Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 633]

Engelse letteren
Nieuw critisch werk over James Joyce
door Maurits Engelborghs

Dat het werk van James Joyce tot het meest ingewikkelde van de hedendaagse literatuur behoort hoeft wel geen betoog. Iedereen die ook maar enkele bladzijden van Ulysses, laat staan van Finnegans Wake, gelezen heeft zal dat, ik zou haast zeggen ‘aan den lijve’, hebben ondervonden. Daarbij is één van de paradoxen dat het probleem van de interpretatie ingewikkelder schijnt te worden naarmate de opzoekingen en ontdekkingen vorderen. In de zeer bekend geworden en ook waardevolle Skeleton Key to Finnegans Wake van Joseph Campbell en Henry Morton Robinson (1944) worden niet minder dan dertien bladzijden verklaring gewijd aan de allereerste pagina van Finnegans Wake en daarmee is de betekenis van deze eerste regels ver van uitgeput. Onlangs nog werd ontdekt dat in het geheel van Finnegans Wake meer dan duizend min of meer bedekte toespelingen voorkomen op in Dublin gezongen straatliedjes.

Voor de critiek vormt zo'n oeuvre, dat tot in het oneindige voor interpretatie (en Hineininterpretierung!) vatbaar is, natuurlijk een gedroomd werkterrein. Hoewel Joyce eerst in 1941 overleed bestaan over hem en zijn werk al meer dan vijftig boeken en verhandelingen, in het Engels, het Frans, het Duits, het Nederlands, het Italiaans, het Welsh en het Japans. Het aantal tijdschriftartikels is eenvoudig niet meer te tellen en alles wijst erop dat het laatste woord ver van gezegd is. De Joyce-critiek is dan ook stilaan een industrie geworden, met al de gevaren daaraan verbonden. Een groeiend gedeelte ervan heeft weinig te maken met zijn werk en nog minder met de literatuur. Er is een echt leger gekomen van exegeten die altijd maar dieper en dieper vissen naar verborgen betekenissen, zonder zich af te vragen of hun interpretaties nog verband houden met het bestudeerde werk of de appreciatie ervan ten goede komen. Te veel critici hebben het werk van Joyce gebruikt als een kapstok om er hun eruditie op te hangen. Het is dan ook normaal dat de meeste lezers wantrouwig geworden zijn tegenover de produkten van deze industrie. De twee Joyce-boeken die onlangs verschenen zijn kan ik nochtans in geweten aanbevelen.

Het eerste: Joyce, the Man, the Work, the Reputation (London, John Calder, 1957 (1956), XIII, 377 pp.), is het werk van twee Amerikanen,

[p. 634]

Marvin Magalaner en Richard M. Kain, die elk een aantal hoofdstukken voor hun rekening genomen hebben. Ze hebben het titanenwerk aangedurfd een volledig overzicht te geven van de huidige stand van de Joyce-kennis, een soort inventaris van al wat tot hiertoe over Joyce en zijn werk verschenen en geweten is. In hun inleiding zeggen de schrijvers met begrijpelijke fierheid: ‘It is the first extended treatment of the history of Joyce's critical reputation. Making use of hundreds of books and articles - many unavailable except in private collections here and abroad - it seeks to show what the twentieth century has thought of this strange Irishman over the years. As a corrollary to this broad treatment of Joyce's reputation, the book is able to bring together in one volume, for the first time, the best criticism available on each of Joyce's major works.’ Gezien het enorme aantal referenties komt het boek neer op een zeer uitgebreide ‘bibliographie raisonnée’, met 33 bladzijden verwijzingen naar boeken en tijdschriften en 13 bladzijden eigenlijke bibliografie. Daarenboven vormen de honderden citaten een ware bloemlezing uit de Joyce-critiek.

