Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 310]

Kroniek
Proza van Ward Ruyslinck
door Lieve Scheer

Ward Ruyslinck: Wierook en Tranen, (Uitg. Manteau).

Een negenjarig knaapje, Waldo, vertelt ons in negen zeer evenwichtige hoofdstukjes van elk drie scherp-getekende tafereeltjes - in hoofdstukken zeven en acht slechts twee - zijn belevenissen van de eerste oorlogsdagen. Op zijn vlucht met zijn ouders brengt hij een eerste, opgeschrikte nacht door te Poperinge. 's Anderendaags worden de vluchtelingen tegen de Franse grens door Duitse vliegtuigen verrast. Zijn ouders komen om. Met een legercolonne gaat Waldo verder naar de kust. Op een pleisterplaats ontmoet hij Vera, een veertienjarig meisje uit zijn buurt, met wie hij de tocht te voet verder zet. Wanneer ze door Duitse tanks ingehaald worden, besluiten ze terug naar Antwerpen te gaan. Een groepje Duitse motoristen ontdekt beide kinderen, terwijl ze eventjes aan de Leie uitrusten. Ze stellen voor hen mee te laten rijden naar Antwerpen. In een bosje worden zij echter dronken gemaakt. Als Waldo ontwaakt ontdekt hij Vera doodziek: verkracht. Een ambulancewagen voert haar weg. In 't Bijloke-hospitaal vindt hij haar dood terug.

Dit is de opeenvolging van gebeurtenissen zoals ze zich voor het kwetsbare knaapje afspelen. De oorlog grijpt hier in het volle leven. Hij brengt voor de kleine Waldo een verwoesting die niet te begrijpen valt. De angst, het lijden en de dood ontnemen in een paar dagen en veel te vroeg zijn kinderlijke argeloosheid. De problemen die zich aan dit jongetje brutaal opdringen, zijn de problemen van de volwassene. Zygmunt Sablinski, de jongste held van Van Hoogenbemt, wreekte het onrecht dat hem door een paar mensen werd aangedaan, door een rancune tegenover heel de beschaving. Waldo staat echter te open om verbittering te dragen. Kan het knaapje het de Duitse ‘tankduivels’ van hoofdstuk vijf, die hij als gewone, zelfs vriendelijke en vermoeide mensen ontdekt, verwijten dat ze na een poosje rust weer verder moesten om mensen te vernietigen, ‘mensen en huizen en al wat hun weerstond’? Denkt hij later zelfs niet met dankbare ontroering terug aan een van de vier motoristen, ‘de stille en zachtmoedige Hein’, die niet meedeed aan de stoeierij van zijn makkers?

Het probleem van het lijden wordt aldus, gelijk voor die andere Waldo uit Walschaps eersteling, het probleem van God. Waldo verschijnt ons in het begin als een gevoelig knaapje, in zijn kinderlijke argeloosheid beveiligd door

[p. 311]

de warme liefde van zijn ouders en het vertrouwen in God. Naarmate het leed begint te drukken, groeit er een breuk in dit kinderzieltje. Nog spreekt alles hem van God. De hoge fabrieksschoorstenen zijn voor hem orgelpijpen (pp. 35, 40, 48) het bos waar de Duitsers Vera naartoe brengen, is een ‘diepe schemerig-groene kapel’; maar diep onder deze spontane, alles-doordringende religiositeit groeit het konflikt. Een eerste eis van overgave in bevrijdend gebed kan Waldo niet beantwoorden: ‘de oorlog en de vlucht en de vermoeienis, alles drukte zwaar op me en maakte me treurig en bang’ (48). Een weinig verder stelt zich het probleem: ‘waarom Ons Heer, die immers alles kon, zijn ma en pa niet het leven gelaten had?’ Vera's dood zal hem voorgoed alle geloof in het leven ontnemen ... of toch niet: iets houdt hem op de rand van de afgrond tegen. Is het de diepe, eerlijke goedheid van de ziekenzuster of ‘het vredige en veelstemmige gezang uit de kapel, waar de zusters bijeengekomen waren om Vera dood te zingen’ (123), of wellicht zijn eigen, diep heimwee naar God? Wel weegt het verdriet nog te zwaar opdat Waldo zich, zoals vroeger, geborgen zou kunnen voelen in God. God is voor hem de verre, de onbereikbare. De woorden van troost en het groot vertrouwen van de zuster-verpleegster zijn hem vreemd, maar in een poging om zijn zondige gedachten van opstandigheid te verdrijven, vouwt hij zijn handen en ademt diep, opdat de geur van wierook, de adem van God, in zijn ziel de duivel zou verjagen.

