Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 245]

Kroniek
Een jong talent: Jos Vandeloo
door Marcel Janssens

Onder de titel ‘De Muur’ (Brussel: A. Manteau 1958) publiceert Jos Vandeloo twee verhalen, waarvoor hij de Matthias Kempprijs 1958 bekwam.

In het eerste verhaal, ‘De Muur’, komt een jongeman, Riemans, die in de ik-persoon vertelt, de oude Govaerts als magazijnbediende aflossen. Vooraleer te vertrekken licht de oude bediende toe, wat de jongeman wacht: afgesloten van elke andere bediende zal Riemans vlug aan een obsederende eenzaamheid ten prooi vallen. Een grauwe bakstenen muur, die door het raam zichtbaar is, zal de stille getuige zijn van zijn inwendige verschrompeling. Nadat Govaerts zelf drie jaar de muur had zitten aankijken, kon hij er niet meer aan weerstaan al de van achter zijn schrijftafel zichtbare bakstenen te tellen. Hij voorspelt zijn jonge plaatsvervanger eenzelfde lot. Na enkele weken begint de muur ook Riemans te obsederen en besluit hij de inrichting van zijn bureel te wijzigen. Als hij een paar rekken verschuift, ontdekt hij een ander raam, dat uitzicht biedt op een rij herenhuizen en een pleintje. Achter een raam dicht bij het zijne bemerkt hij een beeldschoon meisje, waarrond hij al gauw de draden van zijn dagdromen gaat spinnen. Hij slaagt er niet in haar te ontmoeten. Op een namiddag kijkt hij wat later dan gewoonlijk door het raam en ziet hoe het meisje op krukken naar een auto strompelt. Riemans verschuift weer de rekken, plaatst zijn schrijftafel terug vóór het eerste raam, staart de muur aan en geeft zich gewonnen: hij begint de bakstenen te tellen!

Het zonderlinge in dit gébeuren is, dat Riemans zo veel vroeger dan Govaerts voor de ‘muur’ kapituleert. Govaerts gaf zich na drie jaar gewonnen en toen werd de muur voor hem een vriend, een zwijgzame partner in de eenzaamheid, die in stille bereidzaamheid naar hem luisterde. Riemans evenwel zoekt al van in de eerste dagen naar een uitweg. Het nieuwe raam brengt zon in het vertrek, het pleintje ligt vóór hem ‘als een prent’ (34). De poëtische droombeelden over zijn wandelingen met het mooie meisje rukken hem in vlagen van beroesd geluk van de irriterende ogen van de muur weg. Tenslotte gaat ook het meisje hem irriteren, omdat zij ongenaakbaar is. Dan wordt hem ook plots de weg naar zijn vluchtheuvel afgesloten: het meisje is kreupel. (Deze schrijnende ontdekking vertoont verrassend veel gelijkenis met het einde van het laatste verhaal ‘Het Consulaat’ in ‘Het kleine Meisje en ik’ van Walschap). De muur heeft het ook op hem gehaald, en dat al spoedig.

[p. 246]

Het ligt voor de hand, dat de aanwezigheid van de muur in het leven van beide mensen een symbolische betekenis heeft. Voor beiden is hij het beeld van de verstikkende routine in het bedienden-bestaan en daar overheen van de vereenzaming in het algemeen. De gedragingen van Govaerts en Riemans stellen twee mogelijke oplossingen uit het onontkoombare ingemuurd-zijn voor. Voor de bureelrat Govaerts lag de uitweg in een idealiserende en bevrijdende illusie, die het ‘absurde gevoel’ (25) verdreef. Daarbij sterkte en troostte hij zich door ‘elke dag een spreekwoord te gebruiken’, d.i. de geroutineerde wijsheid van het dagelijkse compromis met het bestaan. - De jonge Riemans wil uit de routine weg langs een poëtiserende geluksdrang. Het plein is ‘Van Eyckachtig’ (51), het meisje is ‘een vrouwenfiguur van Memlinc’ (36). Als de droom uiteenspat, levert hij zich ook aan het ‘absurde gevoel’ over. Hij telt precies tot dertien...

Vandeloo maakte de hallucinaties van beide bedienden in het bestek van dit korte verhaal tot een beklemmende werkelijkheid. Het zeer moderne, ‘existentiële’ thema van het uitzichtloze bestaan vóór de grauwe muur, waartegen de mens machteloos opkijkt om zich tenslotte in een vernederend compromis gewonnen te geven, vond hier een originele uitbeelding. Wat de stijl betreft, kan men bezwaren opperen tegen de beelden die Vandeloo herhaaldelijk gebruikt. Nu eens zijn ze doodgewone clichés, dan weer zeer gezocht en wansmakelijk. Eiders springen deze beelden op met een sterke concentrerende kracht, zoals in een vers. Men kon ook de vertelvorm strakker wensen. Zonder een aantal lukrake associaties en enkele overbodige opsieringen ware ‘De Muur’ nog beklemmender geweest.

Het aanzienlijk korter tweede verhaal ‘De Tocht’ is wat de opbouw en de stijl betreft beter geslaagd. Drie jonge Fransen verdolen aan de Frans-Italiaanse grens in een schroeiend berglandschap. Na een poosje verademing in een dorp ‘zonder geluiden, zonder kinderen’ - een treffend beeld van collektieve vereenzaming - besluit Simon de weg terug naar hun wagen alleen af te leggen. Terwijl de avond valt, wordt hij door angstbeelden opgejaagd. In beklemmende alleenspraken beschrijft hij de geleidelijke verwording van het berglandschap tot een hallucinant inferno. Op het ogenblik dat zijn uitzinnige angst haar hoogtepunt bereikt heeft en hij het onheil uit de duisternis over zich hoort losrazen, staat hij plots vóór de wagen. Na deze wonderlijke climax wordt het verhaal snel in één bladzijde opgedoekt.

Het thema van de achtervolgde kleine mens die tegen een onontkoombare mysterieuze kracht buiten hem optornt, heeft ‘De Tocht’ met ‘De Muur’ gemeen. Nergens wordt hier echter de handeling gestremd: na de eerste curve, afgesloten door het rustpunt in het schimmendorp, stijgt de angst geleidelijk naar een culminatiepunt, waar ook de getormenteerde verbeelding van Simon een paroxisme bereikt. Dit verhaal is ook minder gestoffeerd met beeldentaal dan ‘De Muur’; de structuur is strakker gehouden; de stijl is soberder, beklemmender. Om de éénlijnigheid van zijn compositie staat dit tweede verhaal als verhaal beslist boven het eerste.