Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 242]

Taalkundige kroniek
Professor Blancquaert en de dialectgeografie
door Prof. Dr. J.L. Pauwels

Enkele maanden geleden werd te Gent een academische zitting gehouden om hulde te brengen aan professor Edgard Blancquaert naar aanleiding van zijn 65e verjaardag en zijn ‘bevordering’ tot het emeritaat. Dietsche Warande en Belfort wenst zich aan te sluiten bij de viering van deze verdienstelijke Vlaamse filoloog door de taalkundige kroniek te wijden aan het voornaamste wetenschappelijk initiatief van de gehuldigde.

Edgard Blancquaert is in Vlaanderen een bekende naam. Ik geloof dat er in ons landje weinige intellectuelen zijn die een Who's who in Belgium moeten raadplegen om de drager van die naam te identificeren. En wie hem nooit zag weet toch dat hij professor en rector was aan onze Vlaamse universiteit te Gent en de auteur van de gezaghebbende, herhaaldelijk herdrukte Praktische Uitspraakleer van de Nederlandse Taal. Dat hij een uitstekend dialectoloog is, weten de meesten ook wel, maar wat hij precies heeft gepresteerd op het gebied van de dialectkunde, is alleen aan vakgenoten en andere ingewijden bekend.

De dialectologie en meer bepaald de dialectgeografie is een vrij jonge wetenschap. Pas in het laatste kwart van de vorige eeuw kwam men tot de vergelijkende studie van de dialecten en het maken van dialectkaarten. Men wilde onderzoeken hoe een bepaalde klank uit een vroegere - eventueel zeer oude - taalperiode zich in de verschillende moderne dialecten van een taalgebied had ontwikkeld (klankkaarten) of welke verschillende benamingen in de dialecten gebruikt worden om een bepaald voorwerp of begrip aan te duiden (woordkaarten). Een verzameling van dergelijke kaarten zou dan een dialectatlas vormen.

De talrijke problemen die oprijzen bij het samenstellen van een dialectatlas kunnen hier niet worden besproken. De lezer krijgt hierin enig inzicht, als hij verneemt hoe de dialectgeografie werd beoefend in de naburige landen. In Duitsland had G. Wenker op het einde van de vorige eeuw 40 zinnen - sommige vrij lang - op zodanige wijze opgesteld dat de voornaamste verschijnselen uit de Westgermaanse klank- en vormleer erin vertegenwoordigd waren. Deze zinnen stuurde hij eerst aan alle onderwijzers van het Rijnland met het verzoek dat elk ze in zijn eigen dialect zou ‘vertalen’. Toen deze

[p. 243]

schriftelijke enquête gunstige resultaten scheen op te leveren, stuurde hij zijn lijst aan alle onderwijzers in Duitsland, zodat uit niet minder dan 40.000 plaatsen dialectmateriaal kon worden ingezameld te Marburg in de Zentralstelle für deutsche Mundartforschung. Het ingestuurde materiaal is zo reusachtig dat de opeenvolgende leiders van de Zentralstelle, F. Wrede en W. Mitzka, tot dusver nog slechts een klein gedeelte konden publiceren in enkele afleveringen van de Deutscher Sprachatlas en de Deutscher Wortatlas.

De Franse taalgeleerde J. Gilliéron begreep dat, om op korte tijd tot resultaten te komen bij het dialectgeografisch onderzoek van een uitgestrekt taalgebied als het Franse, men zich op drastische wijze zou moeten beperken wat het aantal te onderzoeken plaatsen betreft. Ook achtte hij de mondelinge enquête veel betrouwbaarder dan de schriftelijke. Zijn helper E. Edmont heeft dan vier jaar lang het Franse taalgebied (ook in België en Zwitserland) afgereisd: hij heeft slechts 639 plaatsen bezocht, - Frankrijk telt ongeveer 37.000 gemeenten! - en er telkens 1800 woorden (of fragmenten van zinnen) opgetekend. Dank zij deze beperking konden Gilliéron en Edmont van 1902 tot 1910 een Atlas linguistique de la France publiceren in 35 afleveringen, die samen 1920 kaarten bevatten, waarvan 1421 voor het hele Franse taalgebied.

Na de eerste wereldoorlog begonnen ook in Nederland en België de dialectologen plannen te ontwerpen voor een atlas van de Nederlandse dialecten. Professor Grootaers, die te Leuven de Zuidnederlandse Dialectcentrale stichtte en professor Kloeke te Leiden, later ook de Dialectencommissie van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen te Amsterdam, verzamelden langs de weg van de schriftelijke enquête het materiaal voor de Noord- en Zuid-nederlandse Taalatlas, waarvan tot dusver 7 afleveringen, die samen 90 kaarten bevatten, zijn gepubliceerd.

