Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 492]

Franse letteren
Saint-John Perse
door Albe

Op de plechtige slotzitting van de Vierde Internationale Biennaal voor de Poëzie, die van 3 tot 7 september ll. te Knokke-Het Zoute werd gehouden, kende de internationale jury bij monde van Giuseppe Ungaretti, de laureaat van het jaar 1956, de ‘Internationale Prijs voor de Poëzie’ toe aan de Franse dichter Saint-John Perse. Deze belangrijke prijs ten bedrage van 100.000 F wordt om de twee jaar toegekend aan één der grootste levende dichters, van welke nationaliteit ook, wiens oeuvre een universele waarde en betekenis bezit.

De bekroning van Saint-John Perse, die een dag voordien ook met de Franse Staatsprijs voor Letterkunde werd vereerd, werd door de 400 aanwezigen, die 42 landen vertegenwoordigden, met algemeen entoesiasme begroet. Saint-John Perse behoort inderdaad tot de grote universele zangers van deze tijd en van alle tijden.

Deze dichter werd geboren op 31 maart 1887 op Guadeloupe (Fr. Antillen). Zijn eigenlijke naam is Marie, René, Alexis Saint-Léger Léger. Zijn familie bezat in eigendom een van de talrijke eilandjes der Antillen en wel l'îlet de Saint Léger-les-Feuilles, een sprookjesachtig rustoord, dat op de oude kaarten van deze koraaleilanden wordt aangeduid met de naam ‘Feuilles’ en thans nog ‘Ilet à Feuilles’ wordt genoemd.

In het jaar 1898 op elfjarige leeftijd scheepte hij in naar Frankrijk om zijn studiën aan te vatten. Tijdens zijn humanioratijd in het Lycée de Pau ontmoette hij er Francis Jammes. Deze dichter bracht de jonge Alexis Saint-Léger Léger in kontakt met Paul Claudel, wiens invloed op te merken valt in sommige van Saint-John Perse's latere werken.

Op zeer jeugdige leeftijd, in 1904, schrijft hij ‘Images à Crusoé’ en houdt zich onledig met de vertaling van de ‘Epinikia’ of ‘Overwinningsoden’ van Pindaros, een werk dat evenwel nooit het licht zag. Te Bordeaux volgt hij de leergangen aan de Faculteit der Rechten, Wetenschappen en Letteren en tevens de kursussen in Politieke Wetenschappen. In deze tijd leeft hij voortdurend onder de bekoring van de Pyreneeën en tijdens zijn vele omzwervingen in dit harde en prachtige landschap ontmoet hij Alain Fournier, de dichterlijke en fijnzinnige auteur van ‘Le grand Meaulnes’.

[p. 493]

In de vallée d'Ossau (Lage Pyreneeën), waar hij met zijn moeder verbleef, schrijft hij in 1907 zijn eerste bundel ‘Eloges’ (Pour fêter une enfance), een werk, dat tegelijkertijd een hulde aan zijn moeder en aan zijn zonnige kinderjaren is.

Nu wacht hem de wereld van de diplomatie en de zeeboezem van de Gironde wijst hem de weg naar vele wereldzeeën, die hij een leven lang zal doorkruisen. In het jaar 1914 begint zijn diplomatieke carrière aan de Quai d'Orsay in het departement van Buitenlandse Zaken en van 1916 tot 1921 is hij Ambassadesekretaris te Peking. In 1921 reist hij naar de Maleise Archipel en maakt hij een zeilkruistocht naar de Polynesische Eilanden. Op het einde van dat jaar wordt hij benoemd tot politiek expert bij de Internationale Conferentie van Washington en van 1925 tot 1931 is hij hoofd van het Cabinet van Aristide Briand.

Na een expeditie in de woestijn van Gobi, begon hij in het jaar 1921 aan het werk ‘Anabase’, dat één der hoogtepunten van zijn oeuvre zal blijven. Drie jaar later, in 1924, verschijnt dit werk onder pseudoniem Saint-John Perse, dat door hem werd gekozen zonder enige reminiscentie aan de Latijnse dichter Perse (Persius).

Zijn poëzie in vrije verzen (of geritmeerd proza) neemt al dadelijk een hoge vlucht en krijgt een kosmisch accent; bijwijlen herinnert zijn toon aan de ‘Grandes Odes’ van P. Claudel maar behoudt tevens de eenvoud en suggestiviteit van de gewone dingen.

Het werk ‘Anabase’ bestaat uit X zangen, voorafgegaan en gevolgd door een ‘chanson’. De aanvang van het eerste ‘chanson’ geeft onmiddellijk de eigen toon aan van deze zanger:

‘Il naissait un poulain sous les feuilles de bronze. Un homme mit des bates amères dans nos mains...’

en het eerste ‘chanson’ eindigt:

‘Il naquit un poulain sous les feuilles de bronze. Un homme mit ces baies amères dans nos mains...’

Ter verduidelijking van Saint-John Perse's zeer eigen accent volgen een paar citaten. In de IVe zang bezingt hij de eenzaamheid:

‘Solitude: L'oeuf bleu que pond un grand oiseau de mer, et les baies au matin tout encombrées de citrons d'or! - Cétait hier! L'oiseau s'en fut!’

