Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 160]

Miguel de Unamuno
De Kristus van Velazquez
(fragmenten vertaald door Theo Sinnige)

De spaanse auteur Miguel de Unamuno (1864-1936) is misschien het meest bekend als strijdbare figuur. Reeds vóór het jaar 1898, dat in Spanje zoveel politieke beroering bracht, en dat in de spaanse letteren een hernieuwing zich baan zag breken, trachtte Unamuno het diep ingeslapen geestelijk leven van zijn land wakker te roepen. In de eerste decennia van deze eeuw waren het vooral zijn romans, die door hun revolutionaire schrijfwijze en probleemstelling nieuwe banen wezen; later, onder Primo de Rivera in 1924, en ook in zijn laatste levensjaar, bij het uitbreken van de spaanse burgeroorlog, was de aandacht van de gehele wereld op hem gericht wegens zijn fel verzet tegen dictatuur en terreur. Als wijsgeer was Unamuno één van de eersten in Europa, die de baan openden voor een existentialistisch denken; verscheidene van de belangrijkste grondgedachten van het moderne existentialisme verschijnen reeds in de vroegste geschriften van Unamuno, zelfs al vóór zijn eerste kennismaking met Kierkegaard, die hij later in het oorspronkelijk las en ‘mijn broeder Kierkegaard’ noemde.

Waarschijnlijk tengevolge van het strijdbare en telkens hoogst actuele karakter van zijn prozawerken, die in een exemplarische stijl geschreven zijn, hebben daarnaast zijn gedichten tot nu toe relatief minder aandacht gevonden. De grote cyclus ‘El Cristo de Velazquez’, gepubliceerd in 1920, bevat, in rijmloze verzen, poëtische meditaties bij het beeld van de Gekruisigde, dat door Velazquez rond 1638 werd geschilderd. Deze cyclus, in vier boeken, wordt door een spaans criticus het belangrijkste religieuze gedicht genoemd, dat in het spaans werd geschreven sinds de grote literaire eeuwen. Om de rijkdom aan beelden, de oorspronkelijkheid en grootsheid van zijn visies, en de scheppende religieuze kracht, waarvan het getuigt, zal het zonder twijfel een blijvend monument in de geschiedenis van de spaanse mystieke poëzie worden. Men mag veronderstellen dat ook nog door een andere oorzaak dan de genoemde, deze gedichten in de belangstelling op de achtergrond verschoven zijn gebleven, namelijk doordat de polemiek over het al-dan-niet orthodoxe van Unamuno's geschriften het zicht op de authentiek religieuze inspiratie van zijn dichtwerk belemmerde. Een gunstige verandering in dit opzicht mag verhoopt worden, nu posthuum het poëtisch dagboek van Unamuno is uitgegeven. Het draagt de titel ‘Cancionero’ en verscheen te Buenos Aires in 1953. Deze verzameling van niet minder dan 1755 gedichten, zich uitstrekkende over de tijd van 1 maart 1928 tot enkele dagen vóór zijn dood, gunt ons een blik op wat Unamuno het meest intiem beroerde. Ook hier is nog de weerspiegeling merkbaar van de strijd rond sommige zeer heterodoxe formuleringen; onmiskenbaar echter is, evenals in El Cristo de Velazquez, de authentiek religieuze instelling van Unamuno's diepste wezen, en tevens de grote scheppende kracht van zijn denken, ook in het religieuze. Vanaf het begin van zijn schrijversloopbaan wordt zijn denken vooral beheerst door de honger naar eeuwigheid en werkelijk bestaan. Terwijl men zich daarbij nog voorzichtig kon

[p. 161]

afvragen, of deze eeuwigheidshonger zonder meer al geloof genoemd kon worden, laat de klank van zijn innerlijkste stem geen twijfel daarover meer voortbestaan. Het is geen geloof in de zin van dogmatische geloofsbelijden6is, maar wel in de zin van een algehele innerlijke onderwerping aan God, aan wie hij zich toevertrouwt zelfs dan, wanneer hij daarvoor tegen de protesten van zijn eigen rede in moet leven. Eeuwig en werkelijk bestaan is het, wat zijn geloof verwacht van God, die voor de rede nog is als bestond Hij niet, omdat de rede God niet vermag te bereiken.