Het probleem van God is voor de jonge Waldo niet metafysisch abstract, het is het probleem van het leven. Onbewust groeit in hem, samen met die vraag naar God een totaal-verschillende levenshouding. Zijn rijpen van kinderlijk-spontaan vertrouwen, over het aanvaarden van 't schone en 't lelijke naast elkaar, naar de ultieme probleemstelling van 't lijden, laat Ruyslinck aanvoelen in tientallen, voor Waldo zelf onbewuste, kleine feitjes. In de eerste vijf hoofdstukken voelt hij zich als kind veilig geborgen in een zich over hem neerbuigende wereld. Overal ontmoet Waldo warmte en vriendschap (zijn ouders, de verpleegster, het bocheltje (36), de boerin (48), de tankduivels...). De gevoelvolle humor, de blije natuurbeleving en het typisch Vlaams zingenot onderlijnen en bevestigen deze onbewust vertrouwvolle, positieve levensinstelling. Vanaf het 6e hoofdstuk verandert de levensvisie. In oom Andreas, de stationschef, de Duitsers, Juul en zijn makkers, de voddenraper en ook de zuster-verpleegster ontmoet hij niet meer die neerbuigende warmte die men heeft voor een kind. Waarschijnlijk is het alleen hij die de wereld anders ontdekt. Hij is ‘bedachtzaam, achterdochtig en waakzaam’ geworden. De sfeer is gedrukt. De beelden zijn donker. Waldo voelt de dingen geladen met een verborgen gevaar. Hij zal zich nooit meer helemaal ‘thuis’ voelen op de wereld. Toch negeert hij 't leven niet. Zijn poging tot humor in zijn diepste mizerie en tot onvoorwaardelijke overgave aan de ongekende God zijn de zuiverende katharsis, die ook de lezer ontroeren en hem stemmen tot opener aanvaarding van het, zij het niet problemenloos voorgestelde, leven.

Wat bij de ontleding van deze tocht uit het kinderparadijs naar het leven

[p. 312]

dadelijk opvalt is de oprecht beleving. Waldo's innerlijk wordt ons van binnen uit opgetekend. De harmonische samenklank van inhoud, sfeerschepping en beeld getuigen ervoor dat de schrijver eerlijk en diep aangegrepen werd door de problematiek waarmee hij zijn Waldo-figuur belast.

Doch, hoe oprecht dit boek en zijn probleemstelling ook zij, toch kan men zich de vraag stellen of zij waarschijnlijk zijn. Het boek verraadt op veel plaatsen een uitstekend begrip voor de kinderziel, voor de manier waarop het kind zich in de wereld inleeft en zelfs voor de schok die een kind plots rijp kan maken. Onzes inziens ligt echter een psychologische fout in het feit dat Waldo zélf ons zijn ‘inferno’ verhaalt en beschrijft. Hoe oud is hij op het ogenblik dat hij dit schrijft? Dat hij als volwassene zou spreken, al terugblikkend over zijn jeugd is onverenigbaar met de hele sfeer en de bedoeling van het boek. De verhaler schijnt integendeel mee te evolueren. Af en toe, vooral in het begin, doet de schrijver zelfs een opvallende poging om de verhaler in kinderstijl te laten spreken. Is die fijne ontleding van Waldo door zichzelf, zulke scherpe zelfreflexie waarschijnlijk? Meer nog, kan een kind van negen jaar zulke goedsluitende autobiografie schrijven van 126 bladzijden? Ook de observatie van de buitenwereld en de algemene levenswijsheid zijn onnatuurlijk op die leeftijd (b.v. p. 19, 20, 22, 24, 29 enz.). Wij herinneren ons dat de schrijver dezelfde fout maakte in ‘De Ontaarde Slapers’. Hier is de fout echter meer doorgedreven en dus storender.

