Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 318]

Albert Westerlinck
Afscheid van Jozef Muls

Lijkrede uitgesproken bij zijn teraardebestelling op 26 april 1961 op het erepark van Schoonselhof te Antwerpen.

Veelsoortige banden van eerbied, dank en vriendschap brengen ons hier vandaag te zamen rond het graf van Jozef Muls; banden die ieder van ons hebben verstrengeld met de trouwe Vlaming en de vrome gelovige die hij was, of met de schrijver, of met de kunsthistoricus, of met de uitmuntende leraar, of met de aangename vriend. Met hem gaat een veelzijdig begaafde en beminnelijke persoonlijkheid van ons heen, die in ons kultuurleven en in het persoonlijk leven van velen onder ons een geëerbiedigde en geliefde plaats innam.

Het moet ons in dit droevig uur tot vrede stemmen dat Jozef Muls kan rusten in de grond van zijn geboortestad, de stad die hem heeft geïnspireerd tot Vlaamse fierheid, kunstzin en onblusbaar levensoptimisme, de stad die hem zo dierbaar was, waarvan hij zoveel ontving en waaraan hij veel heeft gegeven.

Naast Antwerpen heeft ook Leuven hem gevormd, waar hij in glorieuze jaren de storm van de katholieke Vlaamse studentenbeweging heeft beleefd. Rodenbach en Verriest waren de grote levenwekkers van zijn jeugd. En ook later, een wereldwijs en kosmopolitisch man geworden, bleef hij die idolen van zijn jeugd vereren, bleef hij een bezield en radicaal verdediger van zijn volk.

Hij was jurist, maar na een korte rechtspraktijk schonk hij zich heel en gans aan de kunst. Van jongsaf brandde in hem een kunstgeloof, verwant met het religieuze geloof, een romantische hunkering naar de kunstbeschouwing als een bovenwereldse genade, als een bovenstoffelijke vervulling en extaze van de ziel. Dit geloof ligt in zijn Verzen, in zijn jeugdige opstellen over de praerafaëlieten en later in zijn studies over Memlinc, Smits, Minne, Desaedeleer, Servaes en zovele anderen.

Doch voortdurend heeft hij zijn kennis op de gebieden van literatuur en kunsten verruimd. Naast een trek naar inwendig leven, naar intieme

[p. 319]

meditatie en bij pozen extatische contemplatie, leefde in hem een drang naar de ruimte. Hij heeft zeer veel gereisd, hij werd een der meest perfekte cosmopolieten die ons volk bezit, en er zijn in Europa weinig kunststeden, weinig of geen kunstwerken van waarde die hij niet heeft gezien.

Alleen een schrijver met véél persoonlijke cultuur, gepaard met intense schoonheidsliefde, kan een oeuvre opbouwen, waarvan persoonlijke beleving het centrum is, zoals Jozef Muls heeft gedaan. Heel vele onder zijn geschriften, boeken als De Val van Antwerpen, De Gruweljaren, Het Rijk der Stilte en zijn reisverhalen, danken hun waarde minder aan de feiten dan aan de persoonlijke wijze waarop Muls ze beleeft met rijke emotie en persoonlijke bekoring.

Dit vermogen om de rijkdom van eigen ervaring te verwoorden komt ten volle tot uiting in zijn talrijke boeken over kunst en literatuur. Hij bezat in hoge mate de onmisbare gaven, zonder dewelke de wetenschap zich op de gebieden van literatuur- en kunstkennis als een stamelende blinde beweegt, te weten: een fijnzinnige en breed gekultiveerde smaak, een intens emotioneel leven, een rijke intuïtie. Dat hij ook aan zuiver historische wetenschap kon doen, heeft hij in enkele studies - ik denk b.v. aan die over Cornelis De Vos - bewezen, maar zijn ziel was te ruim en zijn nood aan kunst als levensvoedsel te intens om er zich in op te sluiten.

Met de oude Europese humanisten had Jozef Muls gemeen dat hij geloofde in de kunst als middel tot aristocratische volmaking van élke ziel. Daarom had elk kunstwerk voor hem wijding, was het boek iets heiligs. In zijn werk De Val van Antwerpen vertelt hij dat hij die sombere dagen van zijn stad beleefde met een boek in de hand, dat hij, in de schaarse minuten tussen de gewelddaden in, gebruikte om te lezen. Petrarca, Erasmus, Morus, Montaigne zouden hetzelfde hebben gedaan. Muls was hun trouwe discipel door zijn zin voor het mooie, zijn zorg voor de goede smaak, zijn levensstijl en ook door zijn spiritualisme, zijn verlangen naar inwendige rust, naar meditatie en beschouwing, naar wat hij ‘het rijk der stilte’ heeft genoemd.