Zoals de figuur van Unamuno ondenkbaar is zonder zijn spaanse achtergrond, zo is ook heel zijn oeuvre doortrokken van de erfenis van het katholieke denken. Menno ter Braak moet eens, over spaanse auteurs schrijvende, de term ‘biologisch katholiek’ gebruikt hebben. Bij de beoordeling van Unamuno's werk heeft men vaak het meest daarin de polemiek en de critiek gezien op de opvattingen, en vaak de religieuze opvattingen van zijn tijd; zijn geschriften bezitten echter tevens een grote positieve en opbouwende kracht, waardoor hij tot het katholieke denken en voelen van onze tijd zal blijven spreken.

Dilectus mens candidus (Cant. V 10).
Questo occhio vede in quella bianchezza tucto Dio et tucto uomo, la natura divina unita con la natura umana. (S. Catarina da Siena: Libro della Divina Dottrina, cap. CXI).

Waaraan denkt gij, mijn Christus, in Uw dood?
Waarom die sluier in stikdonkre nacht,
de overvloedige donkere haartooi
van Nazarener, vallend over Uw gelaat?
Uw blik keert in Uw binnenste, waar 't rijk is
van God; te binnenwaarts, daar waar
de eeuwige zon opgaat van alle ziel die leeft.
Wit schijnt Uw lichaam als de spiegel van
den vader van het licht, de zon, die leven schenkt,
zacht schijnt Uw lichaam, als de witte maan,
de dode maan die rondgaat rond haar moeder,
onze aarde, doodlijk moede zwerfster;
wit schijnt Uw lichaam als de hostie
aan de hemel van de souvereine nacht,
dat hemelgewelf, zwart als de sluier van
Uw overvloedige donkere haartooi
van Nazarener.

Want Gij zijt de enige Mens,

O Christus die goedschiks zich prijs gaf aan de dood,
de overwinnaar van de dood, die werd verheven,
om Uwentwil, tot leven. Sinds die dag
bracht ons Uw dood tot leven, werd de dood
om Uwentwil ons tot een moeder
om Uwentwil werd 't sterven onze troostende omhulling,
om te verzachten al het bittere van 't leven,

[p. 162]

 

om U, de dode Mens die sterve-loos is,

 

wit schijnend als de nachtelijke maan. Een droom

 

o Christus, is het leven, en de dood ontwaken.

 

Terwijl de aarde eenzaam droomt,

 

waakt blanke maan; de mens vanaf zijn kruis

 

blijkt waken, en de mensen dromen.

 

De bloedeloze Mens blijft waken; wit

 

als maan in duistere nacht,

 

waakt Hij, die al zijn bloed gegeven heeft

 

opdat de heidenen zouden weten dat zij mensen zijn.

 

Gij hebt de dood gered. Uw armen opent gij

 

de nacht, die donker is en schoon,

 

donker, want de zon des levens heeft met ogen

 

⁺ van vuur naar haar gekeken, donker, want

 

de zon verschroeide haar en maakte haar schoon.

 

Schoon is de eenzame maan

 

de blanke maan temidden van de sterrenrijke nacht,

 

die zwart is als de overvloedige haartooi

 

de donkere, van den Nazarener, de blanke maan,

 

als 't lichaam van de Mens aan 't kruis, een spiegel

 

van 's levens zon, die nimmer sterft.

 

De stralen, Meester, van Uw zachte licht

 

geleiden ons de nacht door van de wereld,

 

zij helen ons met krachtige hoop

 

op eeuwig daglicht. Vriendelijke nacht,

 

nacht, moeder van 't gelukkig-makend dromen,

 

moeder van hoop, heerlijke nacht,

 

duistere nacht der ziel, gij zijt de voedster

 

van hoop op Christus onze Zaligmaker.

⁺ Het is volbracht (Mc. 15.37; Jo. 19-3).

‘Het is volbracht’; met stemgeluid als het geruis
van duizend watervallen hebt gij het geroepen, als
van strijdend leger 't donderend geweld -
Uw doodsstrijd met de dood; en Uw geroep
deed van het geestelijk Alexandria, -
het nieuwe trotse Jericho der heidenen,
dat van het palmbos van 't helleense weten, -
de muren vallen, en van Rome opende het
de vestingwerken U. Een zwijgen vol geheim
en zonder grenzen volgde, alsof de lucht
met U gestorven was; nieuwe muziek
rees op, niet aards van klank, in 't ruim

+ De nacht is m. maar hier vr. gepersonifieerd wegens Hooglied I 6.

+ II 2 Se consumó.

