf verheft en haar loutering schenkt. Groots orakel, zonder mildheid!

De trefkracht van dit boek schuilt grotendeels in de beslissing waartoe Duribreux zijn personages leidt. Hij laat ze niet de weg van Phèdre kiezen, die tot zelfuitleving en zelfvernietiging leidt, en evenmin die van Titus en Bérénice die samen het glansrijke poëem van het volmaakte verzaken zingen, maar een onverwachte tussenweg: in gemeenschappelijk overleg zullen zij een paar dagen hun liefde uitleven en ze daarna vrijwillig vernietigen. Tervaete zal aldus een korte tijd volledig zichzelf zijn geweest en dan bewust Gods verschrikkelijke wraak op zich laden.

Reeds vóór hij die twee liefdedagen te Koksijde beleeft, maakt de angst zich van hem meester. Hij schijnt ook die liefdestonden niet te beleven als volledig mens maar als een soort schim die hij overbewust bekijkt, terwijl

[p. 630]

het meisje integendeel zich wel harmonisch gelukkig toont. Dit zijn niet de sterkste bladzijden van het boek. Duribreux schijnt in dit boek geen talent te bezitten om een staat van zuiver menselijk geluk uit te beelden, zeker niet op erotisch gebied. Het is trouwens opvallend dat hij van zijn Tervaete geen groot minnaar heeft gemaakt. Zijn held is een eenzaam in zichzelf gesloten piekeraar, door vage zinnelijke gevoelens beroerd en later door felle hartstocht van het bloed gefolterd, maar een grote zielsliefde blijkt hij niet te kennen. Het samenzijn te Koksijde mist m.i. de zinnelijke tover die men van zulk hoogtepunt verwacht en nog meer het geestelijk geluk van de wederzijdse versmelting van twee zielen. Ter vergoeding schenkt Duribreux ons wel een prachtige evokatie van het duinen- en zeelandschap, zoals hij alleen dat kan.

Terugkerend van deze tweedaagse liefdevlucht, valt Tervaete erbarmelijk ten prooi aan zijn angst: zijn schuldgevoel, zijn angsten om allerlei aardse straffen (ziekte van vrouw, sterfte van kinderen), tot in hallucinerende dromen toe. Zelden heb ik zo onverbiddelijk de gruwelijke psychische spanningen van de angstmens in zijn schamele blootheid zien ontleden als hier. Ook Hermine wordt bij haar terugkeer geterroriseerd, niet innerlijk maar door haar man, die ook een angstmens blijkt te zijn, doch in zijn geval een minderwaardig-voelende die zijn inferioriteit tegenover haar compenseert door brutale heerszucht en wilde terreur.

Nooit zien Tervaete en Hermine elkaar nog terug, tenzij twintig jaar later, toevallig op de trein. Het is voor beiden alsof ze elkaar amper hebben gekend. De passie is sinds vele jaren verdwenen. Duribreux belicht door dit treffend slot hoe uiterst relatief, naar zijn mening, de passies van de mens zijn wanneer men ze op afstand van jaren ziet, en - a fortiori - hoe onbeduidend ze worden wanneer men ze meet aan de Eeuwigheid. De enige vaste en wijze levenshouding is voor hem: het ogenblik, ook in zijn bedwelmingen, steeds te transcenderen en zich af te stemmen op de Volstrekte.

Bij het begin van deze bespreking heb ik reeds de gelijkenis met een klassiek drama opgeroepen. De uitwendige gebeurtenissen zijn zeer gelimiteerd en moeten enkel bijdragen tot de innerlijke ontwikkeling van de karakters: de groei van de hartstochten en het zedelijk bewustzijn. De intensifiëring der hartstochten en de toescherping der morele situaties leidt tot een crisis, die gemarteld wordt doorleden. Heel het boek is gevuld met psychologische en morele bespiegeling in mono- en dialogen. Kortom, deze roman heeft geringe epische maar sterke dramatische kracht.

Zijn grote waarde ligt in de karakteruitbeelding. Duribreux is op zijn best wanneer hij zijn figuren, in casu hier Tervaete, een uiterst scherpe bewustheid geeft. De schrijver schijnt zelf een zeer introspectieve natuur te zijn, en hier heeft hij eens te meer zijn lievelingsfiguur Tervaete een zeer sterk vermogen tot zelfontleding geschonken. Zelfs wanneer Duribreux een kamer tekent, waarin portretten aan de wand hangen, kan hij niet aan de drang weerstaan deze menselijke afbeeldingen te laden met intense, gespannen innerlijkheid. Een der meest boeiende aspecten van zijn karakteruitbeelding is zijn weergave

[p. 631]

van de geconcentreerde angstpsyche. Niemand bij ons evokeert zo scherp de opschietende remmingen, de heftige schokken, de overgevoelige reacties, de snelle verwarringen en de schier ondraaglijke spanningen tot chaotische radeloosheid toe, waaraan de angstmens ten prooi is. Daarbij komt ook het verbeeldingsleven van de angstmens in zijn dromen en hallucinaties prachtig tot uiting. Gemakkelijk leidt zelfs de angstbeleving in Duribreux' werk tot licht of erg pathologische aberraties, die hij zeer levensecht tekent. Ik denk aan de twee gerefouleerden, die hij in deze roman laat rondlopen: de perverse en brutale broer van Mr. Armand, en de echtgenoot van Hermine.

