Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 292]

Piet Thomas
Weemoed en hoop bij Reninca

Beschavingen wij rapen u als schelpen
Lanno, Tielt/Den Haag.

Reeds bij de aanvang van Reninca's poëtische bedrijvigheid werd duidelijk dat de belijdenislyriek, voor haar vooral een geestelijk avontuur was. Nu ze na een jarenlang stilzwijgen opnieuw de aandacht vraagt, zijn haar bedoelingen wezenlijk onveranderd gebleven. Zoals vroeger wil ze met haar poëzie getuigen en ontraadselen, in een ontwrichte wereld stelling nemen ten voordele van een boodschap die de gestalte van het aardse leven te boven gaat, met een hartstochtelijke aandrang het unum necessarium verdedigen tegen de vergoding van wat contingent en vergankelijk is. De themata en de motieven die in Een lied der mensheid en Adem der aarde de kern vormden van een vrij impulsief uitgesproken levensbeschouwing, heeft zij haast ongewijzigd hernomen.

Lag in de vroegere bundels echter de nadruk op de relatie tot de kosmos en op het geheim van de menselijke lichamelijkheid, thans is eerder de vraag naar de zin van de beschaving op de voorgrond geplaatst.

Met de jaren heeft een zekere weemoed zich van Reninca meester gemaakt. Een weemoed die men noch decadent noch egotistisch kan noemen en die zich het sterkst uit in bespiegelingen waarin ludische onthechting en kultuurpessimistische onrust samenvloeien. De tegelijk speelse en meewarige titel die ze aan haar jongste verzen meegaf, verraadt dit reeds vrij ondubbelzinnig.

Die weemoed heeft weinig uitstaans met het droomziek mislukkings-gevoel dat vele van haar dichterlijke geslachtsgenoten zo vaak onvoorbereid naar de pen doet grijpen. Hij is gegroeid uit een religieus-wijsgerige aandacht voor de paradoxale spanningen van de aardse conditie. Telkens weer wordt Reninca aangegrepen door de onbestendigheid en de sterfelijkheid van wat zich in de menselijke creativiteit tracht te handhaven. Deze nu eens tragisch, dan weer schijnbaar zorgeloos ervaren spanningen

[p. 293]

bepalen ook haar hoop. Ofschoon de beschaving voortdurend het gevaar loopt een ‘tentoongesteld verleden’ te worden, blijft Reninca de mogelijkheid voorzien dat de beperkte menselijke inspanningen door een bewuste aansluiting bij Gods bestendigende kracht aan hun natuurnoodzakelijk verval ontrukt worden.

Dat ook het niet Christelijk beschavingswerk een eigen adel bezit die op zichtbare wijze de tijd trotseert, en dat God ook daar geheimzinnig tussenkomt, schijnt echter in deze poëzie slechts fragmentair in overweging genomen te worden. Reninca zal wel toegeven dat het mogelijk is de cultuurscheppende kracht van de mens ook in een niet Christelijk perspectief de tijd te zien trotseren. De voorstelling als zou alleen de Christen zijn scheppingsactiviteit een dwingende waarde kunnen verlenen door de vrije aanvaarding van de samenhang schenkende genade, kan moeilijk wegcijferen dat ook los van het Christendom een duurzame beschaving kan worden opgericht die een bepaald historisch verval overleeft.

De geschiedenis van het Avondland overwegend, beklaagt Reninca er zich over dat eeuwen van vroomheid verloochend werden voor een zinledige vormencultus waarin de felheid van vroegere tijden slechts nagebootst wordt. Ze betreurt dat de Westerse kultuur in veler ogen slechts een ontwaarde siermunt is en dat de geopenbaarde heilsfeiten in de belangstelling van een groot deel der Europese bevolking verbleken om slechts als door snobs opgezochte pronkstukken te blijven voortbestaan. Het ergert haar dat de aandacht die de geloofsgeheimen nog genieten, zo veel weg heeft van de geblaseerde onverschilligheid die verloren gelopen museumbezoekers plegen op te brengen. Hoe hevig het getij van de menselijke bedrijvigheid ook moge woeden, vooraleer men het goed beseft, waarschuwt Reninca, glijdt het weer verloren. Het verdwijnt in het niet tegenover de eeuwig Zijnde, die de tijd enkel als een weg naar zich heeft ontworpen. In die zin moet het titelgedicht verklaard worden. In de verwijzing naar een nieuwtestamentische tekst kan men er een tweede, wijsgerig-symbolische achtergrond in herkennen die typisch is voor de wijze waarop Reninca de evangelische feiten weet in te schakelen.

