Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 111]

Kronieken
Vlaams proza
Stijl en miserie bij Piet van Aken
door Lieve Scheer

P. Van Aken: De Wilde Jaren. Uitg. Arbederspers, A'dam; Ontwikkeling, Antwerpen.

Vier jonge mensen vallen bij een Joods juwelier binnen: Bennie, de dorpsjongen, de ‘zwakke’, die zich tegen eigen wil en toch met het genot van een zelfkweller laat op sleeptouw nemen door ‘het verwende vaderszoontje Jackie, die sluw en bedorven was en slechts in zijn schik wanneer hij blindelings gehoorzaamd werd’; verder Gus ‘die stuurloos en dom was... maar die dierlijk en simpel gelukkig werd wanneer Jackie voor hem dacht’ (p. 19) en ten slotte de magere Julie, zoals Bennie een zwakke, die in een soort wanhoopsverzet tegen de ‘verzuurde eigendunk’ (p. 148) van haar burgerlijke omgeving en de daaruit gegroeide frigiditeit ‘bevuild’ wil worden, en zoals Bennie voortdurend zichzelf verminkt in het ‘verraad der overgave’ aan Jackie.

Vier dagen leven zij verborgen in een tijdens de winter gesloten buitenvilla van Jackies vader, terwijl Jackie, die de Joodse juwelier neerschoot, de juwelen zoekt aan de man te brengen. De ‘oude’ onrust, nu verscherpt door de gedachte aan de moord op de Jood, drijft Bennie steeds opnieuw buiten, terwijl hij zich afvraagt of deze onvoorzichtigheid is ‘als het zwijgend steekspel met Jackie’ of ‘om het noodlot te tarten’. Zijn geestelijk bewustzijn loopt dood in een mechanisme van onvruchtbare herinneringsreflexen.

De verhoudingen waartoe Bennie komt, zijn geen liefde of begrip, maar een schamel tasten in het duister; zo zijn verhouding tot Julie, die toenadering zoekt de avond van de moord en hem noemt ‘kwetsbaar als de goeden zijn’, en tot het twaalfjarig, vroegrijpe Dientje, dat hij de eerste avond in het winterige bos ontmoet. In een opwelling van hoop op een zuiverder leven vraagt hij zich af of deze meisjes wellicht ‘klaarder in hemzelf zien’ (p. 46). Deze broze gedachte, die een loutering had kunnen zijn, wordt echter aanstonds onvruchtbaar gemaakt door de reflex van de zelfkweller, die het besef van eigen laffe willoosheid met genot uitproeft. Er is daarnaast nog de disharmonische verhouding van Bennie met Dina, Jackies zeer jonge, egoïstisch-zinnelijke stiefmoeder, die zijn zieleleven nog verder compliceert en verlamt.

[p. 112]

Zo beleeft Bennie al die tijd niets anders dan zijn radeloos-twijfelende, met genot doorleefde, zwijgende gespletenheid. Wanneer Gus echter Dientje vermoordt en Bennie aanvalt, doodt Bennie Gus. Uit de pijnlijk gekoesterde herinneringswereld is Bennie evoluerend naar een nieuw levensinzicht gegroeid, dat, alhoewel niet erg positief, toch de verzoening betekent met de nagedachtenis van zijn vader, die hij onder Jackies invloed had leren minachten om zijn dorpse eenzelvigheid. Hij breekt met Jackie en zal pogen een verzoening te vinden met het leven, door te trachten de gelijkmoedigheid te vinden die zijn vader over de jaren van beproeving heen geholpen had’ (p. 217). Met deze gedachte gaat hij zich aangeven bij de veldwachter.

De karaktertekening in dit boek is eenzijdig-donker. Het zwaartepunt van de karaktertekening ligt in Bennies denken. Hij is een zielszieke. Zijn band met Jackie is gegroeid uit een gevoel van ‘vuilheid’, dit betekent voor hem een gevoel van minderwaardigheid om zijn eigen dorpse onhandigheid. Dit wordt oorzaak van de verloochening van zijn dorpse afkomst en van het verraad van zichzelf. Vandaar zijn innerlijke gespletenheid en zelfkwelling. Door de moord op de Jood, de afzondering uit de stad en het contact met het simpele dorpse, waaronder vooral Dientje en de veldwachter, zal in hem echter een relatieve verzoening groeien met de gelukloze schamelheid die hij verloochende. Toch blijft de psychologie in dit weinig positieve boek grotendeels ziekelijk.