In de Xe zang roept hij zijn ‘droom’ op:

‘Terre arable du songe! Qui parle de bâtir? - J'ai vu la terre distribuée en de vastes espaces et ma pensée n'est point distraite du navigateur.’

Intussen evolueert zijn carrière langs de vele onvaste wegen van de politiek; in 1929 wordt hij politiek Directeur van Buitenlandse Zaken en van 1933 tot 1940 is hij er Sekretaris-Generaal. In dat laatste jaar wordt hij aangeklaagd als ‘belliciste’ en tijdens het ministerschap van P. Reynaud wordt hij vervangen en op 20 mei 1940 in disponibiliteit gesteld na geweigerd te hebben het ambt van ambassadeur in Washington te aanvaarden.

Saint-John Perse zoekt dan de eenzaamheid op in de ‘Landes maritimes

[p. 494]

du Pyla’ niet ver van Arcachon. Niet voor lang echter want op 16 juni 1940 gaat hij scheep aan boord van een cargo in dezelfde monding van de Gironde, waar hij als kleine jongen met zijn familie ontscheept was, om via Engeland - een maand later - naar New-York af te reizen. Deze reis was een afscheid van Europa.

Tijdens de Duitse bezetting roofde de Gestapo zeven handschriften van de dichter en de vrijheidslievende diplomaat werd zwaar getroffen door de Regering van Vichy: hij verloor het Franse Staatsburgerschap, werd geschrapt van het ‘Légion d'Honneur’ en zijn goederen werden verbeurd verklaard.

Tot in 1941 verblijft hij in New-York waarna hij naar Washington vertrekt om er als letterkundige persoonlijkheid, onder de naam Saint-John Perse, de functie van raadgever bij de ‘Library of Congress’ te vervullen.

Na de oorlog leidt hij het leven van een op rust gesteld ambassadeur in de residentiewijk van Washington, de stad die zijn thuishaven is geworden en vanwaar hij zijn omzwervingen over zeeën en vasteland voortzet.

De Franse dichter Alain Bosquet, beschrijft Washington als de hoofdstad van de abstractie, een stad voortdurend in wording. Van uit het appartement van Saint-John Perse ziet men de brede lagen van de rode aarde en de hoog beboste glooiingen. Gieren doorkruisen er overdag de hemel en bij valavond wieken er de reigers; wilde ganzen trekken er voorbij op hun wintertrek en 's zomers stoeien er de kolibri's.

Andermaal reist de dichter naar de Antillen, o.m. naar het Engelse Antilleneiland Saint-John van de groep der ‘Iles Vierges’ ook genaamd ‘Eilandenonder-de-Wind’, en zoekt hij tussen hemel en zee, tussen de zichtbare en verholen wonderen van een bestendig evoluerende kosmos, de bedwelmende inspiratie voor zijn poëtisch oeuvre, waarin de dubbele hartslag van mens en schepping is waar te nemen.

Zijn poëtisch oeuvre omvat een vijftal titels. We noemden reeds de bundel ‘Eloges’, die verscheidene zangen bevat waarin de dichter zijn tederste indrukken en zijn gevoeligste herinneringen uit zijn kinderjaren in een subtiele en gelouterde poëzie weet te vertellen. We citeren uit Zang II (Pour fêter une Enfance):

‘J'ai aimé un cheval - qui était-ce? - il m'a bien regardé de face, sous ses mèches. - Les trous vivants de ses narines étaient deux choses belles à voir - avec ce trou vivant qui gonfle au-dessus de chaque oeil.
Quand il avait couru, il suait: c'est briller! - et j'ai pressé des lunes à ses flancs sous mes genoux d'enfant...
J'ai aimé un cheval - qui était-ce? - et parfois (car une bête sait mieux quelles forces nous vantent) il levait à ses dieux une tête d'airain: soufflante, sillonée d'un pétiole de veines.’

Verder treft men in ‘Eloges’ de mooie delen aan: ‘La Gloire des Rois’, ‘Récitation à l'éloge d'une Reine’, e.a.

De bundel ‘Anabase’ verscheen eerst in ‘La Nouvelle Revue Française’ onder de naam, die hem als dichter beroemd zou maken. In deze tien ‘zangen’

[p. 495]

vernemen we inderdaad de stem van een kosmische dichter, die de hoogste en eenvoudigste dingen met de meest geraffineerde accenten weet te benaderen en wiens beeldende kracht vaak verbluffend is:

Zang III. ‘Le vérificateur des poids et des mesures descend les fleuves emphatiques avec toute sorte de débris d'insectes et de fétus de paille dans la barbe.’
Zang VII. ‘Je vous parle, mon âme! - mon âme tout enténébtée d'un parfum de cheval.’