Uit dit alles zal wel blijken dat het hier gaat om een monumentaal werk, onmisbaar voor de ernstige Joyce-student (als inleiding tot zijn oeuvre zal het wellicht te zwaar uitvallen). Gewetensvol en met een bewonderenswaardig uithoudingsvermogen hebben de auteurs werkelijk alles wat van of over Joyce verschenen is doorgewerkt. Het is dan ook niet te verwonderen dat hun boek sporen van indigestie vertoont. Het bevat nog veel onverteerd materiaal dat wel wordt opgesomd en aangehaald, maar niet beoordeeld. In hun ijver zijn ze er blijkbaar niet altijd in gelukt het triviale van het belangrijke te onderscheiden. Daarenboven zijn ze ook wel eens het slachtoffer geworden van het in Amerika heersende critisch klimaat. Hun boek zet in met een zeer gezond principe, dat elke criticus van Joyce voor ogen zou moeten houden: ‘the true test of value is not obscurity’ (p. 12). Maar ééns ondergedompeld in hun materiaal vergeten ze het verder zelf herhaaldelijk toe te passen en dan laten ze zich verleiden tot de vergezochte interpretaties die in de Amerikaanse critiek zo geliefd schijnen. Een voorbeeld: in ‘The Dead’, de bekendste novelle uit Dubliners komt deze zin voor: ‘The Wellington Monument wore a gleaming cap of snow...’. Deze sneeuw wordt door de auteurs geïnterpreteerd als een symbool van de dood, waarvan het hoofdkarakter, misschien onbewust, de zuiverheid en vrede nastreeft. Maar waarom dan de vermelding van het monument? Niet omdat het daar nu toevallig stond, dat zou te eenvoudig geweest zijn; in een respectabel literair werk MOET dat toch iets betekenen! Het antwoord van Magalaner is het citeren waard: ‘It is, of course, a prominent landmark of Dublin. (alsof dat niet voldoende was) More than that, however, the monument is eminently, if somewhat tritely, suitable as a phallic symbol in the context of the narrative, just as Nelson's pillar is phallic in the ‘Aeolus’ episode of Ulysses.’ (p. 97) Hierbij denkt men onwillekeurig aan de gevatte manier waarop R.P. Blackmur in The Lion and the Honeycomb (1956) de ‘new criticism’ en de door deze school ontwikkelde ‘verbazende bewuste vaardigheid in de psychologie van de poëtische taal’

[p. 635]

hekelde: ‘So attractive as well as necessary were the techniques of this skill in language that they led to excess analysis, excess simplification, and excess application, which is the normal pathology of a skill become a method and a method become a methodology.’ Aan de verleiding van deze methodologie zijn Kain en Magalaner ondanks hun goede bedoelingen niet helemaal ontsnapt. Dit blijkt ook nog uit hun menigsverschil met Stanislaus Joyce, de broer van James. Deze had in een artikel in The Listener (25 maart, 1954) de ‘wetenschappelijke’ verklaring van de verschillende betekenisniveau's in James' eerste werken in twijfel getrokken. ‘I am in a position to state definitely that my brother had no such subtleties in mind.’, zei hij. Magalaner is daardoor echter niet uit zijn lood geslagen. Hij antwoordt: ‘This type of personal-acquaintance criticism is understandable but dangerous.’ In bepaalde gevallen kan deze opwerping wel gegrond zijn, maar hier geef ik toch graag gelijk aan Stanislaus Joyce, tegen Magalaner. De eerste reden is, dat de interpretaties van deze laatste te willekeurig en te vergezocht zijn om steek te houden. De tweede reden brengt ons meteen tot het andere werk dat in dit artikel wordt besproken.

Stanislaus Joyce heeft namelijk een heel boek aan zijn illustere broer gewijd en dit bewijst afdoende dat ‘personal-acquaintance criticism’ bij hem in goede handen is. Nieuwsgierigheid over het privaat leven van een auteur is nuttig, zegt T.S. Eliot in zijn inleiding tot dit boek (Stanislaus Joyce, My Brother's Keeper, London, Faber, 1958, 258 p.), ‘als de studie licht werpt op het werk dat hij gepubliceerd heeft’. Het belang ervan varieert dan natuurlijk ook met het soort van werk dat de auteur heeft voortgebracht, maar gezien het sterkautobiografisch karakter van het oeuvre van Joyce kan dat belang in dit geval moeilijk worden overschat. Stanislaus was daarbij de ideale persoon om dit werk te schrijven. Hij was drie jaar jonger dan James en hoewel hij zelf een zeer begaafd man was heeft hij zijn heel leven lang met bewondering en een tikje naijver naar zijn geniale broer opgekeken. Niemand heeft hem als hij zijn heel leven gadegeslagen, bestudeerd, nagevolgd en geholpen. Weinigen hebben James Joyce zo goed gekend als hij. Zijn titel My Brother's Keeper is dan ook geenszins overdreven. Het boek zelf hangt een fascinerend beeld op van hun jeugd en familie in Dublin. Het meest direkte literair belang ontleent het aan de verklaring van Joyce's eerste gedichten en vooral van de kortverhalen uit Dubliners, af en toe ook van zijn later, grootser opgevat werk. Onrechtstreeks, aan de hand van tientallen kenschetsende anekdoten, waarvan het belang groeit naarmate het leven van James Joyce vordert, verschaft het boek een ongemeen scherp inzicht in de ganse persoonlijkheid van de kunstenaar. In zijn prille jeugd zijn het hoofdzakelijk aanduidingen van een uitzonderlijke begaafdheid, die zich ontwikkelt ondanks het zeer ongunstige milieu waarin ze terechtgekomen is. De vader was een verstokte dronkaard wiens schulden de familie verplichtte voortdurend te verhuizen naar steeds armzaliger buurten. Stanislaus geeft onomwonden uiting aan zijn haat tegen zijn vader, bijvoorbeeld in zijn beschrijving van ‘the imbecility of drunkenness, that malodorous

