Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 443]

Epiek en heldendom bij Carlier
door Lieve Scheer

L.B. Carlier: Action Station-Go. - Uitg. De Sikkel - Wereldbibliotheek.

De oorlog schijnt in onze verhalende kunst een voorname rol te spelen als toetssteen, waaraan telkens een nieuw aspect van mens-zijn wordt getest en beproefd. Bij Carlier is dit aspect: kracht en heldhaftige volharding.

Zijn held, Marc van Dijck, 21 jaar, wordt samen met zijn scheepsmakkers bij het begin van de oorlog te Oran vastgehouden. Getienen wagen zij, ieder om zijn redenen, de gevaarlijke vlucht. Verscheidene dagen volgen wij hun primitief gevecht met de natuurelementen. Dorst, uitputting en ontmoediging worden hun deel. Op het laatste ogenblik dreigt het verschijnen van een kustwacht alles te doen mislukken, maar met zeven bereiken ze tenslotte de vrijheid die ze zochten. Bij verschillende ondernemingen op zee zoekt Marc daarna zich verdienstelijk te maken in de strijd tegen Duitsland. Het voldoet hem echter niet. Moet hij zich niet veel actiever, ja totaal, inzetten voor de bevrijding van zijn land? In de Paratroopschool krijgt hij een harde opleiding om als marconist gedropt te worden in zijn vaderland. Gedurende deze voorbereidende proeftijd en vooral gedurende de eerste dagen na zijn dropping groeit in hem steeds steviger het verbeten geloof in het heilige werk dat hij kan en moet verrichten voor zijn verdrukte volk. In het vierde en laatste hoofdstuk zien we dan hoe hij de spionageverbinding met Londen acht maand lang volhoudt ondanks contraspionage, wagens met goniometers, insluiting. Marc houdt koelbloedig, nuchter stand... tot een toeval hem tenslotte noodlottig wordt. De laatste beelden laten ons Marc zien, maanden later, stervend in een trein die de krijgsgevangenen wegvoert uit de landen die door de bezetter ontruimd worden.

Wat Carlier ons in dit boek biedt is naakte, ruwe, harde actie, die ons in flitsen voorbijtrekt als een film. De roman heeft op sommige ogenblikken de adembenemende spanning van een goedgebouwde thriller. We denken vooral aan de dropping en meer nog aan de nachtelijke omsingeling van p. 136 tot p. 173. Ook de ontmoeting met de tegenspion Captain Willie is een spannend moment.

In dit boek staat alles in dienst van de actie. Uitvoerige beschrijvingen vinden wij niet, slechts hier en daar korte aanduidingen voorzover ze noodzakelijk zijn. Juist zoals in de goede film weet Carlier daarentegen soms als slotakkoord

[p. 444]

de suggestiviteit van een enkel detail uit te buiten. Zijn korte, snelle zegging krijgt daar de kracht van een close-up. Een paar van zulke mooie, schaarse rustpunten treffen wij op p. 139, 194, 198. Toch staat ook hier het detail er niet enkel om zichzelf. Langs het detail suggereert Carlier een inwendig of uitwendig actieverloop.

De mensen die optreden zijn daadmensen. Zij mijmeren of piekeren niet, zij blijven niet verwijlen bij gevoelens en herinneringen. Zij weten zich steeds verantwoordelijk en grijpen onmiddellijk in naar de behoefte van de steeds veranderende situatie. Zij spelen vlot en zonder haperen met snelle tegenwoordigheid van geest hun actieve rol. Zij spreken ook niet méér met elkaar dan om het allernoodzakelijkste te zeggen. De roman is eigenlijk een aaneenschakeling van korte gesprekken die knooppunten zijn in de ontwikkeling der actie. Slechts twee-, driemaal houden de spelers in non-actieve toestand een gesprek om de tijd te verdrijven. Maar deze gesprekken zijn dan zo volgepropt met voor de lezer nog ongekende gegevens dat de actie ook daar geen stilstand schijnt te kennen.

