Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 502]

Wijsgerige kroniek
Over het wezen van de hedendaagse mens
door Jos. Mertens

Het is een gemeenplaats te bevestigen dat iedere kunstenaar werkt in functie van de mentaliteit van zijn tijd. Vooral de literatuur geeft uitdrukking aan de tijdsgeest, omdat zij steeds een impliciete bezinning bevat op het eigene van een bepaalde tijd.

Aan onze huidige periode komt het voorrecht toe een expliciete bezinning te houden over de vraag: Wat is het eigenlijke van de hedendaagse mens? Wat is het specifieke waardoor onze tijd verschilt van voorgaande perioden?

Van heel veel verschillende zijden kan men dit probleem benaderen en er een antwoord op geven. Het volstaat slechts even het recente verzamelwerk, verschenen onder leiding van Gaëtan Picon ‘Panorama des idées contemporaines’ te voorlopen, om getroffen te worden door de veelvuldigheid van variaties op dat thema. Men zou hieruit kunnen afleiden dat een wijs relativisme op dat gebied geboden is, dat nl. ieder denkend mens zijn eigen kijk heeft op het specifieke wezen van het hedendaagse menstype. Dit relativisme bevat wel een zekere faktische waarheid, doch verbergt gewoonlijk een zelfgenoegzame luiheid van denken die de grote problemen van onze tijd verkiest te ontwijken. De moderne mens wil weten wat hij te denken heeft over de grote veranderingen en kataklysmen die hij rond zich ziet plaatsgrijpen, hij wil weten waarheen het mensdom zich ontwikkelt, of waarheen het zich zou moeten begeven. Het is trouwens opvallend hoe onze tijd juist die denkers en schrijvers uit het verleden naar voor haalt, die een uitgesproken stelling t.o.v. dit probleem hebben aangenomen. Verwijzen wij slechts, voor wat de 19e eeuw betreft, naar namen zoals Kierkegaard, Hegel, Dostojevski, Nietzsche en Rilke.

In onze huidige literatuur vinden wij dan ook deze vraag aan de orde van de dag. Toekomstromans zoals ‘Brave new World’ en ‘Ape and Essence’ van Aldous Huxley of ‘Nineteen Eighty-Four’ van George Orwell zijn slechts diagnoses van onze tijd, waarbij het literair procédé gebruikt wordt om bepaalde tendensen, caricaturaal vergroot, in de toekomst te projecteren. Het is merkwaardig dat in het franse en duitse taalgebied analoge en convergente uitingen (b.v. Walter Jens ‘Nein, die Welt der Angeklagten’) gegeven worden.

[p. 503]

Deze aangehaalde werken zijn voorbeelden van een eerste antwoord dat gegeven wordt op de vraag naar het wezen van de huidige mens. Dat antwoord komt ook voor in de geschriften van de meeste kultuurhistorici die zich met deze vraag bemoeid hebben: Spengler (‘Untergang des Abendlandes’), Ortega y Gasset (‘Opstand der horden’), Huizinga (‘In de schaduwen van morgen’), Toynbee (‘Civilisation on Trial’). Dit antwoord is pessimistisch: de huidige mens en zijn geestelijke waarden worden in hun bestaan bedreigd door de techniek. Deze term duidt niet enkel op de industriële revolutie waarbij de machine de handenarbeid vervangt, doch op de technische levensordening waarbij het planmatige en het berekende in de plaats treedt van het spontane en het natuurlijke. Wij beleven de laatste fase van onze traditionele cultuur; onweerstaanbaar worden wij aangetrokken naar een nieuwe periode: de technische tijd, de tijd van de universele Wereldstaat, van de alles plannende wetenschap, van de apocalyptische ontplooiing van de prometheïsche machtswil.

Bij dit eerste antwoord wil ik mij niet langer ophouden.

Iedereen die vertrouwd is met moderne literatuur weet hoe diep dit idee in ons geestelijk klimaat verspreid is. Er heeft zich t.o.v. deze diagnose een optimistische tegenstroming gevormd: cfr. de ideeën van Teilhard de Chardin en de slogans van de Expo '58.

