Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 439]

Vlaams proza
Het tweede spel van Bernard Kemp
door Marcel Janssens

Na ‘Het laatste Spel’ (1957) schrijft Bernard Kemp andermaal een psychologische roman: ‘De Dioskuren’ (Leuven: De Clauwaert 1959, 228 p.). Men merkte al aan zijn eersteling dat de auteur er een speciale romanvorm wenst op na te houden en dat hij als romancier zeer ernstige bedoelingen op het oog heeft. De ondertitel van het eerste boek, ‘Pentamerone’, en de titel van het tweede wijzen er daarenboven van meet af op, dat de auteur zijn werk met een zekere ‘literaire’ pretentie wil aandienen. Na de lektuur van ‘De Dioskuren’ vraagt men zich af, of deze twee kenmerken - zijn problemenernst en zijn hang naar de ‘literaire’ aspekten van zijn kunst - bij B. Kemp niet een manier aan het worden zijn. De vraag rijst, of hier niet het eigenste kenmerk van de roman - een verhaal of intrige - aan symbolische diepgang en aan een intelligent spel met de vorm opgeofferd wordt.

De Dioskuren zijn de tweelingbroers Robert en Herman van Aerde. Robert, een weemoedig kunstschilder, die zich tot grootse dingen geroepen voelde, is acht jaar overleden, wanneer het verhaal op ‘de eerste avond’ begint in het bureau van Herman, die een welstellend ekonomist geworden is. Herman herinnert zich, dat zijn broer hem vóór zijn dood een schrift en een schilderij, een portret van zijn enige zoon Marc, toevertrouwde met de opdracht ze aan Marc op zijn achttiende verjaardag over te maken. Nog acht dagen gaan deze verjaardag vooraf en na de lektuur van het schrift, dat hij nu voor het eerst doorneemt, zet ook Herman zich aan het schrijven. Afwisselend onder de hoofdletters R en H komt de tweeling nu aan het woord. De inhoud van het schrift, dat Roberts levensverhaal bevat, wordt brokswijze afgedrukt, vijfmaal onderbroken door Hermans kommentaar en eigen herinneringen. Er volgt nog een Postcriptum, een zonderling verhaal van een oude kollegeleraar, dat de verhouding tussen de broers - de kern van dit boek - allegorisch belicht. Op de ‘zevende avond’ tenslotte vinden wij Herman terug in zijn bureau, wachtend op Marc die hun beider geschriften in de loop van de dag las.

De drijfveren die er Robert toe aanzetten zijn levensverhaal te boek te stellen voor zijn zoon Marc, zijn van hoofdbelang voor de betekenis van deze roman.

[p. 440]

Dit schrift wil wel ‘geen rekwisitoor’ zijn tegen Herman, zegt hij, maar toch zal hij ertoe verplicht zijn ‘harde dingen’ te zeggen, want hij wil zijn ‘versie’ over de gebeurtenissen in hun leven stellen tegenover diegene die Marc zeker in het huis van zijn oom vernemen zal. Men verwacht dus een levensverhaal met een bepaalde bedoeling en van uit een bepaalde hoek. Robert voorvoelde immers dat zijn zoon aan de ongunstige interpretatie van zijn broer zou overgeleverd zijn. Dit opzet lijkt interessant: een vader vecht voor zijn voortbestaan in zijn zoon. De lezer zoekt dus naar een oppositie tussen de broers, naar een twistpunt, naar een verschil in hun visie. Maar men stelt vast, met de schrijver, dat dit slechts ‘twee gesynchroniseerde monologen’ zijn (182), of nog: een ‘dossier’ en geen verhaal (180, 227). De twee levensverhalen, die uiteraard zeer verstrengeld zijn, worden gelijklopend afgehandeld. Soms levert H een vluchtig kommentaar op het voorafgaand relaas van R, maar zijn nota's brengen op de eerste plaats nogmaals hetzelfde verhaal, met daarbij enkele gebeurtenissen die R onvermeld liet. Af en toe spreken beide Marc als ingebeeld toehoorder aan, maar zelden verkrijgt hun eerder beschouwende dan vertellende toon enige aandrang of heftigheid. Het hele boek door praten zij in de grond nààst mekaar weg. Bij het einde van zijn verhaal stelt Herman trouwens vast, dat hij niet bij machte geweest is het verhoopte kommentaar bij het geschrift van zijn broer te schrijven, maar dat hij in de grond voortdurend met zichzelf bezig geweest is en bijgevolg van zijn oorspronkelijk plan afdwaalde. De aangekondigde ‘versie’ blijft dus niet, de ‘harde dingen’ verbleken, de spanning in dit verhaal is bijgevolg gering.

