Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 44]

Vlaams proza
Ziel der brousse en eeuwige mens
door Lieve Scheer

Jacques Bergeyck is voor onze lezers geen onbekende. Van hem werden reeds een paar zeer mooie novellen in de Dietsche Warande gepubliceerd. Bij de N.V. Standaard-Boekhandel verscheen nu De Levende Doden, een roman die zoals zijn vorig verhalend werk naar het innerlijke van de zwarte mens peilt. Dat Bergeyck daar meesterlijk in gelukt, hoeven wij de lezers wel niet mee te delen. In de donkere, voor ons onbewogen gezichten der zwarten ontdekken wij plots gelaatstrekken, herkennen wij de ziel. Stamverbondenheid, traditie, ritussen, bloedvetes, angst voor de mysteries van dood en onderwereld en de geheime krachten der aarde, al zaken die we uit onze geschiedenisboeken kennen, nemen voor ons konkrete vormen aan; meer nog: we worden erin opgenomen, we leven mee, in ons ontwaakt iets van onze verre voorvader, de oermens, de primitieve.

Wij worden weggerukt uit onze Westerse, dynamische levensbeheersing. We voelen de natuur aan als vreemd, vervuld van allerlei geheimzinnige en onberekenbare machten die we niet mogen verstoren. We vermoeden hoe geheime overeenstemmingen de stoffelijke dingen verbinden. Met schrik ontmoeten wij soms plots de tastbare aanwezigheid van de dood onder de oppervlakte van zo vertrouwde dingen. Het woud en de bomen, de dieren, de hutten, het dorp, de wegen, het zwellen en afnemen der maan, alles ligt vol betekenissen waar wij moeten mee rekening houden bij ons doen en laten. Voelt de Westerse mens de natuur aan als een rijkdom die hem ten dienste staat, die hij beheerst en gebruikt, de zwarte mens tracht door kompromissen en angstvallige inachtneming van allerlei taboes zijn leven te beveiligen tegenover de kosmos die hem omsluit en steeds gretig blijft om hem in zijn naijverige oppermacht weer op te slorpen.

Het gebied dat de zwarte zijn persoonlijk bezit kan noemen, wordt aldus uiterst beperkt. Zelfs zijn eigen leven hoort hem niet toe. Het leven van de primitief is een leven van en voor de gemeenschap. Het is

[p. 45]

doortrokken van verplichtingen tegenover de levenden en doden van zijn klan. Zelfs de meest intieme gebeurtenissen zoals volwassenwording, liefde, huwelijk en ouderschap zijn een aangelegenheid van de klan. Als een man een vrouw huwt, is dat niet zijn vrouw, maar ‘onze vrouw’, de vrouw van de klan die bruidschat heeft betaald, die door de familie van de man onderzocht wordt en gekeurd bij de rituele wassing in de rivier, op wie de broer rechten mag laten gelden, die voor de klan kinderen moet baren opdat de voorouders in hen zouden kunnen herleven. Deze vrouw kan geen enkel recht op de kinderen doen gelden. Haar, dochter van een andere klan, behoren deze kinderen niet toe. Zij behoren zelfs de man niet toe, maar het geslacht. ‘Voor allen, zo baren Gods mensen kinderen’.

Dat in dit leven de traditie en de ritus een grote plaats innemen, spreekt dan ook vanzelf. In de ritus betaalt de mens aan voorgeslacht en kosmos de prijs voor zijn aardse leven. Dans en zang, formules, spreuken, geslachtenlang overgeleverde wijsheid en zoveel heilige handelingen die geboorte, huwelijk, dood, jacht en liefde begeleiden worden eerbiedig herhaald en met wijding volbracht. Zelfs een epische traditie zien wij groeien als spontane begeleiding van het dorps- en klanleven met zijn lief en leed en zijn helden, zoals die Bukekwa, de danser, de leeuwendoder, hij die kon praten en vertellen en lachen, die, van gewone mensen geboren ‘niet gewoon’ was.

Het voornaamste bestanddeel van dit leven is echter de angst, wanneer de onbetrouwbare machten, ondanks zo zorgvuldig inachtgenomen traditie en volbracht ritueel, toch jaloers en dreigend in het leven verschijnen. Vooral wanneer de dood zijn schaduw over het dorp werpt, doorschokt vrees de inwoners. Hoe het onheil afwenden? Hoe vermijden dat de dood als een besmetting in het dorp blijft rondwaren? Dan vooral worden de ritussen een eindeloze aaneenschakeling van reinigingen en bezweringen. En nog voelt de zwarte zich niet veilig. ‘Wie weet op welke manier de dood aan het leven kleeft?’ (32) Nog komen de doden plots en brutaal met holle ogen zich op het pad van de levenden plaatsen. En ook de medemens is niet te betrouwen. - Die barre vrouw van Kamenga, ‘waarom baart zij geen kind? Waarom vlucht zij ons? Waarom is haar stem vol vleierij als zij tot ons spreekt? Hoe kan zij, een onvruchtbare, vruchten kweken op haar velden?... Zij doodt de kinderen in haar eigen schoot’. Is zij niet een heks, die met donkere machten hun kinderen ziek maakt en het gewas op hun velden verdort? Zo groeit het wantrouwen en de haat. Zo groeit het palaver tussen twee klans.

