Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 346]

Kronieken
Over Het Proza Van Karel van de Woestijne
door Albert Westerlinck

Het mastodontische boek van 747 bladzijden dat Prof. M. Rutten in 1959 heeft laten verschijnen over Het proza van Kavel van de Woestijne (Uitg. Bibliothèque de la Faculté de Phil. et Lettres de l'Université de Liège, fase. CLIII, Paris, 1959) heb ik, wegens de omvang en de moeilijke, soms barbaarse stijl, slechts met veel vertraging kunnen doorworstelen. Toch heeft de reuzachtige inspanning, waartoe deze lectuur mij heeft verplicht - ik beken het, af en toe met grote weerspannigheid - geen wrange indruk nagelaten. Integendeel. De studie van Prof. Rutten heeft ons immers aangaande Van de Woestijnes proza heel wat geleerd.

Het is de eerste maal dat het proza van de grote dichter systematisch en volledig wordt onderzocht. Al wordt dit proza tegenwoordig minder gelezen, toch blijft het in de geschiedenis van onze letteren, als woordkunstwerk én uitdrukking van belangrijk, complex en bewogen inwendig leven, een belangrijke plaats innemen.

Na een inleidend en grondig hoofdstuk over het jeugdproza, behandelt Prof. Rutten in chronologische orde, elk in een apart hoofdstuk, de prozawerken die in boekvorm verschenen. Ook de fragmenten in tijdschriften gepubliceerd en de onvoltooid gebleven romans worden nauwkeurig onderzocht.

De eerste verdienste van dit boek is, dat ons voor de eerste maal op grond van ernstige ontleding een overzichtelijk totaalbeeld van het Van de Woestijneaanse proza wordt geschonken, met genuanceerde tekening van de ontwikkelingskenmerken en de perioden die er in te bespeuren zijn. Zo wordt meteen de verhouding van dit prozawerk tot de lyriek van de dichter duidelijker. Een der vele interessante besluiten die men uit het werk van Rutten kan ophalen, is dat proza én poëzie zeer nauw met elkaar verwant zijn door ideeëninhoud, gevoelens, stemmingen, symboliek.

Een tweede verdienste van dit werk is de strenge ontleding van de thema's, die in Van de Woestijnes proza overheersen d.i. de gevoelens

[p. 347]

en gedachten, die hij er - vaak symbolisch - in vertolkt. Ongetwijfeld brengt de schrijver zeer verdienstelijk enkele historische gegevens bij betreffende ontstaansdatum en wording van de prozawerken, maar zijn aandacht gaat toch vooral naar de inhoudsontleding. Wie de ingewikkeldheid van het Woestijneaanse proza kent, de complexiteit van zijn zieleleven die in een soms dubbel- en duisterzinnige symboliek onthullend én verhullend wordt uitgesproken, kan tevens de moeilijke taak van Prof. Rutten naar waarde schatten. Zich moeizaam een weg banend doorheen de thematisch-ingewikkelde symboliek, heeft hij met een rijkdom van gegevens de geleidelijke ontwikkelingsgang én de fundamentele geestelijke eenheid van Van de Woestijnes proza bewezen. Voorzeker, symbolische scheppingen van een artistieke persoonlijkheid willen verklaren door verwijzing naar het persoonlijk leven, is steeds een hachelijke onderneming. De verbeelding kan zo vrij zijn! Alleen een sterk inductieve bewijsvoering, die herhaalde malen dezelfde beelden en trekken ter staving kan aanvoeren, vermag hier zekerheid te geven. Meer dan eens is Rutten, helaas, vlugger tevreden en de interpretatie van de symboliek, die hij dan in functie van Van de Woestijnes persoonlijk wereldbeeld tracht te geven, lijkt ons in die gevallen soms zeer riskant, af en toe waarschijnlijk, elders mogelijk, meer dan eens louter hypothetisch. Doch in menig hoofdstuk bereikt de thematische ontleding van Rutten merkwaardige resultaten. Meer dan eens werpt hij verrassend licht op de structurele samenhang van de prozawerken, belicht hij van uit de thema's de onderlinge overeenkomsten en tegenstellingen in de verhalen.

