Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 304]

Kroniek der poëzie
Demonie en genade bij Van Herreweghen
door Piet Thomas

Van Herreweghen Hubert: Gedichten II / Brieven uit Portugal. - Uitg. Meddens, Brussel, 1958, 72 blz.

De tragische strijd tussen natuur en geest, demonie en genade, aardse gebondenheid en geestelijke bevrijdingshunker, is een centraal thema in de dichterlijke wereld van Hubert Van Herreweghen. Een wereld waarin zelfs de creatieve houding als een wezenlijk ambivalent verschijnsel ervaren wordt. De navrante bestaansonrust, en vooral de doem der zinnen, sinds Baudelaire en Rimbaud, als een verschrikkelijk infernum doorleden, zijn blijvende kenmerken van de moderne lyriek. Zij doen zich ook hier gelden, en wel bijzonder pijnlijk, omdat de gemoedskwellingen geconfronteerd werden met een onverzoenbaar ethos. Het dichterlijke woord is er fundamenteel onbetrouwbaar. Het kan zowel naar de ondergang voeren als bevrijden. Het kan dreigen, naar het leven staan, dronken maken, vernietigen of zonder enige overgang een onwereldse engelachtigheid onthullen, rustig maken, milde lafenis zijn en hemelse troost. Even plots als het woord de scheppende mens van zichzelf vervreemdt, kan het zijn heimwee zalig doordringen en hem de gelukstover van een vooraardse herinnering terugschenken.

De dichterlijke schepping is voor Van Herreweghen geen dilettantistische bezigheid, geen fraai renaissancistisch spel. Ze is een poging om aan het leed te ontkomen, een afweren van de dood, een strijd met de angst, met het ouder worden, met het fysisch verval, ze is een duistere drang naar verlossing, naar echte gemeenzaamheid, naar licht en geestelijke verzadiging.

Gevangen in de tegenstelling van marteling en levenslust, van doodsdrift en libido, kan hij zich met de schoonheid van de natuur haast nooit harmonisch verenigen. De natuur als symbool van onschuld en ongeschonden geluk, kent in zijn gedichten slechts een kortstondig bestaan. Hij kan zich niet als een kind zonder terughouding over de natuur verheugen, omdat hij de schuld van de erfzonde vóór elk genot aanwezig weet en omdat de pijnlijke scheiding tussen ideaal en werkelijkheid elke gelukstoestand verstoort.

In de demonisch geladen natuur is de dromende mens een weerloos kind, opgeschrikt door draken en monsters, overgeleverd aan de dood, die al wat leeft verduistert en verstijft, verkilt en ontbindt. Het is een kentekenende paradox bij Van Herreweghen, dat juist in een bundel reisgedichten, waarvan

[p. 305]

men uiteraard zou mogen veronderstellen, dat hij vol zal zijn van een verrukking om nieuwe landschappen, de natuurervaring bij herhaling zo'n sombere kleuren kreeg. Hij zelf schijnt hier niet op reis te zijn. Gevaren zijn op weg naar hem. Zoals bij introverte dichters meer gebeurt, worden inwendige pijnigingen op de waarneming overgedragen. Vanuit de ziel worden de dramatische belevenissen geprojecteerd in andere wezens. Zo kunnen dieren en levenloze schepselen zowel de destructieve krachten als het elegisch ondergaan van de agressie symboliseren. Het meest aangrijpend liggen de gevaren van de wereld samengebald in het gedicht Avond.

Een avond van olijven,

een hemel van citroen,

komt op een zee van groen

met zijn buik boven drijven.

Een zeug die op de zijde

grommend gevaarlijk ligt,

een buik vol kletsend licht,

tanden van woede blijde.

Ver tot de hellende aarde

onder den einder zinkt,

het vlammend rood behaarde

groot beest dat blinkt en zingt.

Wrede moeder met schuimen

lip over geel gebit,

ogen bliksemend wit,

loens van bronstige luimen.

buik, moederlijk daar hangen

uw tepels licht en melk,

zatheid van dronk voor elk.

Avond likt ons verlangen.