[p. 163]

 

des hemels, dat nog stormde, in rouw

 

om U. Het trieste kruishout werd

 

een harp, waarop als snaren,

 

gespannen in de foltering, Uw spieren

 

en pezen stonden; van Uw leden ruiste,

 

- een teugel-loze liefde was harpist -

 

triomflied van het leven.

 

Het is volbracht! Tenslotte stierf de dood!

 

Alléén zijt Gij gebleven, met Uw Vader - eenzaam,

 

Hij oog in oog met U - verenigd beider blikken -

 

die van de hemel en die van Uw blauwe ogen,

 

en bij de snik van die oneindigheid, Uw hart,

 

voer trilling door de bodemloze oeverloze zee

 

des Geestes: God, als mens nu voelend

 

proefde de dood, Gods eenzaamheid.

 

Uw Vader wilde voelen wat het sterven is,

 

en zag zich zonder schepping voor een ogenblik,

 

toen gij het hoofd gebogen hebt, en gaaft

 

aan eeuwige adem Gods Uw laatste mensensnik.

 

Aan de allerlaatste zucht van U gaf antwoord

 

in medelijden, uit de verte slechts, de zee!

Honger van liefde

Vergun ons Heer de pijnigende prikkel om
U te beminnen, gun ons de heimwee, tussen 't strijden met
de vijand, die 't nooit moede wordt
ons te belegeren. In goed vertrouwen laat de mens
in slaap zich wiegen door de liefde, maar
in 't hongeren van de liefde past geen slaap! Want
met de handen U te raken, zelfs
aan het zuiverst hartsverlangen wordt het niet vergund.
Als op dit beeld van 't scheppende penseel
- materieloos en wonderdadig beeld -
⁺ ontvlucht gij het omhelzen van onze armen,
⁺ hier tussen 's werelds puinhoop. Onze liefde
blijft ongerijpte vrucht in de verwelkte wijngaard
van deze rotstuin, die in open hemel in
de naakte zon van eeuwge glorie
moet rijpen eindeloos. Wees brood, dat de honger
ons zoet moet maken, wees de wijn, die doet ontbranden
de dorst van onze mond. Zolang ons leven
op deze aarde duurt, laat de honger van
U te beminnen voor ons leven zijn; wij slapen in

+ 20, 17

+ 24, 39

[p. 164]

 

bij een geslaagde liefde, en dan is de droom

 

geen leven meer, maar dood. Niet tot voltooiing komt

 

het mens-zijn in dit triest ravijn

 

van droom en bitterheid. Uit onze zielen

 

armzalige rupsen, roep de vlinders op,

 

om in het stralend licht van Uwe ogen

 

de dood te ontstijgen onophoudelijk.

 

Om het leven zwoegen wij

 

in uiterste arbeid hier. Met zingen eert de Bruid,

 

de Kerk, Uw lijden, en haar hoop

 

voedt zij met zangen; om Uw beeld

 

hult zij een waas met zachte harmonie.

 

Als schelpen, overblijfsels van vergane eeuwen

 

weerkaatsen kloosters 't reciteren van de psalmen,

 

wegstervende golven op eeuwig strand.

 

Vanuit de ont-hemeling dezer aarde werden ze aangeheven

 

door angstig in die wereld fladderende zielen, die U vroegen,

 

ter liefde Gods, te mogen rust en vrede vinden.

⁺ Slotgebed

Gij, Christus, zwijgend om naar ons te luistren
hoor naar het snikken van onze adem;
aanvaard ons klagen, onze zuchten
vanuit het dal van tranen. Wij roepen
naar U, o Christus Jesus, uit de diepte
van deze afgrond van de menselijke ellende,
naar U, met sneeuw bedekte top der menselijkheid:
geef ons het water uit Uw sneeuwen kleed. Blanke adelaar
omhelzend in Uw vlucht het hemelruim
wij vragen U Uw bloed; aan U, de wijnstok
de wijn die ons vertroostend dronken maakt;
U, maan van God, het zachte licht,
dat 's nachts ons zegt dat leeft de Zon,
en ons verwacht; U vragen wij, o sterke zuil,
steun om ons neer te zetten, - U,
o heilige offerande, brood voor onze reis,
een aalmoes, om Gods wil; wij vragen U
Lam van den Heer, dat wast
de zonden van de wereld, 't gulden vlies
waarin Uw bloed U hult; wij vragen U
- o blanke duinroos in het wilde braambos, -
het licht dat geen verspillen kent, het licht dat leert
hoe God is wie hij is; dat Gij de kruik

+ Oración final.