Buiten de richting die de techniek aanziet als het bijzonderste fenomeen van onze tijd, is er echter een tweede antwoord dat eerder betrekking heeft op de moderne sensibiliteit en dat moeilijker in klaar-omlijnde theorie kan worden uitgedrukt. Ik bedoel hier die stroming van schrijvers en denkers die bij hun diagnose van de hedendaagse mens het accent leggen op de nihilistische ervaring. Is de techniek de uiting van de demonische machtsdrang van de huidige mens, dan is het nihilisme de dodelijke ziekte van die mens, losgelaten zoals hij is in een ijskoude wereld zonder zin waaruit alle heilige tekens zijn verdwenen. Nietzsche heeft het eerst het formidabele van die ervaring ingezien en op profetische wijze haar gang en haar werking in de toekomst van het Avondland beschreven in de parabel ‘Der tolle Mensch’ (uit ‘Die fröhliche Wissenschaft’ 1882).

Hierin komt het beroemde zinnetje voor, dat meer is dan het slagwoord voor het moderne atheïsme: ‘Gott ist tot’. Van het nieuwe menstype dat zou ontstaan, geeft Nietzsche in zijn ‘Wille zur Macht’ de volgende definitie: ‘De nihilist is hij die vindt dat de wereld, zoals hij is, niet zó moet zijn, en dat de wereld, zoals hij zou moeten zijn, niet bestaat; vandaar dat de ervaarde werkelijkheid geen zin heeft’. De nihilistische ervaring kent dus twee momenten: de werkelijkheid beantwoordt niet aan het ideaal, en het ideaal bestaat niet. De synthese van beide momenten is: de absurditeitservaring. Wie deze ervaring in zich laat binnendringen, vervreemdt op een eigenaardige wijze van de vertrouwde wereld van mensen en dingen.

Nietzsche wist dat hij sprak van een beleving die nog niet doorgedrongen was tot het grote publiek. De twee wereldoorlogen van de 20e eeuw hebben

[p. 504]

intussen de rust en de zelfvoldaanheid van de ‘belle époque’ opgeruimd, en in dat nieuwe chaotische klimaat heeft het nihilisme een gunstige gelegenheid tot verspreiding gekend.

Er zijn tegenwoordig vele schrijvers van formaat te noemen die beïnvloed werden door de absurditeitservaring. Albert Camus en Ernst Jünger maken er het centrale thema van hun denken en schrijven van. Heel de huidige amerikaanse romanliteratuur is in overwegende mate door het nihilisme gekleurd. Het existentialisme, als mode-verschijnsel, was er slechts een typische uiting van. De existentie-filosofie betekent o.m. een poging om het nihilisme te overwinnen. Wie over het moderne menstype iets grondig te zeggen heeft, moet in de eerste plaats rekening houden met de nihilistische ervaring.

Het is in verband daarmee dat ik aan de lezers van dit tijdschrift een merkwaardig boek zou willen signaleren dat ons inlicht over de reacties van de engelse sensibiliteit op dit Europees verschijnsel. Het werk is van een 24-jarige, overigens ongekende auteur, Colin Wilson, en heeft als veelzeggende titel: The Outsider (London, Victor Gollancz). Het moet in Engeland zelf veel ophef gemaakt hebben, te oordelen naar het grote aantal herdrukken dat het op korte tijd kende. Dit succes is niet zozeer te wijten aan de intrinsieke waarde van het boek, dan wel aan de toon die de schrijver gebruikt om zijn publiek iets te openbaren, dat de openbare opinie zorgvuldig wil ignoreren. Vooral in het begin heeft de tekst iets weg van een boodschap. De vele citaten die erin voorkomen hebben geen storend effect op de lezer; zij zijn zó trefzeker samengebracht dat men als het ware overrompeld wordt en tot zijn meest intieme ervaringen wordt teruggedreven.

‘The Outsider’ is de man die de absurditeit van alles heeft beleefd, die met de mensen en het leven heeft afgerekend, die ‘er buiten’ staat. Chaos en anarchie liggen dieper dan de orde die de meerderheid van het mensdom in het leven aanvaardt: dat is de ontdekking van de ‘Outsider’, dat is de ontdekking van de moderne mens. De gelijkenis met de hoofdfiguur uit ‘L'Etranger’ van Camus is opvallend.

Als vertrekpunt bespreekt Colin Wilson ‘L'Enfer’ van Barbusse. Een man woont eenzaam in Parijs op een hotelkamer; door een opening in de muur bespiedt hij zijn geburen. Wat hij ziet, is chaos. Hoe is het nog mogelijk aan heel het menselijk gedoe een zin te vinden?