Dat dit boek in de afschildering van een wereldbeleving die ons ten slotte vreemd is, toch meer wordt dan een interessante dokumentaire,

[p. 46]

danken wij aan het algemeen-menselijke dat Bergeyck bij alle primitiviteit in de karakters weet te leggen. De vrouw vooral die de jurie geen betekenis geeft in het gemeenschapsleven van de zwarten, wordt in een paar gestalten ontroerend-mooi uitgebeeld. Daar is Muzinga, de goede jagersvrouw, de enigszins schuwe, met haar heimwee en haar stil verdriet over haar kinderloosheid. Een tragische diepte krijgt dit karakter wanneer de klan van haar man haar begint te beschouwen als een heks, haar om haar kinderloosheid uitstoot en haat. Dan vraagt zij op een avond aan Kalenga waarom hij geen jongere vrouw naast haar neemt, bij wie hij een kind zou kunnen verwekken. Maar ‘wat moest hij met een andere vrouw beginnen?’ Kalenga hield van haar. Zij was zijn vrouw. ‘Zij had zijn hart rustig en sterk gemaakt.’ ‘Hij droeg haar beeld mee in zijn gemoed... Hij was bijna haar kind. Hij was evenveel haar zoon als haar man’. Om hun bedreigde liefde te beschermen verbinden zij zich door een tovermiddel nog steviger met elkaar. Na een tijd wordt Kalenga verminkt gevonden in een jagerskuil. Een valstrik van zijn broers? De schuld wordt op ‘de heks’ Muzinga geschoven. Zo staat zij alleen in haar verschrikkelijke smart. Aldus blijkt in deze wereld die door andere wetten en gewoonten geregeerd wordt, de liefde toch weer dezelfde heerlijke mensenliefde te zijn, met haar grootheid en haar juichingen en haar tranen.

Daar is ook Mbuyi, de goede, zachte, milde, met haar weelderig gemoed en haar rijk hart. Vrouw van Bukekwa, ‘goed als de yamswortel, aantrekkelijk als de hennep’, wordt zij de moeder voor het hele dorp. Zeer mooi, met zin voor menselijke grootheid en beperktheid is haar verhouding met Bukekwa getekend. ‘Zij doorzag zijn gemoed beter dan hijzelf. Zij aanvaardde als vanzelfsprekend zijn ijdelheid en zijn zelfbewustzijn’. Maar zij durft hem ook de waarheid zeggen, zacht en geduldig. ‘Zij bedwong alleen al met de klank van haar stem zijn torn’. Van haar aanvaardt hij die stoute woorden, want al had hij later ook Bumba genomen, omdat hij een zoon verlangde, zij was toch ‘zijn eigenlijke, enige vrouw’. In haar geduldige sterke goedheid wordt hij, die niet slecht is maar ook niet volledig goed, rijper, bezadigder, reiner mens. Zijn schuld is dat hij met een mens heeft gehandeld alsof het een ding was. Hij verlangde een zoon. Hij nam Bumba. Bumba's dochtertje Fedessa offerde hij echter op aan het oude palaver. Hij had gesjacherd met een mens. Zijn loutering is het dat hij zijn schuld erkent en hij, de trotse, zijn beperktheid aanvaardt. In de verhouding van Mbuyi en Bukekwa ligt de diepste menselijkheid, maar ook een zekere zwakheid. De karakterevolutie van Bukekwa blijft bij alle gesuggereerde diepte toch een beetje te wazig, te onduidelijk.

Er is een derde mooie huwelijksverhouding tussen Berta, wijs en

[p. 47]

mild als haar moeder Mbuyi, en Petelo, de goede, bekommerde landarbeider. De tijden zijn echter veranderd. Zij behoren tot een nieuwe periode, evenals de zonen van Bukekwa. Zij zijn mensen van Mon Pèle. Zij volgen een nieuwe leer. Ook hier schijnt echter een zwakke plek te bestaan in de bouw van het werk. De vreemde genezing van Berta doet wat opzettelijk aan en schendt de gaafheid van het werk. En ook de overgang tot het christendom waartoe Mbuyi en Bukekwa door die genezing gebracht worden is niet voldoende voorbereid. We denken dat Bergeyck beter slaagt in epische uitbeelding dan wel in innerlijke ontleding der karakters. Bumba en Fedessa, de zwakkere karakters die tragisch meegesleurd worden in de gebeurtenissen, Ilunga de oude vos, Fedessa's schoonbroer, zijn als epische schetsen gaver dan het door zelfreflexie uitgediepte karakter van Bukekwa, hoe heerlijk van opzet die uitdieping eigenlijk zij.

Grote waarde krijgt Bergeycks werk ook door de stijl die, zoals de inhoud, enigszins vreemd, ànders, primitief aandoet en anderzijds de vonkende kracht heeft van eeuwige poëzie. Bergeyck vertelt niet over de negers, maar vanuit hen. Het is niet zo dat de beeldenrijkdom, gegrepen uit het dagelijks leven van de zwarte, de uitroepen, de krachttermen, de inlandse woorden een ‘inlandse kleur’ aan de stijl zouden geven, neen heel de opvatting, heel de struktuur is slechts mogelijk vanuit een volledige inleving. De korte zinnen, de herhalingen, de retorische vragen, het parallellisme, dit alles herinnert aan onze eigen middeleeuwse volkspoëzie, onze oude spontane epische traditie, waarvan het ‘Heer Halewijn’ bij voorbeeld een overblijfsel is. Het is alsof wij het dorp zelf aan het woord horen, alsof de woorden van de mensen, hun lofprijzingen of gefluisterde angsten en kommentaren ergens blijven hangen zijn en door een dichter samengevlochten werden tot een spontaan verhaal waarin lief en leed van het dorp en zijn inwoners bezonken liggen.