[p. 636]

mixture of partial paralysis and semi-insanity.’ (p. 92-93). Het is kenmerkend dat James tot het einde toe zijn genegenheid voor zijn vader bewaarde. Zodra James' literaire ambities ontwaakten kwam ook zijn onvoorwaardelijke egocentrische toewijding aan zijn kunst tot uiting. De beschrijving van Joyce als adolescent wordt buitengewoon interessant wanneer er voor het eerst sporen komen van godsdienstige twijfels. Als James op het einde de Kerk verliet, dan was het volgens Stanislaus, omdat de levenskracht in hem te groot was om nog langer de beperkingen haar door de Kerk opgelegd te verdragen. Maar de versie van Stanislaus moet hier met de grootste voorzichtigheid worden behandeld. Zijn haat tegen de Kerk is te groot opdat hij objectief zou blijven. De laatste jaren zijn van katholieke zijde verschillende ernstige pogingen gedaan om een zo katholiek mogelijke interpretatie te geven van het werk van James Joyce. Ik denk hier bijvoorbeeld aan de merkwaardige verhandeling van Pater William T. Noon, S.J., over Joyce and Aquinas (Yale Studies in English, Vol. 133, 1954). Ik kan niet oordelen over het succes van deze pogingen, maar men hoeft geen Joyce-specialist te zijn om te voelen hoe diep en blijvend de stempel is, die zijn opvoeding door de Jezuïeten op zijn persoonlijkheid heeft gedrukt. Stanislaus tracht in zijn boek systematisch de katholieke invloed op zijn broer te minimaliseren of belachelijk te maken. Zijn aanvallen op de Kerk getuigen echter van zo'n onzinnige haat, dat het klaar is dat hij zelf aan haar invloed nooit helemaal ontsnapt is. Ik kan moeilijk geloven dat iemand die vast overtuigd is van de volstrekte onbenulligheid van al wat de Kerk voorhoudt er zo bitter zal blijven tegenover staan.

Deze hele episode over James' afvalligheid is belangwekkend, maar ook irriterend. Een andere ontgoocheling spruit voort uit het feit dat Stanislaus stierf voor hij zijn boek kon beëindigen. Het handschrift houdt op met de beschrijving van James toen hij 22 jaar was. Wat de schrijver van James' jeugd vertelt is zo buitengewoon interessant, dat het spijtig is te moeten weten dat we nooit de rest zullen vernemen. Eén ding staat echter vast: Stanislaus keurde het latere werk van zijn broer, Ulysses en Finnegans Wake, radikaal af. Hij vond dat het tijdverlies was en weigerde zelfs een exemplaar van Finnegans Wake van zijn broer in ontvangst te nemen. Wat dit laatste boek betreft kan ik hem geen ongelijk geven. Joyce schijnt dit monster werkelijk te hebben geschreven in de waan dat ‘the true test of value is obscurity’, om de woorden van Kain te gebruiken. Ik kan me, bij het lezen van de verklaring van ingewikkelde passages in het boek nooit van de indruk ontdoen dat Joyce zich erin heeft overgegeven aan een te zelfbewust en ten slotte maar goedkoop spel-met-woorden. Hij wist te goed wat hij wilde. Wat in Ulysses verrassende, meestal gelukkige vondsten waren, is in Finnegans Wake tot een systeem geworden dat de auteur zozeer heeft geobsedeerd, dat hij in zijn woordenroes de mens, zijn onderwerp en lezer, uit het oog verloren heeft. Ik weet dat niet iedereen het hiermee ééns is en het is een probleem dat de Joyce-critiek nog jarenlang kan bezig houden.