Van Aken heeft zich ingespannen om deze zieke Bennie aanvaardbaar te maken. Hij tracht zeer scherp het onbewuste en onwillekeurige, dat in deze zielszieke pijnlijk versterkt wordt, te registreren. Bij nader toezien blijkt echter dat zijn middelen tot het scheppen van deze hoofdfiguur tamelijk simplistisch blijven, het zijn vormmiddelen bijna. Hij laat Bennies bewustzijn zich vooral openbaren in een ziekelijke zintuiglijke gevoeligheid (overtalrijke zinnen beginnen met ‘Hij zag...’, ‘Hij hoorde...’, ‘Hij luisterde verstrooid...’, ‘Hij rook...’, enz.), verder laat hij hem voortdurend zoekend tasten in zichzelf of ‘de onrust’ al dan niet nog aanwezig is en stelt daarbij zijn wilsverlamming in het licht. Tenslotte zijn daar nog het in dromen opduiken van de vermoorde Jood en het ‘zonde’-gevoel. Zij worden echter wat te goedkoop aangewend. Deze psychologie is niet enkel eenzijdig, ze lijkt ook elementair. Van Aken mist het talent om zulk apart karakter te ontleden met de grondigheid en de geschakeerdheid die de psychologisch geïnteresseerde lezer zou boeien.

Een schaduwzijde van deze karakteruitbeelding is verder dat Van Aken de hoofdfiguur zich niet laat openbaren door reacties op de anderen of op toestanden in woord en daad. Zijn Bennie-figuur is passief en gesloten en geeft zich enkel bloot in zelfreflexie. De andere karakters openbaren zich slechts voorzover Bennie ze in hun verhouding tot hemzelf tracht te begrijpen. Door deze eenzijdige belichting worden zij bij geringheid van scherpe analyse, gemakkelijk vooropgezet-theoretisch.

Bovendien kan men zich de vraag stellen in hoeverre deze karakters alge-

[p. 113]

meen-menselijk zijn. Ook in dat opzicht zijn ze slechts in geringe mate aanvaardbaar. Men kan zich afvragen of het zo vaak voorkomt dat een jonge man, als die Bennie, louter uit wrokkige willoosheid zich medeplichtig maakt aan een moord, of een verhouding, als die met Dina, aanhoudt enkel om wraak te nemen op de zekerheid der ‘sterken’. En komt het zo vaak voor dat een meisje, als Julie, zich enkel uit bittere rancune zo vergooit wanneer haar niets positiefs in die richting lokt? Een groot kunstenaar - men denke aan Dostojewski - is ertoe in staat ook in abnormale karakters en abnormale toestanden de aangrijpende dieptedimensie van het algemeen-menselijke te leggen. Omdat Van Aken dat niet kan, lijkt ons de inhoudswaarde van zijn roman zo uiterst beperkt. Ook in sociaal opzicht is hij niet bij machte om het vraagstuk van de sociale onaangepastheid of onaanpasbaarheid, dat hier op de achtergrond staat, te doen ontroeren als een algemeen-menselijke tragedie.

Toch kan Van Aken af en toe een ontroerend moment scheppen. Vooral het pijnlijk naar elkaar tasten van de twee zwakken, Bennie en Julie, is een der mooiste momenten. De waarde van dit boek ligt evenwel haast uitsluitend in de stijl. Van Aken kan sfeer scheppen. De sfeer van fatale zinloosheid die over 't boek hangt, overtuigt, alhoewel we ze niet helemaal appretiëren. Dit bereikt de schrijver niet door diepe karaktertekening of andere elementen van een waardevolle inhoud, maar door de vormgeving en vooral door de haarscherpe, pijnlijk accurate stijl waarin hij alles uitdrukt. Elke zin gewijd aan de desolate omgeving, elk moe gebaar, elk onsamenhangend gesprek draagt deze donkere geladenheid, verzwaart de indruk van uitkomstloze gebrokenheid en leegheid. Het vertelritme is abrupt en stotend. Opvallend is vooral in dit verband dat 90% der zinnen hoofdzinnen zijn. Zoals Van Akens zinnen niet in elkaar vloeien, maar hard op elkaar afschampen, zo ook staan de mensen in de donkerte naast elkaar in vijandig-pijnlijke geslotenheid. Het strekt de schrijver tot eer dat zijn meesterlijke vormgeving de stof, die na ontleding een weinig origineel, tamelijk simplistisch behandeld en buiten het algemene leven gehouden psychopathisch geval blijkt te zijn, bij lezing pijnlijk-onmiddellijk en geloofwaardig maakt. Doch het is spijtig dat zulk goed stylist zo weinig belangrijks over het leven en de mens te zeggen heeft.