[p. 165]

 

van goddelijke drank, in onze harten

 

als nectar uit wilt gieten van de eeuwigheid.

 

Wij vragen U, o Heer, dat Ge onze levens

 

inweeft in 't hemels kleed van God

 

op 't weefgetouw van 't eeuwig leven. Laat toe dat wij

 

ons armelijk geloof in schaduw van Uw aanschijn koesteren, -

 

't geloof, dat breekbaar nest, gedragen in Uw handen, en dat vol is van

 

verwachtingen, die liederen van eeuwig leven kwinkeleren, -

 

bevleugel het met wieken van de Geest, die zweeft

 

over het aanschijn van het duister water.

 

Kom toch en zie, mijn Heer, mijn ingewanden rieken

 

zie hoe ik wegkwijn, ik, dien Gij bemint.

 

Gij zijt verrijzenis, en daarna leven:

 

roep mij tot U, Uw vriend als Lazarus!

 

⁺ Gij, spiegel, neem ons mee, opdat wij zien

 

van aangezicht tot aangezicht Uw zon, en laat ons

 

Hem kennen zoals Hij ons kent;

 

met onze aarde-ogen doe ons zien zijn licht,

 

en dat gelijk een metgezel, Hij tot ons spreekt

 

van mond tot mond, zoals tot Mozes, oog in oog.

 

Breng ons het rijk, o Christus, van Uw Vader,

 

dat is het Rijk van God, het Menselijke Rijk.

 

Geef ons, o Jesus, 't leven, dat als vuur is,

 

verwarmend en verlichtend en dat, onderworpen, zich

 

tot voedsel in een kelk laat sluiten;

 

't leven dat vlam is, brandend in de tijd,

 

en als in een rivier, in golven voort zich plantend.

 

Wij mensen, sterven, en terecht,

 

maar Gij zijt, zonder 't te verdienen, dood gegaan

 

uit pure liefde, vlekkeloos Lam,

 

en nu Gij in Uw rijk zijt, wil U ons

 

herinneren. Dat wij niet, als rook

 

van houtvuur in de lucht, verloren gaan

 

verwaaiend, zonder blijfplaats; maar verzamel ons,

 

en onze zielen draag ze met Uw handen

 

de graanschuur van Uw Vader in, dat daar zij wachten

 

de dag, waarop hij zich zijn brood bereiden wil

 

uit het heelal, gedeesemd met Uw lichaam, om daarmee

 

zijn uiterste eeuwigheid te voeden.

 

Wij trekken voort, o Heer, behoeftige bedelaars

 

de ziel gekleed in lompen en in rafels,

 

als kaf op dorsvloer, werveling

 

wanneer de rukwind blaast,

 

bijeengejaagd door storm en windhoos

+ Cor. 13, 12

[p. 166]

 

die neerstort uit pikdonker zwerk; maak dat

 

de schijn ons toeglanst van de witte ingangspoort

 

van 't onbegrensde huis Uws vaders

 

- de eeuwige haardstee - over 't pad

 

van onze tocht, tot onverwrikbare hoop,

 

zolang als boven ons nog God er is.

 

⁺ Te voet, en met de armen wijd geopend

 

⁺ en uitgestrekt de rechter, dat hij niet verdort,

 

die zo ons 't stenig levensveld doorkruisen,

 

- de steile helling van Calvarië - doe ons steunen op

 

de nagels van de plicht, en laat ons sterven

 

staande, als Gij, en wijd onze armen open,

 

en zoals Gij, laat ons de glorie binnengaan -

 

te voet, opdat te voet God tot ons spreekt

 

en met de armen uitgestrekt. Vergun, o Heer,

 

dat als ik aan het eind verloren loop

 

bij 't heengaan uit die donkere nacht

 

waarin het dromend hart dor en steeds dorder wordt,

 

dat ik mag ingaan in de eindeloze dag

 

mijn ogen vast gevestigd op Uw blanke lichaam,

 

op U, o Zoon des Mensen, volle Mensheid,

 

op 't ongeschapen licht dat nimmer sterft;

 

mijn ogen vast gevestigd op Uw ogen, Christus,

 

mijn blik verdronken in de Uwe, Heer.

+ Ezech. I 2

+ Lucas VI 10