Beschavingen wij rapen u als schelpen,
als bleke glimpen uit 's levens verblijf;
ontroerend parelmoer nauw'lijks te stelpen
en reeds gestold; gebarsten maneschijf

In zoveel scherven als er ritmen zwichten,
met zulk een gloed als slechts de vloed bewaart;

[p. 294]

 

torenstarre kinkhorens, toverzichten

 

uit al wat het oceaanhart ervaart;

 

 

 

Beschavingen, o inzet onzer spelen -

 

en reeds vermalen tot een oervlak strand

 

wegzijgend over alle werelddelen...

 

Want Hij die is schrijft enkel in het zand.

In het daarop volgende gedicht tekent ze de geestelijke achtergrond van haar lyriek door over de vergankelijkheid heen te verwijzen naar de diepere zin van het geschapene. Hier duikt het thomistische ‘melior esse quam non esse’ op. Al is het tijdelijke aan verval onderhevig, vergankelijk zijn, door de dood gedreigd en gehuldigd worden, betekent reeds een zekere volmaaktheid bezitten, uitgenodigd worden tot de overtocht.

De meeste gedichten mogen niet afzonderlijk geïnterpreteerd worden. Ze vullen elkaar op paradoxale wijze aan. Nu eens staat Reninca stil bij de stollende golfslag van het leven, dan weer verblijdt ze zich over de goddelijke triomf die het verval reeds doorstraalt, en worden afzondering en eenzaamheid ontsluierd als heimelijke openbaringsvormen van een hogere Voorzienigheid.

De strijd tussen dood en leven tekent ook de natuurbeleving van de dichteres. De natuur zoals ze in haar verzen benaderd wordt, maakt de dingen voortdurend anders. Ze rooft hun oude verschijningsvormen om deze volgens een onachterhaalbare, listige inwerking te metamorfoseren. Achter elke variatie echter waakt de idee. In haar talrijke wisselingen blijft de natuur de geduldige spiegel waarin men de geestelijke werkelijkheid van de ziel kan raden. De aan de natuur ontleende beelden willen zowel de zielsadel ontraadselen als de zelfkoestering die de psychische bewustwording dreigt te ontluisteren.

Aldus wordt de natuurbeleving analogisch betrokken bij een heroïsch-speelse bezinning waarin de dichteres zoekt door te dringen tot de Allerhoogste, waarin ze zich intuïtief met God verenigen wil, waarin ze ook verrukt ervaart dat de lyrische aanschouwing op zichzelf reeds een onschatbare beloning is. Met kinderlijke heftigheid droomt ze ervan verloren te lopen in de voorhoede van Gods verrassingsspel. Doch deze droom wordt belaagd door het besef dat het menselijk bewustzijn, door routine aangetast, zich kan opsluiten in een onvruchtbare zelfkoestering, door het besef dat ook haar uitverkiezing kan ontluisterd worden, indien ze niet weet te ontkomen aan de burgerlijke halfheid van een voorbarige euforie.

[p. 295]

Tegenover de ervaring dat de gestalte van deze wereld vergaat, dat de aarde slechts een flitsend moment is in een eeuwige stortvloed van ‘stralingen’, stelt Reninca haar even onuitroeibare hoop dat de mens eens als een dronken vlinder in een ‘dauwroes’ het oerlicht zal ontwaren, waarin hij, van alle hindernissen bevrijd, zijn eeuwigheidshonger zal kunnen lenigen. Zet de glorie van God zich op aarde verdoken voort in de evolutie, eens zal zij openlijk te voorschijn treden. Dan zal de historische paradox eenzaamheid-gemeenzaamheid in de supreme zijnsverbondenheid van de Drieëne liefde opgelost worden. Dan zal meteen blijken hoe de dood een overtocht kan zijn naar een doorhelderde gemeenschap met de glorierijke Kern van alle leven en daardoor met alles wat in een onophoudend evolutieproces tot de uiteindelijke zege werd uitgenodigd.