Carlier heeft zich daarbij onthouden van alle gezochte stylering. Hij wil de actie naakt en reëel, het gesprek als vlugge uitwisseling van woord en wederwoord. De spelers begrijpen elkaar met één woord, met één gebaar. Waarom zou Carlier het reële, boeiende gesprek dat hij zijn mensen in volle actie hoort voeren, in een fraaie, verdoezelende vorm alle kracht ontnemen? Waarom het snelle, springende woord krachtloos en onwerkelijk maken door het te dompelen in het trage ritme van een volzin? Geen mooischrijverij, geen volzinnen, geen zinnen zelfs als 't niet absoluut noodzakelijk is. Waarom de gedachte dwingen tot de trage pas van het overwogen woord? Het denken en spreken van zijn mensen gebeurt niet in zinnen, maar in flitsen, in halfvormgeworden woordgroepen. Zo wordt de stijl van Carlier de stenografie van het snelle menselijk denken en van het spontane gesprek. Hij is hoekig, beheerst, mannelijk. Dit vergt een voortdurende aandacht vanwege de lezer en werkt in 't begin wel vermoeiend, maar na de eerste kennismaking leert men de eigen charme van deze tot op de vezel blootgemaakte telegramstijl waarderen: het nerveuze, schokkende ritme van een thriller of van goede jazz.

Toch is deze roman meer dan een spannende spionagehistorie. Aan de grond van het boek ligt een gedachte van morele integriteit, zuivere goedheid, jeugdig-gave edelmoedigheid, gedachte die wij ook vonden in Duribreux' oorlogsboek ‘De zure druiven’. Deze grondgedachte geeft Carlier, zoals Duribreux, vooral gestalte in het karakter van de hoofdpersoon. Marc Van Dijck is de man die zich geheel bewust en volledig inzet voor de zaak in dewelke hij gelooft: ‘een betere wereld’. Het bewustzijn is zijn voornaamste kenmerk. Het grootste deel van het boek is het snelschrift van Marcs denken. Dit denken is niet dromend, mijmerend of filosoferend, maar actief-scheppend, steeds bezig met het bepalen van de actuele verhouding van het ik tot de buitenwereld. Daar ligt de grond van het rijpe evenwicht in Marc tussen zelfbewustzijn en openheid. Hij staat open voor de mensen rond zich. Hij kent

[p. 445]

hun problemen en voelt zich verantwoordelijk voor hen: een leiderstemperament, omdat hij zichzelf voortdurend in handen heeft. Toch is hij niet opdringerig. Hij eerbiedigt de opvattingen der anderen en begrijpt hun zwakheden. Zijn verhouding tot de mensen met wie 't leven hem samenbrengt, is niet uitbundig en joviaal en toch ook niet gevoelloos. Zij wordt bepaald door een diepe, beheerste, welbewuste drang naar begrip en goed-zijn voor ieder. Hij houdt werkelijk van de mensen die hij intiemer kent (denk aan de Hollandse leerling, de familie Verbiest...), maar steeds kan hij kalm zijn plicht afwegen, en als het moet de daad voor het algemeen welzijn stellen boven de spontane gevoelsreactie.

Dezelfde evenwichtige rijpheid bepaalt zijn houding tot al de rest: zichzelf, het leven, de materiële omgeving. Zoals aan anderen kan hij ook aan zichzelf veel zwakheid vergeven. Hij is niet gelovig en toch ook niet nihilistisch. Alle metafysiek wordt wilskrachtig opzij gezet, omdat hij meent dat zulk denken onvruchtbaar is en de actie doodt. Hij draagt geen scrupules om het leven ook materieel te nemen als het zich biedt en toch vinden wij in datzelfde karakter zulk mooi respect voor het meisje Martha en onaantastbaarheid tegenover de speelse Fanny. Hij weet steeds waar en wanneer hij zich moet beheersen en wanneer hij zich mag toegeven.

Op 't einde van het boek ontdekken we een laatste aspect van zijn veelzijdige openheid voor 't volle leven. Marc blijkt zelfs niet ongevoelig te zijn voor de natuur. Heel de strijd lang heeft hij er geen oog voor gehad maar op 't ogenblik dat hij beseft dat de strijd gestreden is, ziet hij naast de laars van de Duitser die hem bewusteloos zal trappen ‘de blauwe lucht, de top van een beuk en een schichtige zwaluw.’

Om deze veelzijdige, evenwichtige menselijkheid verkiezen wij Marcs strijdbaarheid boven het nogal geforceerde, onevenwichtige en enigszins narcissistische heldendom van Dolfijn, de held van Duribreux.

De andere karakters in dit werk zijn weinig opvallend. Vanuit Marc krijgen wij een blik op de wereld van het verzet. Achter de korte, schaars-gesproken woorden ontdekken wij de warme, hartelijke samenwerking van goede, eenvoudige mensen voor de bevrijding van hun land. Rijkdom, openheid en warmte achter sobere beheersing: het kenmerk van het gehele boek.