Onmiddellijk daarop laat Wilson H.G. Wells aan het woord: de man die in al zijn boeken zijn enthousiaste geloof in de vooruitgang van wetenschap en mensdom heeft geproclameerd, verklaart in zijn laatste werk ‘Mind at the End of its Tether’ plotseling dat hij volledig gedwaald heeft, dat de wereld en het mensdom nergens heengaan, tenzij, misschien, naar hun totale ondergang. ‘There is no way out or round or through’. Met deze zin besluit Wells zijn eerste kapittel. Een geluid dat direkt herinnert aan Nietzsche: ‘Wohin bewegen wir uns?... Stürzen wir nicht fortwährend? Und rückwärts, seitwärts, vorwärts, nach allen Seiten? Gibt es noch ein Oben und ein Unten?’ In tegenstelling met de zware pathos van Nietzsche, zijn de zinnen van Wells' testament

[p. 505]

helder en zakelijk: de radeloosheid die eruit spreekt maakt des te meer indruk.

Als verdere uitingen van de absurditeitservaring bespreekt Colin Wilson ‘La Nausée’ van Sartre, ‘L'Etranger’ van Camus, de eerste romans van Hemingway en vooral het oeuvre van Hermann Hesse. Veel nieuws vertelt hij hierover niet, doch ik vermoed dat bij het Engelse publiek de meeste besproken werken onbekend zijn.

Kapittel Vier stelt naast mekaar drie figuren, waarvan slechts de eerste een schrijver kan genoemd worden, nl. T.E. Lawrence (de auteur van ‘The Seven Pillars of Wisdom’), de schilder Vincent van Gogh en de danser Waslaw Nijinsky. Alle drie zijn zij geconfronteerd geworden met de nihilistische, ervaring, alle drie hebben gepoogd ze te overwinnen, Lawrence door een ascese van het verstand, Van Gogh door een ascese van de affectiviteit, Nijinsky door een ascese van het lichaam. Alle drie echter zijn zij bezweken: de eerste door een intellectuele zelfmoord, de laatste twee door krankzinnigheid. Hun portretten zijn levende voorbeelden van hetgeen Wilson noemt: ‘the sickness of mankind in the mid-twentieth century’.

De laatste kapittels zijn vooral gewijd aan de figuren van Nietzsche. Dostojevski, Blake en Rilke. Hoewel de schrijver hier terug blijk geeft van een buitengewone eruditie en een uitzonderlijk penetratievermogen, komt hier het meest tot uiting hetgeen m.i. de zwakte is van dit boek: nl. het gemis aan diepere filosofische scholing, het gemis ook aan de nodige fundamentele categorieën om de nihilistische ziekte te localiseren. Wilson ziet wel in dat een overwinning van de absurditeitservaring moet liggen in de richting van een nieuwe vrijheid, in de richting tevens van het godsdienstige. Maar hoe dit precies moet gebeuren, daar geeft hij geen duidelijk antwoord op.

Vrijheid en sacralisering zijn twee polen van het huidige denken, doch het zijn termen die met de meest gevarieerde inhoud gebruikt worden. Colin Wilson ontgoochelt in zijn laatste bladzijden vooral omdat hij niet heeft ingezien dat vrijheid en religiositeit het plan van het psychologische transcenderen, dat zij niet enkel ervaringsgegevens zijn doch behoren tot de orde van het metafysische. Vandaar dat hij vastloopt in een soort vaag mysticisme of vitalisme, dat met het echte denken al evenmin iets gemeens heeft als met het religieuze, doch dat de rol moet vervullen van een exodus-vorm.

Het naamloos-zich-verliezen in de Absolute Wil op de wijze van de Oosterse mystiek is voor een Westeuropeaan tenslotte altijd een abdicatie van het denken, het is geen echte oplossing voor de existentiële problemen, het is enkel een opium voor de ziel en een verdoving voor de geest.

Colin Wilson is wellicht de eerste die in het Engels milieu de formidabele betekenis van de absurditeitservaring voor onze tijd heeft uitgedrukt. Dat is zijn grote verdienste. Maar, hij weet niets af van de filosofische worstelingen van een Jaspers, van een Marcel, van een Sartre en vooral van een Heidegger: een wereld die hem onbekend is en die nochtans de enige ruimte is waarbinnen vruchtbaar een bezinning kan gebeuren op de absurditeitservaring, de dodelijke ziekte van de huidige mens.