De dieren zijn niet alleen dragers van gevaren, ze zijn ook beladen met het verdriet dat al het onverlost levende terneerdrukt. Tussen mensen en dieren bestaat een geheimzinnig smartverbond. Hun klachten beantwoorden elkaar: ‘Als de visvrouwen schreeuwen, krijsen de meeuwen terug.’ Hun krijsen heeft de betekenis van een smartelijk zingen. In hun vlucht wiekt het beweeglijk heimwee en de innerlijke verscheurdheid van de menselijke ziel mee op:

Honderd vogels, mijn ziel uitgebroken,
vlerken van heimwee, krijsen luid,
schilfers op water, en ik, gedoken
in de oevers, kijk mijn ogen uit,

[p. 306]

 

ziende mijn ziel, versplinterd geweten

 

met bekken tegen elkander scherp

 

kijvende en stout de vleugels gesmeten

 

in wind die ze vouwt en openwerpt.

Ook het landschap heeft deel aan de erfzondige verontrusting. Water, lucht en land spannen samen om de kinderlijke argeloosheid van de ongewapende mens te belagen en te bedriegen. Wat blijkbaar onschuldig begint als ‘een wolk van sneeuw en zonlicht’, wordt door een geheimzinnige transmutatie, langs de weerglans van ‘versplinterde vensters’ en de betovering van ‘luchtkastelen’ tot ‘gebarsten ziel’. En de brede Portugese rivier, de Taag, wordt een aangrijpend beeld van een elegische droefheid om vergane grootheid. ‘Al wat geschapen is, klaagt.’

De verontruste mens zelf draagt benevens de doem van de erfzonde nog de last van zijn persoonlijke schuld. Het aanklagend geweten laat hem niet los. schuldbesef tast zijn vrijheid aan. De vreugde moet op de angst bevochten worden.

Ik ben ziek, ik word opgevreten
door een slepende kwaal in mij,
door mijn angsten, door mijn geweten,
nooit ben ik één sekonde vrij,

nooit kan ik eten, kan ik drinken,
nooit kan ik horen, kan ik zien,
of 't beest moet mijne vreugd verminken
tot ik mijn vreugde uit angst verdien.

O holle nacht, bodemloos gapen
waarin het dunst geruis weerhelmt,
dit monster kan geen drank doen slapen
en geen vergift dat het bedwelmt.

Het kwaad bederft het lichaam en jaagt de ziel vol vragen. Door ‘lust en zonde’ worden ziel en lichaam vijandige grootheden. De ziel als onverzadigbare en schuldbewuste heerseres is voor het lichaam een ‘ondragelijk gewicht’. Ze ontsteelt het kind in de mens elke rust zolang zij de zin van het leven niet weer aanschouwd heeft in een genezende droom (Visioen). Zolang de ziel als een dolk in het lijf steekt (blz. 53), maakt ze de opwaartse verlossingsbeweging onmogelijk.

De conflicten tussen de eisen van het leven en de onverzoenbare logica van de ethische bezinning zonderen het denkend individu af van de gemeenschap. In zijn geestelijke afzondering hoort de dichter de taal der anderen

[p. 307]

slechts ‘in een nevel’. Wanneer hij over de hem lawaaierig omringende mannen en vrouwen schrijft: ‘zij blaten, maar ik ben een mens’, moet dat niet geinterpreteerd als heidense verachting voor het vulgum plebs, maar wel als een vlucht in een bedreigd humaniteitsideaal. Hij spreekt te zeer vanuit de ontgoocheling en de teleurstelling om hier niet te bedoelen, dat hij precies in de doolhof van het leed aan een humaniteit deelachtig is geworden, die hem als dichter uit het gezelschapsleven bant. In de animaliserende beeldspraak waarmee hij de mensen die hij op zijn reis ontmoette, in zijn bundel hier en daar omhulde, kan men een sociale uitbreiding zien van de problemen die hem in zijn afzondering folteren.