Dit gaat gepaard - derde verdienste - met het aanduiden van de literairhistorische verwantschap van Van de Woestijnes proza met het Franse kunst- en geestesleven van zijn tijd. Overeenkomst met de geest, de sfeer en thematiek van het decadentisme, het einde-eeuws mysticisme e.a. zijn onmiskenbaar. Heel wat daarvan was reeds bekend, doch Rutten nuanceert en verruimt onze visie op dat tijdsbeeld.

Een belangrijk deel van dit omvangrijk boek is ook aan bronnenstudie gewijd. In dit opzicht roept het waardering en bewondering op, maar dwingt het mij anderzijds tot uiterst sceptische reserves. Het meest verdienstelijk lijkt mij Rutten wanneer hij bronnen van Van de Woestijne's verbeeldingsproza opspoort onder de tijdgenoten (Laforgue, Maeterlinck, enz.). Doch wanneer hij op jacht gaat naar bronnen op het veld der eeuwen (Pythagoras, Hadewych, St-Jan van het Kruis, Pascal, enz.) wordt het veeleer een studie van parallellen dan van ‘bronnen’. Meer dan verwantschap bewijst Rutten in dat geval wetenschappelijk niet. Dergelijke vergelijkingen met Grieks, christelijk-middeleeuws of l6^e-17^e-eeuws denken, houden onvoldoende rekening met

[p. 348]

het historisch verband en zij zijn niet geschraagd door een sterke inductie. Men zou dergelijke vergelijking van denksferen - de Van de Woestijneaanse en die van Pascal of Jan van het Kruis, etc. - als een boeiend spel van de vrije geest moeten overlaten aan essayisten, die op hun zwerftochten doorheen de diverse sectoren van de eeuwenoude cultuurgeschiedenis (men kan zó oneindig veel vergelijken!) niet aan strenge methode gebonden zijn en van wie trouwens geen wetenschappelijke deskundigheid wordt geëist. De intelligentie die Rutten heeft besteed aan deze parallellenstudie met de wijsbegeerte der mathesis (van Pythagoras tot Whitehead en Poincaré) en met de mystieke theologie lijkt mij trouwens minder gekenmerkt door deskundige ernst dan door gezocht vernuft en uitstalling van ontleende eruditie.

Even sceptisch sta ik tegenover de zogenaamde ‘mystiek’ van Karel van de Woestijne. De term komt honderden malen voor, naast ‘magischmystiek’, ‘neo-mystiek’ en dergelijke. Het is duidelijk dat het rijpste proza van Van de Woestijne sterke religieuze tendensen vertoont, maar de luttele (doch gelukkig nauwkeurige) kennis die ik tijdens mijn studiejaren over de mystieke theologie heb opgedaan inspireren mij tot felle scepsis tegenover het ‘mystiek’ gehalte van zijn werk. Nu de mystiek-theologie en de godsdienstwetenschap in onze eeuw zeer belangrijke, aparte wetenschappen zijn geworden, lijkt het mij veiliger deze kwestie door deskundigen te laten onderzoeken. Reeds vanuit literair standpunt betreur ik echter dat Rutten geen scherp onderscheid maakt tussen het plan van de zuiver religieuze (mystieke) beleving en dat van de literaire schepping. Op dit laatste plan spelen bij de kunstenaar de verbeelding en het syncretisme een belangrijke rol.