Ondertussen was Blancquaert aan de universiteit te Brussel tot doctor in de Germaanse filologie gepromoveerd op een proefschrift over het Opdorps dialect. In 1921-22 had hij te Parijs colleges gevolgd, o.a. bij Gilliéron, en bij zijn terugkeer ontwierp hij het plan om voor het Nederlandse taalgebied te doen wat Gilliéron gedaan had voor het Franse: hij zou een dialectatlas samenstellen, berustend op een mondelinge enquête. Hij wenste echter dat zijn onderzoek veel vollediger zou zijn dan dat van Edmont en daarom zou hij geen kaarten tekenen van het hele taalgebied, maar telkens slechts van een deel. Het zou dus een Reeks Nederlandse Dialectatlassen worden. Na de voltooiing van de hele reeks zou het voldoende zijn een bepaalde kaart van elk deel uit de reeks naast elkaar te leggen om een reusachtige kaart van het hele taalgebied te verkrijgen.

Dank zij de betrekkelijke beperktheid van het gebied van elke atlas is het net van de onderzochte plaatsen zeer dicht: in de weinig bevolkte streken worden alle gemeenten bezocht, eventueel zelfs voorname gehuchten; waar de gemeenten zeer dicht bij elkaar liggen, hoeven ze niet alle te worden bezocht, maar belangrijke plaatsen worden nooit verwaarloosd. Nergens zijn de mazen

[p. 244]

van het net zo wijd dat interessante taalverschijnselen er zouden kunnen door glippen.

Blancquaert verdeelde het Nederlandse taalgebied in 16 onderdelen, die elk hun atlas zouden krijgen. De opnamen voor het 1e deel, de Dialectatlas van Klein-Brabant, verschenen in 1926 (2e uitgave in 1952), verrichtte hij alleen. Het ligt echter voor de hand dat het materieel onmogelijk is, dat één mens het grootse plan van Blancquaert zou kunnen uitvoeren! Hij leidde dus Studenten en andere belangstellenden op, die een deel van het werk op zich zouden nemen. Voor deel II, de Atlas van Zuid-Oost-Vlaanderen, gepubliceerd in 1930, kreeg hij de hulp van H. Vangassen. Deel III, de Atlas van Noord- Oost- en Zeeuws-Vlaanderen (1936) nam hij weer geheel voor zijn rekening, Deel IV, Vlaams-Brabant (1938) was van de hand van Vangassen, maar deel V, de Atlas van de Zeeuwse Eilanden (1940), steide hij weer zelf op met de hulp van P.J. Meertens, de latere directeur van het Amsterdamse Dialecten-bureau. In 1946 verscheen, met zijn medewerking, het zeer lijvige VIe deel, de Atlas van West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen door w. Pée, die ook deel VII van de reeks, de Dialectatlas van de provincie Antwerpen, voor zijn rekening nam. Voor deel VIII, de Atlas van (Belgisch- en Nederlands-) Limburg, die persklaar ligt, heeft Blancquaert zelf weer een groot deel van de opnamen verricht en geleid. Als dit deel zal zijn verschenen, is het Belgisch gedeelte van het Nederlandse taalgebied volledig bewerkt.

Ondertussen hadden echter Blancquaerts medewerkers uit het Noorden niet stilgezeten. De bekende Nederlandse dialectoloog A. Weijnen publiceerde in 1952 deel IX, de Atlas van Noord-Brabant en in 1955 kregen we deel XV, Friesland, van de hand van de enthousiaste Friezen K. Boelens en G. van der Woude. Ook aan dit laatste deel werkte Blancquaert weer persoonlijk mee, samen met K. Fokkema.

Aan het grootste deel van Noord-Nederland, een gebied bestreken door zes atlassen, wordt nog ‘gewerkt’: voor sommige zijn de opnamen reeds grotendeels gedaan, voor andere zijn ze nauwelijks begonnen. Voor alle blijft Blancquaert de stuwende kracht die de bewerkers niet alleen richtlijnen verschaft, maar hun ook de nodige geestdrift voor het dialectonderzoek bijbrengt.

Het wordt nu wel duidelijk dat de grote onderneming van Blancquaert langzaam maar zeker haar voltooiing nadert. Diegenen die dertig jaar geleden aan de uitvoerbaarheid van zijn plan twijfelden, kunnen nu vaststellen wat taaie werkkracht en doorzettingsvermogen, gesteund door een onverwoestbaar optimisme, kunnen bereiken. Als over weinige jaten het laatste deel van de indrukwekkende reeks Nederlandse Dialectatlassen van de pers komt, zal Blancquaert het wetenschappelijk patrimonium van zijn taalgenoten van boven en beneden de Moerdijk hebben verrijkt met een documentatiebron en een Werkinstrument van uitzonderlijke en blijvende waarde.