Over het algemeen staat de vrouw veel dichter bij de natuur dan de man. ‘Gehoorzaam’ aan ‘de elementen en aan de maan’ treedt zij soms op als lokkende verleidster, als een betoverende Lorelei. Ze spiegelt de man heimelijk voor dat er geen ander heil is dan het vergeten. En in de gestalte van het eeuwig moederlijke schijnt ze de naar geborgenheid hunkerende man een voorlopige uitkomst te bieden. Doch na elke wensdroom breekt de zekerheid door, dat de hoop op ‘een zalig ontwaken’, al is het dan ‘in pijn’, door zuiver menselijke inspanningen nooit kan vervuld worden. Het gekwelde kind dat in ieder mens schuilgaat en dat nog liever zou bezwijken dan verder te strijden tegen monsters waarvan het de naam niet kent, beseft hoe utopisch uit eigen kracht ondernomen bevrijdingspogingen zijn.

De enig mogelijke bevrijding, is de bevrijding door genade. De gedichten die de werking van de genade pogen te openbaren, zijn van schroomvolle eenvoud. Vers na vers beantwoorden ze de opgeroepen tegenstellingen. Van Herreweghen zet zich niet aan een dithyrambische beschrijving van Gods heilsplan. Rationele objectivering van geloofsinhouden is hem vreemd. Niemand kan hem dat verwijten. Integendeel, precies doordat hij de afgronden van aardse verlorenheid zo beklemmend doorhelderd heeft vanuit een strikt dichterlijke visie, hebben de eerder schaarse gedichten die de genadetoestand bezingen, in hun broze soberheid zo'n aangrijpende onthullingskracht. De dichter moet niet beschrijven, hij moet ontsluieren. Zijn taak ligt niet in rijkelijke amplificatie maar in wezenserkenning, in beknopte, intuïtieve duiding. De lengte van een gedicht en de grootte van een cyclus in een bundel mogen niet bepaald worden door een thematische voorkeur, zij moeten zich in hun harmonische groei aanpassen aan de densiteit der psychologische spanningsmomenten. Al wie enigszins vertrouwd is met de dichterlijke persoonlijkheid van Hubert Van Herreweghen, zal het normaal vinden dat het ‘unvollendete’, de onrustgevoelens en de kwellingen meer plaats moeten innemen dan het vredevolle, het vervulde, de geluksmomenten. Het is verheugend te noemen dat hij zo juist heeft aangevoeld hoe hij deze bundel in overeenkomst met zijn temperament en aanleg kon samenstellen. Het verraadt een groot lyrisch concentratievermogen en een intuïtieve ordeningskracht.

Na wat we over de inhoud van Gedichten II schreven, zal het de lezer wel niet verwonderen, dat we in de ondertitel Brieven uit Portugal eerder een

[p. 308]

anecdotische verwijzing menen te mogen zien. De gedichten zijn niet geschikt in functie van een relaas. Ze zijn geen reisbrieven in de gewone zin van het woord. Hun toeristische mededelingswaarde is gering. Terwijl een extravert dichter zich gemakkelijk laat verleiden tot het onmiddellijk weergeven van wisselende ervaringsindrukken, is de introverte H. Van Herreweghen er op uit de subjectieve weerslag van ontmoetingen met dingen en dieren te volgen in zijn reflectief verwerkte geestelijke symboolwaarde. Zijn aandacht voor de metafysische bestemming van de mens is overigens sterker dan de zielkundige analyse van zijn persoonlijk avontuur. Geboeid door het lot van de ‘homo viator’ ziet hij zijn persoonlijke nood ingeschakeld in een algemeen menselijke situatie. Vooral zijn beeldspraak krijgt hierdoor een speciaal karakter. Deze ontleent haar krachtige schoonheid aan de in menige variatie herhaalde verbinding tussen individuele beklemming en veralgemenende overdracht. Het beeldend vermogen wordt in beweging gebracht door de botsing van persoonlijke conflicten en innerlijk aanschouwde levenswaarden. Wat het verliest aan veelzijdigheid, omdat het de associaties en waarneming niet onmiddellijk doorgeeft of registreert, wint het aan intensiteit. Archetypen zoals de moeder, de vogel, de vis, de draak, de zee en het kind worden overeenkomstig het confrontatiebeginsel in de poëtische belijdenis ingeschakeld. Ze ondergaan lichte wijzigingen, vinden een ander woordklimaat, evolueren en groeien mee en verwerven daardoor een persoonlijke onthullingskracht. Dit gaat zo ver dat zelfs de beweging van het beeld psychische betekenis krijgt. Waar de beeldbeweging naar omlaag evolueert (cfr. Meeuwen), primeert dan de aardgebondenheid. Waar ze stijgt overheerst meestal het bevrijdingsgevoel. Door aanpassing, beweging, extensie en herhaling is het beeldmateriaal dynamisch geïntegreerd in de beleden geestelijke spanningen en tegenstellingen.