Wat het wereldbeeld van Karel van de Woestijne betreft, dit bepaalt Prof. Rutten als een conflict tussen ‘zinnen en geest’, een sterke gebondenheid aan de wereld van aarde en zinnelijkheid waaraan de kunstenaar door intellectuele abstractie en vooral door christelijk spiritualisme tracht te ontkomen. Heel de problematiek van deze kunstenaar komt daarbij op moreel en christelijk-wijsgerig plan te staan. Reeds vroeger heb ik de juistheid van deze visie betwijfeld omdat zij geen rekening houdt met Van de Woestijnes psychisch wezen. Men kan geen geldige besluiten trekken over zijn verhouding tot het lichaam, de vrouw, het sexuele leven, en over de reacties die deze verhouding meebrengt in zijn geestelijk leven, indien men zijn eigengeaard, ja on-gewoon psychisme niet bestudeert. Het zou ons een heel tijdschriftnummer en méér vergen om de ideologische ontledingen van Prof. Rutten vanuit psychologisch standpunt aan te vullen, te nuanceren, te corrigeren. Doch slechts één voorbeeld: zoals onze psychologische studie over de eerste periode van het dichterschap heeft uitgewezen, en zoals verdere ana-

[p. 349]

lysen (alsmede voorlopig onpubliceerbare brieven) zullen uitwijzen, was heel het psychisme van Karel van de Woestijne gekenmerkt door levensangst. Daarin speelt de sexuele angst een belangrijke rol. Vanuit de angst moet niet enkel zijn visie op de vrouw worden begrepen (door de angst werkelijk sexueel geobsedeerd), maar ook zijn onmacht om het levensprobleem als een harmonie van stof en geest op te lossen, en verder zijn psychisch schuldgevoel, zijn vlucht uit de werkelijkheid in de droom, zijn hunkering naar de ‘ijlte’ van een gedesincarneerd bestaan. Men heeft het wereldbeeld van een dichter niet voldoende verklaard wanneer men dit doet op grond van ‘ideëen’ zoals de tegenstelling van geest en stof in een christelijk of andersdenkend perspectief - want dit alles is te algemeen, te abstract -; men ontlede dit wereldbeeld van binnen uit door navorsing van de psychische betekenis van woorden, beelden, motieven, kortom door een concrete fenomenologie van de ‘eenmalige’ tekst met sterke inductie. Met dit ernstig voorbehoud willen wij echter gaarne onderstrepen dat de thematologische beschouwingen van Prof. Rutten op wereldbeschouwend plan vele kostbare gegevens bevatten.

Als laatste bezwaar moet ons nog uit de pen het gebruik van een terminologie die van de wetenschap wel de schijn maar niet de nauwkeurigheid bezit. Uitdrukkingen als ‘existentieel bestaan’ (232), ‘naar een of andere geestelijke immanens (te) stijgen’ (240), ‘constructieve opbouw’ (75), ‘pathologische omstandigheden’ (489), ‘een onproblematische problematiek’ (410) en vele andere hebben geen zin. Verder treft men een menigte termen als ‘arché-type’ (164), ‘moedercomplex’ en ‘vaderbinding’ (228), ‘gerefouleerde Freudiaanse bewustwording’ (400), ‘schizophrene geaardheid’ (209), ‘monomane’ (399), die in zó verschillende denkwerelden als Jung, Freud en de psychiatrie thuishoren en die in vermengde toestand - trouwens buiten een technisch voorgezet betoog - als een pseudo-geleerde poespas toeschijnen.

De lectuur van dit werk wordt ook verzwaard door een àl te uitvoerig annotatiemateriaal in voetnoten en aantekeningen - oordeelkundige soberheid zou hierin, zonder schade, veel hebben geschrapt - alsmede door de omslachtige, wervelloze zinsbouw, die ik niet aarzel afschrikwekkend te noemen.

Ik hoop dat deze bezwaren in de geest van de lezer geen afbreuk doen aan mijn waardering voor dit werk, die ik in de eerste alinea's duidelijk heb uitgesproken. Het jongste boek van Prof. Rutten bevat immers belangrijke gegevens voor het dieper begrijpen van Karel van de Woestijnes proza en het is een goede aanwinst voor de kritisch-wetenschappelijke literatuur op dit gebied.