De onderbreking en de spreiding van het verhaal over de letters R en H lijkt mij in dit boek in te hoge mate tot vernuftig procédé geworden, omdat, zoals uit de inhoud blijkt, deze versnippering niet door een innerlijk motief bepaald wordt. Deze verkaveling van het gebeuren is veeleer een virtuoos en maniëristisch spel van de auteur. Men kon deze konstruktie aanvaard hebben, indien er werkelijk van een woord en wederwoord, van een ontmoeting tussen beide protagonisten sprake geweest was; indien, bij voorbeeld, Robert zich ertoe beperkt had, aan zijn zoon te verklaren, waarom hij, de weke dromer, precies schilder wilde worden en zich aldus verwijderde van zijn broer, de sterke, wiens sukses hem een vernedering werd; of indien hij zijn zoon in de motieven van zijn kollaboratie met de bezetter had ingewijd; of indien hij zijn verhouding tot zijn vrouw Louiza had geanalyseerd. Vooral dit laatste punt bleek een onderwerp, waarover de tweelingbroers een eigen ‘versie’ konden naar voor brengen, vermits enerzijds Robert voortdurend tegenover haar schuld gevoelde, omdat hij haar niet kon gelukkig maken en anderzijds ook Herman haar vanaf zijn kinderjaren met een ‘aparte genegenheid’ bejegende.

Men voelt dat deze drie punten het nauwst de psychologische spanningen tussen de Dioskuren omlijnen. Hier lagen kernen van spanning en van kontroversie verdoken, vooral omdat Marc deze zaken te lezen krijgt op een ogenblik dat hij begint te begrijpen. Kemp schreef echter twee parallele

[p. 441]

levensverhalen en schoot, zoals Herman zegt, aan zijn opzet voorbij. Vele zaken worden verteld die voor Marc helemaal geen belang hebben, omdat zij hem niet wijzer maken waar het de psyche van zijn vader en zijn oom betreft. Een gemis aan selektie is m.i. een hoofdkenmerk van de techniek der ‘Dioskuren’. Daarentegen wordt een belangrijke figuur als Louiza ietwat in de schaduw gelaten.

De versnippering van het op zichzelf al magere gegeven komt tenslotte voor als een vernuftig, m.i. geforceerd bedenksel eerder dan als een verantwoord kompositorisch beginsel. Men kan dit hele opzet niet beter karakteriseren dan met Hermans woorden: ‘Onze alternerende nota's kunnen misschien wel de indruk wekken van een dialoog, maar het blijft slechts een schema’ (96).

B. Kemp neemt er blijkbaar geen genoegen mee eenvoudig een verhaal te vertellen om het verhaal. Hem is het om symbolische interpretatie van de menselijke verhoudingen te doen. Een gemis aan intrige verschuilt hij, zoals gezegd, achter een virtuoos getimmerde estetische vormgeving en ook achter een stel symbolische aanknopingspunten. De problematiek die hij bij het schrijven van dit boek blijkbaar op het oog had, kan aldus omschreven worden: hoe kunnen tweelingsboers één zijn, wanneer het leven hen uit elkaar brengt? Misschien komt daarbij nog dit algemener spanningsmotief: kan het eenzaamheidsbesef, wortelend in het bewustzijn van een slechts fragmentair en onvolkomen mens-zijn, overkoepeld worden in een hogere, volmaakte eenheid onder de mensen? Om de spanningsverhouding tussen de broers te illustreren worden enkele verhalen tussengeschoven, die de levensverhalen in de door B. Kemp beoogde zone der problematiek moeten overplanten. Het verhaal van de leke-broeder (63-67), het mythologisch verhaal van Castor en Pollux (98-100), een krantenartikel over een tweeling (180-181), het sprookje van de houthakker (187-190) en het hoger vermelde Postcriptum, waarin nog eens twee verhaaltjes over een tweeling opgedist worden, zijn telkens uitbeeldingen van het kerngegeven in dit boek: hoe, d.i. op welk niveau kan de hunkering van de ene mens naar de volmaaktheid van de andere tot rust gebracht worden? Inzonderheid in Robert, de mislukkeling vol idealisme, is dit ‘irrequetum’ geslaagd getekend.

