Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 114]

Novellen van Marnix Gijsen
door A. Westerlinck

M, Gijsen: Mijn Vriend, de Moordenaar. - Uitg. Stols.

De novelle die deze bundel opent en tevens haar titel gaf aan het ganse boek is een der mooiste brokken proza die ik van Gijsen ooit las. Het is het aandoenlijk-comisch verhaal van een landgenoot, jonge consulaire agent ergens in de Middle West, die te midden van zijn eentonig administratief werk plots verneemt dat een stadsgenoot - Antwerpenaar -, een zekere Verstraete, wegens moord levenslang opgesloten zit in een gevangenis in de buurt. Om geheimzinnige redenen, die groeien uit zijn diepste gemoed, gaat hij zich het lot van die ongelukkige, brutale schelm aantrekken. Hij doet allerlei pogingen om het lot van Verstraete te verlichten, wil hem ook vrij krijgen. Wanneer hij een poosje later naar zijn vaderland terugkeert, profiteert hij van het verblijf in zijn stad om de vrouw en de dochters van de moordenaar, die in zijn buurt wonen, te bezoeken en hen aan te sporen tot het schrijven van een verzoekschrift aan de minister van buitenlandse zaken met het oog op de vrijlating van hun dierbaar familielid. Philomène, de oude vrouw van de boef, is ertoe geneigd, doch haar kinderen en schoonkinderen voelen er niets voor de sinds lang afwezige als een oud wrak terug in huis te krijgen en te moeten onderhouden. Het oude vrouwtje van haar kant hangt te zeer van haar kinderen af om haar eigen wens door te drijven. Zo is de laatste hoop op redding van Verstraete verzwonden. Deze weigering maakt op onze consulaire agent zulk een vernietigende indruk dat hij in een vlaag van wanhoop, vermoedelijk om de harteloosheid van de mensen, troost gaat zoeken in een slechte herberg, die hij evenwel 's morgens, na een verkwikkende slaap, verlaat zonder een van de daar beschikbare creaturen te hebben aangeraakt. Wanneer hij enkele tijd daarna, terug in Amerika, zijn beschermeling in de gevangenis weer bezoekt, moet hij deze mededelen dat zijn vrouw onder dwang van haar kinderen de smeekbrief niet wil schrijven. Het resultaat is dat de moordenaar een paar weken later zelfmoord pleegt.

Zoals steeds in de belangrijke novellistiek, is de stof van dit verhaal slechts een ondergeschikt bestanddeel van zijn rijkdom. Zeker, de anecdote is verrassend en de kompositie heeft alle kenmerken van een goedgebouwde novelle, doch Gijsen slaagt er bovendien in, hier een karakter te doorgronden en een gevoel uit te beelden, dat algemeen-menselijke waarde heeft.

[p. 115]

Zijn consulaire agent doet in menig opzicht aan de oudere Laarmans van Elsschot denken, doch er is ook opvallend verschil. Hij is introspectiever, gewikkeld in allerlei psychische en morele reflexies, minder zwijgzaam en rustig, en vooral veel onevenwichtiger. Een enkele mislukking in een menslievend werk, waartoe hij wellicht ook door herinnering aan zijn stad en jeugd werd geïnspireerd, volstaat om de brave jongen te dompelen in diepste weemoed over het mensdom, zij doet hem - doelloos potsierlijk - heil zoeken in een nachtbar en blaast hem de meest zwartgallige overpeinzingen in over de onzin van 't leven. Zoals vele figuren van Gijsen is deze held een overgevoelige, al te kwetsbare, uiterst depressieve man, die bij het geringste incident uit zijn evenwicht wordt gestoten en tot de meest zwartgallige, slechts neurasthenisch verklaarbare konklusies komt. Een fundamenteel verschil tussen Elsschot en Gijsen is dat de eerste zijn figuren evenwicht en beheersing genoeg geeft om redelijk te blijven, de tweede niet. Ondanks al zijn intelligentie, komt Marnix Gijsen er uiterst moeilijk toe figuren te scheppen die innerlijk evenwicht en gezond verstand bezitten. Intelligent is hij genoeg, wijs en evenwichtig is zijn levensbeeld te zelden. Zoals in vele zijner verhalende geschriften, is ook hier de held in sommige zijner reacties curieus, speciaal, onberekenbaar, excentriek, en Gijsen beschikt helaas niet over voldoende artistieke kracht om die speciale reacties een symbolische algemeengeldigheid te geven, zoals in de werkelijk grote kunst geschiedt. Wat niet belet, dat ook dit verhaal in psychologisch opzicht boeiend is.

De ontroeringskracht ligt evenwel vooral in de morele sfeer. Gijsen toont ons hier een mens van goede wil, een idealist, die bij al zijn pogen stuit op een muur van menselijke onverschilligheid en egoïsme. Menselijk conflict, dat zich miljoenen malen afspeelt bij de besten onder onze medemensen! Al lezend herinner de ik mij de beminde grote broer, die enkele eeuwen terug tijdens zijn zwerftochten door Spanje, ook gevangenen verloste. Gijsens consulair agentje heeft iets van een Don Quichote, wel te verstaan in burgerpak en in miniatuurformaat, doch niettemin ontroerend om zijn idealisme en de daaruit groeiende ‘triestige figuur’. Deze morele idee geeft het verhaal dieper-menselijke ontroeringskracht.