Eerder nog dan aan zijn beeldend vermogen is Van Herreweghen te herkennen aan het eigen ritme dat hij zijn gedichten meegeeft. Naar eentonigheid zwemende regelmaat schijunt hij hartgrondig te verafschuwen. Hij onderbreekt het metrum, schakelt over naar een vrijer ritmisch patroon, zingt dan plots rustiger, vindt een heviger beweging in het heffingsvers, stuwt de woordenstroom krachtig op en laat hem vervolgens weer uitdeinen. En dit steeds met de bedoeling de wisselende stemming zo getrouw mogelijk te volgen. Misschien schuilt hierin meteen een gevaar. In enkele gevallen treedt de aanpassingstendens te sterk op de voorgrond, wordt ze tot een mechanisme. Doch meestal blijft ze haar vitale functie trouw en overal verraadt ze ontegensprekelijk de bezorgdheid om elke vorm van verstarring te weren.

Deze bezorgdheid is bovendien te onderkennen in de afwisseling van grillige zinsbehandeling (raccourci's, ongewone zinsverbindingen, onverwachte inversies en elliptische sprongen) en eerder regulerende zinsbouw. En tenslotte vindt men ze ook terug in de antithetische woordkeuze. Een gedicht zoals Kerken I laat hieromtrent niet de minste twijfel bestaan. Wij cursiveren de woorden waar het om gaat:

[p. 309]

 

Zwarte vrouwen als zwarte kraaien

 

vlerken de koele kerken in;

 

buiten de middag aan het laaien,

 

hier kil en weldoend nachtbegin.

 

 

 

Zij fladderen even en vallen

 

dan verblind op plaveien neer;

 

in de majestatische hallen

 

klinkt gemurmel op tot den Heer:

 

 

 

God, wees genadig, niet rechtvaardig,

 

meet ons niet met onze eigen maat,

 

niemand is uw genade waardig,

 

maar Gij kent den menselijken staat.

Niet altijd zijn de tegenstellingen zo sterk benadrukt. In het algemeen worden ze vlugger afgelost door nevengeschikte woordenreeksen, verhelderende synoniemen en subtiele verschuivingen.

Al deze stijlelementen hebben een meer dan louter decoratieve waarde. Ze gehoorzamen aan een innerlijke aandrang. Ze zijn het intuïtief doorvoelde en toch bewust beheerste organisme waardoor angstige zwaarte en spiritualistische veerkracht tot een zinrijk en louterend poëtisch leven verhevigd werden.

Het jongste werk van Hubert Van Herreweghen betekent een belangrijke aanwinst voor de traditionele poëzie in Vlaanderen. Het bewijst hoeveel mogelijkheden nog verscholen liggen in de overgeleverde verskunst. Het toont echter ook aan dat de dichter die de ‘vrije gebondenheid’ verkiest, aan hoge eisen moet beantwoorden. Hij moet een complex geestelijk leven kunnen binden aan een persoonlijke verhouding tot het woord. Hij moet zijn creatieve aanleg kunnen ordenen zonder de spontane gevoelsopwellingen te schaden. Gedichten II is een belangrijk dichtwerk en tevens de bekroning van een merkwaardige dichterlijke groei. Daar de toekenning van de staatsprijs voor poëzie meer en meer een vriendendienst wordt, was het haast te voorzien dat de fundamentele ernst en de uitzonderlijke vormkwaliteiten van deze poëzie zouden moeten wijken voor de clowneske, niet talentloze doch evenmin benijdenswaardige capriolen van de heer Burssens.