De vormgeving is minder streng en minder meesterlijk dan in het vorig werk van Ruyslinck. Wel is de bouw uiterst afgewogen. Het verhaal van de vlucht schrijdt regelmatig voort over vier hoofdstukjes van drie schuifjes naar het wiskundig middelpunt: in het vijfde hoofdstuk worden de kinderen door de tanks ingehaald. Na een moment van weifeling zet de actie opnieuw in, uiterlijk van richting veranderd: Waldo en Vera gaan terug naar huis. Dit vindt zijn beslag in eveneens vier hoofdstukjes van elk twee of drie tafereeltjes. Het verhaal gaat bij Ruyslinck, zoals in zijn vorig werk, rechtlijnig, vlot en in gelijkmatig tempo. Toch schijnt het ons dat het verhaal zich minder streng afwikkelt. In zijn ‘Ontaarde Slapers’ was de uiterlijke regelmaat de werkelijke polsslag van het inwendig verhaal. Hier schijnt de bouw een zuiver uiterlijke schematisering, een middel soms om aan het woord te blijven. Ondanks de directe verhaaltechniek, verworvenheid van de film, en die samenhangt met de moderne tendens om zich te beperken tot de verhaalstof, is veel in dit werkje niet noodzakelijk genoeg. We denken bij voorbeeld aan het tafereeltje met de straatjongens in het zesde hoofdstuk. Dit is een tafereeltje, dat eigenlijk niet door overtolligheid opvalt omdat heel de roman tenslotte veel niet onverbiddelijk noodzakelijke tafereeltjes insluit. De spanning wordt hierdoor minder intens. Toch mogen we zeggen dat Ruyslinck soms - we denken vooral aan het begin - zeer vlot slaagt in het scheppen van spanning en, door de kunst der voorbereiding, zijn lezers de moeilijke gebeurtenis van de dood van Waldo's beide ouders weet te doen aanvaarden.

[p. 313]

We waarderen ook de totaliteit van zijn opene levenshouding, die zich in tientallen kleine details laat voelen. Ruyslincks waarneming is fijn, zijn beeld verrassend en levendig en dikwijls poëtisch. Zijn taal is juist. Het geheel van zijn stijl treft door raakheid en gevoeligheid. De humor brengt een speels positieve noot. Zijn scherpe blik en zijn poëtisch instinct voor sfeerschepping kunnen het juiste detail kiezen dat alles zegt. Toch scheen dit alles ons in zijn vorig werk feillozer. Als geheel was dit rijper, volgroeider, zuiverder. Een totaal geobjectiveerd gegeven vond daar door strenge beheersing een perfecte vorm. Het gegeven van Waldo vraagt door zijn diepere problematiek uiteraard grotere rijpheid. Wij menen uit de ontleding van dit werk te hebben kunnen vaststellen dat Ruyslinck te zeer aangegrepen was door het probleem zelf van Waldo om het probleem in Waldo zuiver te kunnen objectiveren. Gebrek aan diep-gave eenheid.

Wij wachten benieuwd of in een volgend werk misschien een stof met de aangrijpende diepte die in kiem in Wierook en Tranen aanwezig is, de perfecte gaafheid van zijn eersteling zal vinden.