Voor de rest is het verhaal zeer goed geschreven. De stijl verraadt zoals steeds de afstand die Gijsen tegenover zijn verhaal inneemt. Die stijl is intelligent, gedistingeerd, bewust geestig en ironisch, af en toe een beetje superieur spottend, zorgvuldig met goed gekozen allusies op zijn cultuurkennis doorkruid. Het is een stijl die veeleer zoekt te behagen dan mee te slepen. Slechts uitzonderlijk, en vooral bij het (àl te) pathetische slot, wekt hij diepere emotie. Hij is puur, voornaam, glashelder, gemeten intellectueel beheerst. Voor mij mist hij echter het moeilijk bepaalbare accent der directheid, der natuurlijke bewogenheid om zeer groot te kunnen zijn. Doch in elk geval heeft dit verhaal, in zijn voltooide en charmante stijl, diepe menselijke betekenis.

Minder merkwaardig maar toch interessant is het tweede verhaal De Boom van Goed en Kwaad, een intelligente en fijnzinnige evokatie van de kinder-

[p. 116]

jaren van een stadsjongetje dat zijn vakantie op de buiten doorbrengt. Het verteilende ik was een timied, introvert, teergevoelig ventje, dat al zijn dromende liefde schenkt aan een grote kastanjelaar die vóór het vacantiehuisje groeit. Omgang en gesprek met die boom, waaraan hij een ‘ziel’ toekent, geven het jongetje toegang tot een wereld van poëtische dromen. Voor de rest is hij, zoals bij Gijsen algemene regel is, een ‘lebensunfähig’ type. Terwijl de knaap in zijn veilige droomwereld leeft, laat Gijsen tevens zijn initiatie in het reele leven plaatsgrijpen. De sexualiteit speelt, zoals gewoonlijk bij Gijsen, in deze initiatie een obsederende, een schokkende rol. Zij laat een wrange indruk. De timiede en reine dromer ontdekt een wereld van vuilheid en brutaliteit, en ondergaat ze met deernis en kwelling.

De psyche, die de auteur hier aan het woord laat, is weer eens ongewoon. Die ongewoonheid schuilt niet zozeer in vroegrijpheid, al heeft die minder geloofwaardige aspecten - de knaap wordt b.v. tot de liefde voor de boom geïnspireerd door het lezen van Ovidius' Metamorfozen, wat in de tijd van Racine nog mogelijk was! - als wel in sommige, abnormaal te noemen psychische reacties, b.v. een ongemotiveerd mislukkingsgevoel. Precies zoals onze brave consulaire agent, is deze hyperkwetsbare, geïnhibeerde knaap door een paar jeugdbelevingen ‘voor zijn verder leven gebrandmerkt’! Dit pathetische, haast melodramatische slot is, voor wie het enkel met de hersens leest, potsierlijk wegens zijn disproportie. Voor wie het echter leest met het hart, klinkt het tragisch als de uitgesnokte biecht van een overspannen man, die zijn levensongeschiktheid in haast neurasthenische wanhoop beleeft.

Ook in dit verhaal schept Gijsen dus een pychisch levensbeeld met overspannen, ziekelijk verwrongen trekken. Misschien zit hij daarin gevangen. Misschien is het hem onmogelijk figuren uit te beelden, die het vermogen hebben volledig zichzelf te zijn met een rustige innerlijke vrijheid, volkomen natuurlijk en vanzelfsprekend, en die krachtens dit eenvoudig bezit werkelijk kunnen leven.

Ondanks een zekere excentriciteit in de karaktertekening en ondanks enkele, m.i. onnodige, triviale trekjes, is dit toch een mooi verhaal. Ware het geschreven door een dichter - ik denk aan Gilliams bij ons -, het zou misschien een meesterwerkje zijn geworden. Thans, in de nuchtere taal van het proza, is het toch te genieten als een fijngevoelig, intelligent en grotendeels zinrijk bericht.

De drie andere verhalen, die deze bundel bevat, zijn van veel mindere kwaliteit. Zij bewijzen eens te meer dat Marnix Gijsen, de eisen van de strenge zelfkritiek vergetend, in de jongste jaren van de drukkers meer vlijt vroeg dan voor zijn zuiver-artistieke reputatie gunstig is. De drie verhalen in casu zijn formeel veel minder àf, naar inhoud te louter anecdotisch en bovendien excentriek. Ik geloof dat hij hier geen kunstwerken wilde maken, maar ofwel zich amuzeren, of ergeren, of verbluffen, misschien de drie samen. Wat er ook van zij, ze draaien rond erotische buitenissigheden, triviaal bekeken, en dàt alleen kan, helaas, hun belang zijn voor lezers van een bepaald soort, die hun nieuwsgierigheid daarop afstemmen. Verdere bespreking zijn ze niet waard.