In zijn volgende werk ‘Exil’, dat als ondertitels bevat: Pluies - Neiges - Poème à l'étrangère, weerklinkt de aanhef van de zanger in ballingschap zonder enige bitterheid:

Zang I. ‘Portes ouvertes sur les sables, portes ouvertes sur l'exil....
Mon hôte laissez-moi votre maison de verre dans les sables...
L'été de gypse aiguise ses feux de lame dans mes plaies.
J'élis un lieu flagrant et nul comme l'ossuaire des saisons,
Et sur toutes grèves de ce monde l'esprit du dieu fumant déserte sa couche d'amiante -
Les spasmes de l'éclair sont pour le ravissement des Princes en Tauride...

In Zang II klinkt een preludium tot de schepping van het gedicht uit het niet:

‘A nulles rives dédiée, à nulles pages confiée la pure amorce de ce chant.
Ma gloire est sur les sables! ma gloire est sur les sables!... Et ce n'est point errer, ô Pérégrin
Que de convoiter l'aire la plus nue pour assembler aux syrtes de l'exil un grand poème né de rien, un grand poème fait de rien...
Sifflez, ô frondes par le monde, chantez ô conques sur les eaux!

‘Exil’ eindigt met de volgende verzen:

Je flatte encore en songe, de la main, parmi tant d'êtres invisibles, ma chienne d'Europe qui fut blanche et, plus que moi, poète.’

Het volgende werk ‘Vents’ bevat vier zangen, waarin de dichter in zijn lyrische vlucht - met een steeds verblindende beeldende kracht - als het ware aan de aarde ontstijgt en elke gebondenheid met de grond ophoudt om op de wieken van de vier winden de hemelen te doorkruisen: ‘S'en aller! s'en aller! Parole de vivant.’

Zang I. ‘C'étaient de très grands vents sur toutes faces de ce monde.’
Zang II. ‘Et par là c'est le Vent!... Qu'il erre aux purs lointains givrés des poudres de l'esprit:
Partout où l'arbre Juniper aiguise sa flamme de sel noir, partout où l'homme sans mesure songe à lever pierre nouvelle.
En lieux jonchés de lances et de navets d'os, en lieux jonchés de sabots morts et de rognures d'ail es...’

De evolutie van Saint-John Perse's dichterschap tekent zich zuiver langs de mijlpalen van het leven af: van zijn kinderjaren (Eloges) tot de classicus (Anabase), van de balling zonder bitterheid (Exil) langs de kruistocht der

[p. 496]

winden (Vents) groeit het besef, dat voor het kind der eilanden, voor de vrijwillige banneling er slechts een vaderland kan bestaan, hetwelk ook dat van Homeros was: de zee.

Zijn laatste bundel ‘Amers’ - die in 1957 verscheen - is dan ook gewijd aan de zee in wier oneindigheid, zoals in het prachtige gedicht ‘L'infinito’ van Leopardi, hij zijn droom laat verzinken.

‘Mon dernier chant! mon dernier chant et qui sera d'homme de merl...’

klinkt in deze lyrische zangen zijn trots getuigenis.

De lijvige bundel ‘Amers’, het hoogtepunt in zijn oeuvre, bezit de volgende indeling:

Invocation (Zes Zangen).

Strophe (Negen Zangen).

Choeur (Vijf Zangen).

Dédicace (Eén Zang).

Enkele citaten mogen hier het lyrische en beeldende vermogen van Saint-John Perse's dichtkunst illustreren:

Invocation. Zang I. ‘Et vous, Mers, qui lisiez dans les plus vastes songes, nous laisserez vous un soir aux rostres de la ville, parmi la pierre publique et les pampres de bronze?
Plus large, ô foule, notre audience sur ce versant d'un âge sans déclin: la Mer, immense et verte comme une aube à l'orient des hommes.
La Mer en fête sur ces marches comme une ode de pierre: vigile et fête à nos frontières, murmure et fête à hauteurs d'hommes - la Mer elle-même notre veille, comme une promulgation divine...’
‘L'odeur funèbre de la rose n'assiègera plus les grilles du tombeau; l'heure vivante dans les palmes ne taira plus son âme d'étrangère...
Amères nos lèvres de vivants le furent-elles jamais?
J'ai vu sourire aux feux du large la grande chose fériée: la Mer en fête de nos songes, comme une Pâque d'herbe verte et comme jête que l'on fête.’

In zijn brede en ondulerende versbouw, die trouwens de spankracht van eruditie bezit, gaat de voorliefde van Saint-John Perse naar het exotisme, maar vooral naar het archaïstische woord, dat hij evenwel in zijn letterlijke en oorspronkelijke betekenis gebruikt. Woorden als grand-mer-étranger-filles (het vrouwelijke)-solitude-vert-navigateur-cheval, enz. zijn als het ware basiswoorden waarop hij zijn poëtische vlucht steunt. In ‘Amers’ bereikt hij hoogten en diepten, die hem tot één der grootste magiërs van het woord konsakreren. En wat ons in Saint-John Perse, dichter en vrijwillige balling, het diepst heeft getroffen is het feit, dat hij uit zijn lotsbestemming, met de zee als speculum vitae, alles heeft gehaald wat uit een door een lotsbeschikking afgebakend mensenleven te kristalliseren is.