Doch dit esthetisch humanisme ging bij onze betreurde collega gepaard met een diep geloof in de sociale zending van de kunst. Zoals in John Ruskin, met wie hij als jongeling dweepte, brandde in hem een onblusbaar vuur om te getuigen voor zijn geloof in de schoonheid en aldus het schoonheidsgeloof te maken tot een gemeenschappelijke beleving. De afzondering in zijn landgoed was hem lief, zoals Petrarca zijn Vaucluse liefhad, maar evenals die voorbeeldige humanist werd Muls door een àndere behoefte van zijn hart naar de mensen, het openbaar leven getrokken. Hij moest getuigen, bezielen, gemeenschappelijk

[p. 320]

werken, alles in dienst van de schoonheid. In het tijdschriftenleven van ons land heeft hij een belangrijke rol gespeeld, die begint met Jong Antwerpen over de onvergetelijke Vlaamsche Arbeid tot Dietsche Warande en Belfort. Diepe dank betuigen wij hem om al dit werk dat hij met onverpoosd enthousiasme voor de gemeenschap heeft geleverd.

Eveneens bezield door zijn droom dat de kunst eens de gemeenschappelijke levensvorm der mensheid zou worden, was zijn bereidheid tot het aanvaarden van openbare functies, en vooral zijn leraarsambt. Spreken over kunst, kunst doceren was voor hem een roeping die hij, zoals eens Ruskin te Oxford, met onblusbare bezieling en hartstocht vervulde.

Een der grote vreugden van zijn leven is geweest dat hij zoveel decennia de kunstgeschiedenis kon doceren aan de Hogeschool voor Vrouwen te Antwerpen en dat hij in 1939 naar Leuven werd geroepen om er als lector de kunstgeschiedenis te onderwijzen in de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte, taak die hij met grote bezieling en toewijding heeft vervuld tot 1952, het jaar waarin hij tot lector emeritus bevorderd werd. Ontelbaar velen zijn hem dank verschuldigd omdat hij in de rijpste jaren van zijn leven zijn zo uitgebreide kunstkennis en zijn gloeiende bezieling in dienst van de universitaire jeugd heeft willen stellen als een apostel van de schoonheid. Te Leuven, zoals elders, is Jozef Muls een uitstekend docent geweest omdat hij sprak met aanstekelijke geestdrift, omdat hij leefde, ja bezielend en bij pozen brandend leefde, van wat hij zijn leerlingen zei.

Ditzelfde geloof in de schoonheid, ditzelfde meeslepend enthousiasme, die edelmoedigheid, en ook die nonconformistische moed om de smakeloosheid te bestrijden als een vergrijp en de lelijkheid als een zonde, heeft hij duizenden malen uitgestraald in voordrachten die hij in Vlaanderen en Nederland heeft gegeven.

Vereerde en beminde Collega en Vriend, als een geroepene met een verheven zending hebt gij onder ons vertoefd. Bezielende en bij pozen bezwerende verkondiger te zijn van de veredeling en de verrukking die de kunst, ons mensen, kan geven, dàt is de essentie van Uw leven geweest. Die levensroeping heeft U zelf gelukkig gemaakt, ze was de geestelijke kern van Uw geluk - want Ge hebt als een gelukkige man geleefd. Velen die hier een laatste maal rond U staan en die in hun eigen ziel iets van dat zielsgeluk voelen, hebben het steeds van U zien uitstralen en zullen dàt nooit vergeten.

Non omnis moriar - moogt Gij met Horatius zeggen. ‘Ik sterf niet heel en al: den dood zal gaaf ontkomen het beste deel in mij’. Het beste deel: dàt is onze onuitwisbare herinnering aan Uw zo rijkbegaafde en beminnelijke menselijkheid, aan Uw heerlijke levensstijl, Uw gemoedsadel en Uw zedelijke voornaamheid; dàt is ook Uw werk,

[p. 321]

dat in onze letteren een eigen plaats zal bewaren; en dat is bovenal Uw onsterfelijke ziel, die de hoogste momenten van de kunst hier op aarde zo vaak beleefde in het haast huiverend aangevoelde geluk van een bestendige aanwezigheid Gods.

Moge van heden af de opperste Schoonheid en het opperst Geluk dat heerlijke onrustige, schoonheidsdorstige en enthousiaste hart van U - dat hart waarvoor Uw vrienden sinds jaren vreesden, dat het breken zou - voor eeuwig verzadigen.