Een tweede hoofdtrek van Duribreux' karakteruitbeelding, hier en elders, is haar uiterst scherp moreel bewustzijn. De introspectie van Tervaete is vooral op morele zelfontleding gericht. De angst maakt zich echter van het moreel bewustzijn meester. Het gevolg daarvan is dat heel het wereldbeeld van Duribreux in een moreel perspectief wordt gezet - ja, tot dit perspectief vernauwd - en tevens doordrongen wordt met verantwoordelijkheid, onzekerheid en vrees. Gaarne ziet Duribreux de menselijke natuur als bedorven en gevaarlijk, de wereld geladen met somber demonische machten van lust en vernietiging. Zijn held Tervaete vreest de ontketening der passies in eigen wezen. Daarom klampt hij zich vast aan een ijzeren zelftucht en heeft hij nood aan de idee van een Volstrekte Orde, die boven de zinloze chaos van vlees en wereld het bestaan rechtvaardigt en het leven een absolute morele zin geeft. Te midden van eigen radeloosheid en het overal aanspokend mysterie van het kwaad, blijft voor de eenzame mens van Duribreux deze God, die absolute Orde is, meestal verborgen. Vandaar zijn angst, vertwijfeling en verwarring, doch vandaar ook zijn poging om zich boven eigen angst te verheffen tot een houding van steile, schier heroïsche morele hardheid die tevens onaantastbaar zou uitstijgen boven het overal aanspokend bederf. De ascese en het morele heroïsme zijn in Duribreux' bewuste figuren geen uitingen van rustig heidense zelfbeheersing of sereen christelijk evenwicht, wel ontvluchtingen uit een staat van angst-verwarring en aangrijpend-verheven protesten tegen een obsessie van het kwaad.

Ook de stijl van Duribreux weerspiegelt de bewogenheid van de mens, die aan zijn onzekerheid, zijn innerlijke tormenten en zijn nood aan hard verweer ten prooi is. Zijn taal is onmelodieus, zijn stijl weerspiegelt zelden rustige harmonie van ziel of zinnen. Het is een kortgebonden, onrustige, schichtige en soms jachtige, gewrongen, weerbarstige en soms verhakkelde stijl, die men wel eens - en deels terecht - op rekening brengt van zijn gebrek aan gaaf taalgevoel, doch die ik bovenal beschouw - en aanvaard - als de organische uitdrukking van een gesloten, bewogen schrijversgemoed met oereigen spanningen.

Vooral in de atmosfeerschepping komt deze stijl op volle kracht. De symbolische enscenering is in Kantwerk en Zwanen zeer intens en mooi. Men verwachtte van Duribreux geen harmonische stemmingsbeeldjes van ‘Bruges la Morte’ in impressionistische of sentimentele trant. Zijn stadsbeelden zijn

[p. 632]

dieper en mysterieuzer, en vooral de avondbeelden zijn vol bekoorlijke en beangstigende vreemdheid, duisternis en verwarring. Heel het milieu van deze roman is trouwens rijk aan symbolische atmosfeer, die steeds geheimzinnig is en vaak met kwaad en angst geladen. Bijzonder intens zijn ook de bladzijden gewijd aan de zee, vol harde, duistere, grootse symboolkracht.

Ik wees daareven reeds op een tekort aan zuiver taalgevoel bij Duribreux. Dit is af en toe een schaduwzijde van zijn werk. Ook een soms onbeheerste neiging tot emfase en vooral tot opgeschroefd spreken hindert mij af en toe, zowel in het woordgebruik als in de onnatuurlijk stroeve en pathetische dialogen.

Doch, ook met zijn tekorten, beschouw ik deze roman als een belangwekkend en aangrijpend boek. Al bereikt het misschien niet de volmaakte hoogte van De Zure Druiven, toch is het een werk, waardoor Duribreux bewijst een belangrijke plaats in te nemen onder onze hedendaagse romanschrijvers. De intensiteit en de bewogenheid van zijn levensbeeld, de psychologische waarheid en de ethische dimensie van zijn mensuitbeelding, de originaliteit van zijn verbeelding verraden in zijn beste werken een zeer eigen en groot talent. In de geesteswereld van onze naoorlogse letteren bekleedt hij, met zijn pregnant en verheven getuigenis, een oorspronkelijke plaats, die men in de toekomst, op afstand, voorzeker duidelijker zal zien dan nu.