Glorie van God, Gij zijt de vonk verdoken
in alle niet, en waaruit ieder al
geluidloos gist en vordert - ongebroken
naar zijn ontbranding toe bij vuurtoeval.

Glorie van God, Gij zijt het al ontloken
uit elk atoom, en waarin alle stof
tot fonkelende wereld wordt ontstoken
en alle genster tot een zonnenhof.

Glorie - onooglijk grote, maatloos kleine,
vervoerend en ontstellend overal;
tot in de afgrond van het opperst fijne,
tot in het zenith van het diepst verval.

Ook de drie gedichten die Reninca wijdde aan de nagedachtenis van haar moeder - met het gedicht Gemeenschap behoren zij tot het schoonste van wat ons in deze bundel wordt aangeboden - moeten in dit perspectief gezien worden. In de werkelijkheid van de dood smelten hoop en weemoed samen om in het avontuur van het eeuwig leven hun verheerlijkte bestemming te vinden. De ziel voelt zich slechts veilig, wanneer ze zich, uit de ban der aardse beschaving bevrijd, laat louteren en vormen door de glans van het goddelijk Oerbeeld. Dit is de boodschap die de dichteres ons in alle oprechtheid en met de koele onthechting van haar begenadigde visie brengt.

[p. 296]

Na deze misschien te bondige samenvatting van de rijke getuigenis-inhoud van Reninca's jongste werk, loont het wel de moeite ons af te vragen wat Beschavingen wij rapen u als schelpen in esthetisch opzicht betekent. Laten we maar onmiddellijk toegeven dat de dichteres na tien jaar heel wat stijltucht heeft aangekweekt. Het wilde zwoegen van beeld naar beeld, dat haar eerste werk vaak ontsierde, heeft hier en daar plaats gemaakt voor een organisch gegroeide beeldspraak. Deze beeldspraak wordt van gedicht tot gedicht verder aangevuld en overtuigt meestal door haar durf en echtheid. Soms nochtans wordt het beeldend dichten van Reninca overschaduwd door de resten van een schadende grootspraak.

Lukrake associaties werden zoveel mogelijk vermeden. De rijmnood werd op enkele plaatsen haast moeiteloos overwonnen. Wel leidt de verhevenheid van de gedachten vaak tot ongewone en zelfs enigszins bevreemde woordvormingen zoals: zijnsgewiel, wereldomringen, middenschoot, klodderkom, zelfheidsgebaar, eenheidsgenucht, koorstkringeldans e.a., doch doorgaans werd de gedachtelijke aanloop in passend en congruent woordmateriaal opgevangen. Het ritme is niet overal overtuigend (in de door ons geciteerde gedichten kan men sporen vinden van een alleszins niet functionele onderbreking van de ritmische stuwkracht). Ook elders breekt de wijsgerige bekommernis iets van de natuurlijke Schwung waarmee de ritmische beweging zich zoekt door te zetten. Op nog andere plaatsen bevreemdt de gewaagde woordkeuze. In dat opzicht heeft Reninca het veel moeilijker dan haar experimenterende collega's. De aard van haar dichterlijke uiting laat het excessieve of al te banale woord wel zeer weinig kansen.

Haast alle gedichten moeten cyclisch gelezen worden en zouden het minder goed doen in een bloemlezing, maar wij geloven dat Reninca, aangewezen als ze is op een cyclische lyriek, daarin geen al te groot bezwaar moet zien. Men schrijft zich ten slotte niet naar de bloemlezingen toe. Ze zou er echter meer mogen op bedacht zijn dat ook de cyclische dichtkunst niet de minste slordigheid toelaat.

Zij die iets blijven voelen voor de geestelijke rijkdom van de betere religieuze poëzie die gedurende de jongste jaren in Vlaanderen toch al niet zo weelderig tiert, zullen met ons in Beschavingen wij rapen u als schelpen een vernieuwingspoging waarderen die Reninca opnieuw een plaats bezorgt in de jongste ontwikkeling van onze getuigenislyriek. Wij menen dat men, ondanks de genoemde feilen, de verwachting dat haar poëzie ons in de toekomst door een vollediger vormschoonheid kan verrassen, niet mag uitsluiten. Een grotere eenvoud en een nog toegenomen soberheid zullen daarvan de voorbode moeten zijn.