Toch ontdoet men zich niet van de indruk, dat de verschillende literaire patronen - Ezau en Jacob, Castor en Pollux, Kain en Abel, Dante - er nogal nadrukkelijk bijgebracht worden. Daarnaast wenst men ook enig voorbehoud te maken omtrent het laatste en diepste verlangen naar twee-eenheid, dat B. Kemp zijn hoofdfiguren voorspiegelt. Men aanvaardt zeker, dat een psychologische spanning kan intreden tussen twee mensen, die van kindsbeen af aan elkaar gekneed waren en tot op een bepaalde ouderdom perfekt gelijke tred hidden, lichamelijk, intellektueel en psychisch. Psychologisch moet dan een breuk optreden, samen met het bewustzijn niet meer te zijn zoals de andere. De doorbraak van het individualiteitsbesef in de adolescenten en de volwassen broers heeft B. Kemp subtiel getekend: gezien hun levens zo uit elkaar liepen - enerzijds de schroomvolle vlucht in de droom, anderzijds de dadenrijke

[p. 442]

realiteit -, werden de tweelingbroers juist omwille van hun individualiteit door een gemis gekweld, nl. de onmacht niet de volmaaktheid en de rijkdom van de andere te kunnen bezitten. Dit zeer menselijk motief te hebben uitgebeeld is een verdienste van dit boek.

Maar daarnaast verlegt de auteur zijn belangstelling en daarmee ook het kernpunt van de spanningsverhouding naar een ander niveau, waar deze spanning m.i. veel van haar inhoud verliest. Met de hogere twee-eenheid, waarnaar zijn hoofdfiguren hunkeren, bedoelt B. Kemp een soort bovenaardse versmelting, waarin de individuen elkaar wederzijds zouden aanvullen en vervolmaken, maar daarbij ophouden individuen te zijn. Dit haast mystiek verlangen illustreert ook het belangrijke slotverhaal van de kollegeleraar, dat nog eens het hoofdprobleem in een verhaal omzet en waarvan Herman getuigt: ‘Misschien is het niets anders dan het relaas van het leven dat wij hadden kunnen en moeten leiden’ (220). Ook in de geest van de schrijver wordt de roman door dit verhaal ‘afgerond, voltooid, verhelderd’ (222).

De laatste zin van deze roman blijft dus in een soort metaphysisch-mythisch waas gesluierd. Ik zou eenvoudig de vraag willen stellen, of de roman op dit laatste niveau niet aan natuurlijkheid inboet, of dit laatste verlangen naar boven-menselijke twee-eenheid wel leefbaar is?

Niettemin blijft dit boek een handig en intelligent werkstuk met standing en literaire allure. B. Kemp maakt het zich beslist niet gemakkelijk, maar men zou wensen, dat hij zijn intellektualisme zou temperen, zijn filosofische mijmeringen en essay-achtige randbemerkingen bij zijn verhaal zou inkorten of weglaten. En vermits hij het toch bij de ‘problematiek’ houdt, zou men hem vragen, dat hij ze in een intrige zou gestalte geven, liever dan ze - ik zou haast zeggen - in een schijnverhaal intelligent te vermommen. Wellicht is hij zichzelf wel bewust van het gevaar, dat dit virtuoze spel met de mogelijkheden van de roman inhoudt.